اخبار

روایت اول: وقتی صحبت از محمد مصدق و ایرج افشار پیش آمد ناصر تکمیل‌همایون تقدیم‌نامه کتاب «خاطرات و تأملات مصدق» را نشانم داد که بر آن افشار نوشته بود: «برای تکمیل‌همایون که مصدق را بهتر بشناسد.»

به دنبال رد درخواست مصدق از محمدرضا پهلوی مبنی بر دریافت وزارت جنگ، وی از سمت خود استعفا داد و کنار رفت. بلافاصله پس از این استعفا احمد قوام به نخست‌وزیری رسید و با صدور یک اعلامیه تند کوشید رعب و وحشت را در دل مخالفان ایجاد کند. در چنین شرایطی آیت‌الله کاشانی که همواره در صف اول مبارزه علیه استبداد و استعمار بود و تلاش‌های فراوانی به منظور ملی شدن نفت ایران انجام داده بود بار دیگر نقش خود را در آن بزنگاه تاریخی به خوبی ایفا کرد. در شرایطی که امکان نظامی در اختیار رژیم پهلوی بود، آیت‌الله کاشانی با بسیج ملت ‌بار دیگر قدرت روحانیت را به رخ تاریخ کشید.

اکثراً محمد مصدق‌السلطنه را، در دوران پهلوی دوم و طرح اجرای ملی شدن صنعت نفت می‌شناسند. اما مصدق پیش از این اقدامات، سوابق اجرایی دیگری در زمان قاجارها، هنگامی که والی استانهای فارس و آذربایجان بود، داشته است.

قرار شد به پیشینه روابط مصدق با پهلوی‌ها و چگونگی رضایت شاه به نخست وزیری مصدق بپردازیم. به نظر من موضوع بسیار حساس و جالبی است كه تاثیرگذار در سرنوشت مصدق و شاه بوده است. در واقع موضوعی است كه شاید وارد شدن به آن شرط احتیاط نباشد! زیرا موج بزرگی كه نهضت ملی كردن نفت ایران و بیرون راندن انگلیسی‌ها پس از دویست سال حضور اربابانه در ایران شد برای مصدق كه پرچمدار آن نهضت بود چنان اعتبار و محبوبیتی پدید آورد كه طی دوره‌ای توده‌های مردم را شیفته او كرد

به مناسبت برگزاری دادگاه نظامی علیه نخست وزیر ایران قطعا حکومت دکتر محمد مصدق را می‌بایست از مقاطعی از تاریخ ایران دانست که در آن سیطره استبداد برای مدتی اندک در ایران به حداقل ممکن رسید. به مدت بیست و پنج سال پس از آن ایرانیان نسبت به این دوران حسی نوستالوژیک داشتند.

پس از رد پیشنهاد مشترک ترومن – چرچیل دولت ایران درصد قطع رابطه سیاسی با دولت انگلیس برآمد . تصمیم نخست وزیر به قطع رابطه اجتناب ناپذیر بود، زیرا پس از خلع ید از شرکت نفت و اخراج کارکنان خارجی از خوزستان، انگلیسی ها به انواع تبلیغات و کارشکنی ها در داخل و خارج علیه ایران دست زده بودند. با رد پیشنهاد ایران در پاسخ به پیام ترومن – چرچیل ، دیگر واضح بود که انگلیس با استفاده از عوامل خود که با دیپلماتها و کارکنان سفارت انگلیس و کنسولگری ها ارتباط داشتند، فعالیت های ضد دولتی را در ایران تشدید خواهد کرد.

سالروز کودتای 28 مرداد باعث می‌شود تا کتاب‌های تازه را ورق بزنیم و از دل آنها به نکات جدید یا پنهان مانده از تاریخ دست پیدا کنیم. به این مناسبت کتاب «مروری بر تاریخ دیپلماسی نوین ایران» را تورق کردیم تا باز هم برگی از تاریخ ایران را از زبان شاهدان آن بازخوانی کنیم.

اتفاقاتی که منجر به حادثه 28 مرداد 1332 شد، یک بازه زمانی چند ساله را در خود دارد. از این رو، این رخداد موضوعی نیست که بتوان آن را محدود به ابعاد اتفاقات افتاده در این دوره دانست و آن را مورد بررسی قرار داد. آنچه ما به‌عنوان کودتای 28 مرداد می‌شناسیم بخش مهمی از تاریخ ایران است که سر مسائل آن هنوز هم چند‌دستگی وجود دارد. یکی از مسائل مهم مربوط به این جریان عنوانی است که به آن اطلاق می‌شود؛ یعنی «کودتا». اما آیا می‌توان در رابطه با دولت مصدق نیز از واژه کودتا استفاده کرد؟

همواره از به كار برد‌ن لفظ كود‌تا برای آنچه د‌ر ٢٨ مرد‌اد‌ ٣٢ د‌ر ایران رخ د‌اد‌ه اجتناب می‌كند‌ و د‌ر مقابل، كود‌تای اخیر تركیه را به معنای واقعی یك كود‌تا می‌د‌اند‌. او معتقد‌ است مصد‌ق با سركشی‌های خود‌ از یك شاه لیبرال یك پاد‌شاه مستبد‌ ساخت. احمد‌ نقیب زاد‌ه، استاد‌ علوم سیاسی د‌انشگاه تهران با اشاره به نیروی مرد‌می كه پشت ارد‌وغان ایستاد‌ه، از اشتباهات مصد‌ق یاد‌ می‌كند‌ و می‌گوید‌ كه شاید‌ اگر مصد‌ق موفق می‌شد‌ بر سر كار بماند‌ او نیز یك حكومت د‌یكتاتوری تشكیل می‌د‌اد‌.

از فردای ٣٠ تیر، دومین دوره نخست‌وزیری محمد مصدق آغاز شد؛ دورانی كه با كودتای ٢٨ مرداد ١٣٣٢ پایان یافت و محمد‌علی موحد آن را ١٣ ماه نحس خوانده است. در ٣٠ تیر گروه‌ها و اقشار مختلف مردم به خیابان‌ها ریختند و شعار «یا مرگ یا مصدق» را سر دادند، آنها خشمگین از بركناری مصدق و در نتیجه ناتمام ماندن سرنوشت نفت از سویی و انتصاب احمد قوام و صدور اعلامیه ناسنجیده او از سوی دیگر در پی اعلامیه آیت‌الله كاشانی و درخواست دیگر فعالان سیاسی به میدان آمدند و كار را یكسره كردند.