1392/12/7 ۰۹:۱۶
اشاره: مطالعات و تحقيقات علماي تعليم و تربيت نشان از اهميت و جايگاه فوق‌العاده امر آموزش و پرورش در دين اسلام دارد. پژوهشهاي مزبور نشان از آن دارد كه با مسلمان شدن مردمان از نژادها و جوامع مختلف، آموزش نقش مهمي در تشكيل يك اجتماع به هم پيوسته و جهاني ايفا كرده است. مسلمانان در قرنهاي اول اسلامي داراي تقسيم‌بندي مشخصي از دانش بودند و علوم را به سه دسته تقسيم مي‌كردند: علوم اسلامي، علوم فلسفي و علوم طبيعي و علوم ادبي هنري.
علوم اسلامي به بررسي منابع اسلامي مانند قرآن، احاديث و تفاسير آن مي‌پرداخت. اين علوم از نظر فرهنگي از همه با ارزشتر به حساب مي‌آمد و اگرچه فلسفه و علوم طبيعي به اندازه علوم اسلامي مهم بود، ولي كم فضيلت تر ديده مي‌شد. يكي از ويژگيهاي مهم تربيت اسلامي، جامعيت اسلام است و مراد از آن، اين است كه اسلام تمام ابعاد اساسي شخصيت آدمي را در نظر گرفته و راهنماييهاي لازم را براي رشد انسان در همه ابعاد انجام داده است.
آنچه در تربيت اسلامي مي‌بينيم، توجه به تمام ابعاد است؛ يعني از بعد عقلاني، معنوي و اخلاقي، اجتماعي و بعد بدني گرفته، در تمام آنها هم در قرآن، هم در روايات، هم در رفتار پيامبر و امامان معصوم و تا آنجايي كه اسناد تاريخي نشان مي‌دهند، در رفتار پيامبران آسماني ديگر، سلسله اعمال و رفتاري مي‌بينيم كه اگر انسان اين اعمال و رفتار را انجام دهد، تمام ابعاد وجودي او تربيت يافته، رشد مي‌كند و رو به كمال مي‌رود؛ بنابراين چنانچه نظام تربيتي اسلام با نظامهاي تربيتي ديگر مقايسه شود، اين جامعيت در تعليم و تربيت اسلامي بيشتر مشاهده مي‌شود.
نظام آموزش اسلامي در ابتدا تأكيد زيادي روي فنون و امور عملي داشت، اما به تدريج و از قرن 11 ميلادي به بعد، علاقه به علوم مذهبي به صورت عمده‌اي جاي علوم ديگر را گرفت. علوم يوناني و فلسفه، ديگر تنها به صورت خصوصي و به عده كمي تدريس مي‌شد و هنرهاي ادبي به شكل عمده‌اي رو به كاهش نهادند. از آزادي فكري انديشمندان و نخبگان كاسته شد. علوم غير ديني و بررسيهاي پژوهش گرايانه غير ديني ديگر تحمل نمي‌شدند. اين نحوه سيستم آموزشي از شرق خراسان بزرگ (ازبكستان امروزي) تا مصر در غرب در طول سالهاي 1050 ـ 1250م گسترش پيدا كرد.
دارالفنون
اگر بخواهيم از تحولات قرنهاي بعد صرف نظر كنيم و با نگاهي بسيار كوتاه، تحولات بيش از صدساله كشورمان را ارزيابي كنيم، بايد بگوييم در ايران، دارالفنون را كه به همت اميركبير به سال 1268ق افتتاح شد، مي‌توان سرآغاز مشخص تعليم و تربيت جديد در دوران پس از مواجهه با تمدن غرب در اين سرزمين دانست. از آن زمان تا به امروز تكاپوي مستمر در عرصه تعليم و تربيت به ظهور رسيده كه در نتيجه آن، مدارس جديد در سراسر ايران گسترش يافته است؛ تا بدان حد كه امروزه مي‌توان گفت تقريباً همه اطفال واجب‌التعليم در ايران از نعمت درس و تحصيل برخوردارند. همچنين دانشگاهها و دانشكده‌ها و پژوهشگاه‌ها و پژوهشكده‌هاي متعددي براي تربيت معلمان و متخصصان تعليم و تربيت ايجاد شده است.
به موازات فعاليتهاي سخت‌افزاري وسيعي كه در حوزه تعليم و تربيت به ظهور رسيده، كوششهاي نرم‌افزاري گسترده و متنوعي نيز صورت گرفته است. تأليف و ترجمه هزاران كتاب و مقاله در انواع رشته‌هاي مرتبط با تعليم و تربيت به ويژه با رويكرد اسلامي، بخشي از اين كوشش و تلاش است كه به عنوان سرمايه‌اي ارزشمند در اختيار ايرانيان و فارسي‌زبانان قرار دارد. آنچه در ادامه و با هدف يادآوري تقديم خوانندگان مي‌شود، معرفي اجمالي و بدون هرگونه نگاه گزينشي به برخي تأليفات و پژوهشهاي حوزه تعليم و تربيت به مناسبت روز امور تربيتي و تربيت اسلامي است.
اثر گرانسنگ استاد مطهري
تعليم و تربيت در اسلام، اثر گرانسنگ استاد شهيد مرتضي مطهري در حوزه نظام تعليم و تربيت اسلامي است كه انتشارات صدرا آن را به دفعات چاپ و منتشر كرده و به نوعي بازشناخت تعليم و تربيت از نگاه اسلام است. بخش نخست اين كتاب حاصل سيزده سخنراني مؤلف در جمع دبيران تعليمات ديني در سال 1351ش مي‌باشد و بخش دوم نيز حاصل شش سخنراني وي در انجمن اسلامي پزشكان در سال 1352 است. پرورش عقل، تربيت عقلاني انسان، پرورش استعدادها، مسأله عادت، تعريف و تفسير فعل اخلاقي، بررسي نظريه نسبيت اخلاق، پيوند عبادت با برنامه‌هاي تربيتي، كرامت نفس در قرآن و حديث و ريشه الهامات اخلاقي از مباحث بخش اول و پرورش جسم، پرورش استعداد عقلاني، تاريخچه تعقل از نظر مسلمين، عوامل تربيت، تقويت اراده، عبادت، محبت، تقويت حس حقيقت‌جويي، مراقبه و محاسبه، تفكر، محبت اوليا، ازدواج، جهاد و كار از جمله مطالب بخش دوم كتاب است.
جلد اول از بخش «اخلاق و عرفان» مجموعه آثار شهيد مطهري، كتاب ديگري است كه مشتمل بر چهار بخش است و بخش انتهايي آن به موضوع آداب تعليم و تربيت اختصاص دارد. بخش اول، حكمت عملي نام دارد و قسمتي از مباحث شهيد مطهري در كتاب علوم اسلامي است. بخش دوم، حكمت‌ها و اندرزها نام دارد كه مجموعه‌اي است مشتمل بر مقاله‌هاي كوتاهي از وي كه در سالهاي 1339 و 1341 به صورت گفتار و خطابه ايراد شده و مخاطبان را اعم از عارف و عامي با راه و رسم صحيح زندگي و درك درست مفاهيم اسلامي و تهذيب اخلاق آشنا مي‌كند. فلسفه اخلاق، بخش سوم از اين مجموعه را تشكيل مي‌دهد و مشتمل بر سيزده سخنراني است كه در دو قسمت تنظيم شده است. در قسمت اول علاوه بر فسلفه اخلاق، درباره اخلاق اسلامي و در قسمت دوم مباحثي درباره معيار فعل اخلاقي و اخلاق كمونيستي و مكتب اخلاقي راسل ايراد شده است. بخش سوم، مبحثي درباره مسأله خودي در اخلاق را در خود جاي داده و بخش چهارم ضمن دو بخش، به مبحث تعليم و تربيت در اسلام، پرداخته است.
دكتر علي شريعتمداري
استاد دكتر علي شريعتمداري متولد 1302، پيشكسوت و نويسنده پركار حوزه تعليم و تربيت اسلامي كه دهها كتاب و مقاله از او منتشر و دهها رساله و پايان‌نامه نيز زير نظر او دفاع شده است، در كتاب «روان‌شناسي تربيتي» كه انتشارات اميركبير آن را چاپ كرده، به اهداف و مباني تربيت اشاره نموده و به طرح ديدگاههاي مختلف در روان‌شناسي تربيتي پرداخته است. وي در اين اثر موضوعاتي چون: جنبه‌هاي مختلف رشد عاطفي، جلوه‌هاي خشم و علل آن، كسب و تحصيل ارزشها و مباني اخلاقي و خانواده و تأثير آن بر رفتار اخلاقي فرزند را از منظر كتابهاي مهم روان‌شناسي، آيات قرآن و روايات معصومين(ع) بررسي نموده است.
همچنين كتاب پرشمارگان«اصول و فلسفه تعليم و تربيت» او، مطالعاتي درباره اصول و فلسفه تعليم و تربيت است كه به باور وي، مفاهيم و نظريات تربيتي را مي‌توان از تعاليم ديني، زندگي پيشوايان معصوم و از تحقيقات روان‌شناسان، جامعه‌شناسان و نظريات مربيان معروف استخراج نمود و فلسلفه تعليم و تربيت نيز پايه و اساس، اركان، ماهيت، هدف، روش و محتواي آنچه تربيت خوانده مي‌شود، روشن مي‌سازد.
شريعتمداري براي روشن نمودن ارتباط فلسفه با تعليم و تربيت، ابتدا مفهوم فلسفه و تعليم و تربيت را بيان و آنگاه رابطه اين دو با يكديگر را بررسي كرده است. وي در اين كتاب پاره‌اي از مكتب‌هاي فلسفي را به اختصار مورد بحث قرار داده و در ادامه به ذكر نظريات تربيتي آنها اقدام نموده است. او در بخشي از كتاب، فلسفه تربيت اسلام را نيز به اختصار مورد بررسي قرار داده است.
دكتر شريعتمداري همچنين در مقاله مفصل «تربيت در نهج‌البلاغه» كه در مجموعه «يادنامه دومين كنگره هزاره نهج‌البلاغه» چاپ شده است، به بررسي نكات و مؤلفه‌هاي اصلي تعليم و تربيت از منظر اميرالمؤمنين(ع) در نهج‌البلاغه پرداخته است. از ديدگاه وي، نهج‌البلاغه يك كتاب كامل تربيتي است كه مي‌توان تمام ديدگاههاي تربيتي اسلام را در آن جستو نمود. وي ضمن معرفي شخصيت تربيتي امام علي(ع) به عنوان يك اسوة حسنه و الگوي كامل تربيتي، به ابعاد گوناگون شخصيت وي و جامعيت آن حضرت اشاره نموده و تلاش دارد تا نكته‌هاي تربيتي مندرج در نهج‌البلاغه را تبيين نمايد. از نظر نويسنده، تأكيد علي(ع) به تعقل، تفكر و تقواي الهي، اصول كلي نظام تربيتي آن امام را مشخص مي‌سازد. به نظر وي، نقش حساس تقوا در تربيت اخلاقي و رسيدن به كمالات والاي انساني، بيشترين مباحث نهج‌البلاغه را در امور تربيتي به خود اختصاص داده است.
وي همچنين در مقاله «تعليم و تربيت و فرد» كه در شماره 50 نشريه پيوند منتشر شده، به بررسي جنبه‌هاي مختلف رشد و تربيت در مدارس توسط مربيان پرداخته است. از نظر وي تعليم و تربيت فرد ابتدا از خانه و با والدين آغاز مي‌شود و اين امر با ورود فرد به مدرسه، با كمك مربيان و معلمان ادامه پيدا خواهد كرد و بچه‌ها از راه تقليد يا بر اثر تعليم مربيان و والدين، به تدريج با بسياري از مباني فرهنگي و تربيتي آشنا مي‌شوند.
استاد در اثر ديگرش به موضوع تعليم و تربيت از نگاه قرآن وآموزه‌هاي اسلامي پرداخته و از سرچشمه‌هاي قرآني تعليم و تربيت و علوم اسلامي و پيوند عميق ميان آنها بحث كرده و ابزارهاي تأثيرگذار بر تعليم و تربيت اسلامي و نقش خانواده و والدين در اين زمينه را مورد تأكيد قرار داده است. نويسنده به مراحل تعليم و تربيت در جوامع اسلامي نيز اشاره كرده و نحوه آموزش در مدارس و آموزشگاههاي كشورهاي اسلامي را كه معمولاً جنبه‌اي ديني نيز به خود گرفته است، توصيف نموده و تحصيل و تربيت كودكان و نوجوانان در اين مراكز آموزشي را تشريح كرده است.
وي نظام آموزشي سنتي در جوامع اسلامي با نظامهاي آموزش و پرورش جديد به ويژه در غرب را با هم مقايسه نموده و از چندين جهت آن نظامهاي سنتي را بر نظامهاي جديد و نوين برتر شمرده است.
«تفكر منطقي، روش تعليم و تربيت»، عنوان كتابي از فيليپ اسميت است كه دكتر شريعتمداري به فارسي برگردانده و سازمان مطالعه و تدوين كتاب علوم انساني دانشگاهها( سمت) آن را چاپ كرده است. موضوع كتاب روشهاي تربيت است و نويسنده در آن به تحقيق درباره شيوه‌هاي تفكر و منطقي و نقش آن در يادگيري و تعليم و تعلم پرداخته است. نويسنده كه تفكر را اساس تعليم و تربيت مي‌داند و نقد و تفكر منطقي را موجب گسترش فرهنگ، آموزش و پيشرفت علمي يك جامعه ارزيابي كرده و سطوح مختلف دانشگاهي در سطح كارشناسي، دبيران و معلمان را مخاطب خود دانسته، در بخش اول، ضمن بررسي ماهيت تفكر، به شيوه‌هاي استقرايي و فرضيه‌اي قياسي در جريان تفكر و به چگونگي تشكيل مفاهيم، زبان، تفكر، يادگيري و تعهد معلم در برابر تفكر منطقي پرداخته و تلاش نموده تا معلمان را با شيوه‌هاي صحيح تفكر و آموزش آشنا سازد.
وي در بخش دوم به انواع تفكر و صورتهاي مختلف آن اشاره كرده و عناصر تفكر در فرآيند شخصيت و مباني فرهنگي و رشد همه‌جانبه جامعه را عنوان كرده است. مؤلف در بخش سوم ابتدا به ابزارهاي تفكر و يادگيري پرداخته و استنباط قياسي، استقرايي و فرضيه‌اي ـ قياسي را از جمله اين ابزارها به شمار آورده و سپس فرق ميان سفسطه و استنباط را تبيين كرده و در ادامه به رابطه ميان معنا و زبان اشاره كرده و زبان و واكنش مفهومي را يكي ديگر از وسايل تفكر عنوان كرده است. او همچنين در اين بخش به تحليل يادگيري براي معلمان پرداخته و نتايج قابل پيش‌بيني و غيرقابل پيش‌بيني اين نظريه را يادآور شده است.
نويسنده در بخش چهارم با هدف انتقال نوع نگرش خود درباره رسالت آموزشي به معلمان و تبيين روشهاي تربيت عقلاني به متعلمان توسط آنان، به اهميت كلاس درس، تقويت مباني و روشهاي تفكر اشاره كرده و مدعي شده است كه هر كلاسي مي‌تواند مركز تفكر باشد و فرصتهاي مناسبي براي تفكر خلاق ايجاد كند.
آيت‌الله اميني
گفتارهاي آيت‌الله ابراهيم اميني پيرامون تربيت اسلامي، در كتاب مشهور «آيين تربيت» كه آن را انتشارات اسلامي ابتدا در سال 1359 در 382 صفحه و به بهاي 250 ريال منتشر كرد، آمده است. در اين كتاب كه بررسي نظام تربيتي كودك و روشهاي آن است، نويسنده با استفاده از منابع ديني چون قرآن و روايات و منابع روان‌شناسي، با قلمي ساده و روان، زيربناي تربيت را دوران كودكي دانسته و نقش والدين، خصوصاً نقش مادر در حضانت و نگهداري كودك و محبت به او را مورد بررسي قرار داده است.
احترام به كودك، صداقت، وفاي به عهد، و نحوه تنبيه كودك، از ديگر مسائلي است كه بايد والدين با دقت و ظرافت آنها را مرعات نمايند. نويسنده همچنين به ارائه راه‌حلهايي در برابر ناهنجاريهاي كودكان از جمله بدزباني، پرخاش،بي ادبي و ناسازگاري پرداخته و نحوه آموزشهاي ديني و سياسي و مسائل جنسي را به آنان يادآور شده است. وي لزوم آشنايي مربي با ويژگيها و آفرينش جسماني و نفساني فرد تربيت شونده، هدف‌دار بودن تربيت و برنامه را براي تربيت اموري لازم و ضروري برشمرده؛ و در نوشتار خود به مباحثي چون: مسئوليت پدر و مادر، پرهيز از اختلافات خانوادگي، نوزاد و تربيت ديني، بازي، خودنمايي، تقليد اعتماد به نفس، لجبازي، راستگويي، وفاي به عهد، مالكيت، انسان‌دوستي، احترام به فرزندان، آشناسازي كودك با اقتصاد خانواده، خشم، ناسازگاري، آموزش عقايد و تكاليف ديني، مسائل جنسي، تنبيهات بدني و غيربدني، نكاتي درباره كودكان ناقص، و تشويق و جايزه اشاره كرده است.
آراي دانشمندان مسلمان
عليرضا اعرافي به همراه علي نقي فقيهي، محمدبهشتي و مهدي ابوجعفري، به تأليف و تدوين مجموعه‌اي پنج جلدي با عنوان «آراي دانشمندان مسلمان در تعليم و تربيت و مباني آن» همت نموده‌اند كه پژوهشگاه حوزه و دانشگاه آن را طي سالهاي 1377 تا 1387 چاپ و منتشر كرد. اين كتاب كه با همكاري مشترك انتشارات سمت و پژوهشگاه مزبور نگاشته شده است، به بررسي ديدگاه انديشمندان مسلمان درباره آموزش و پرورش و تحليل پايه‌هاي انديشه آنان در زمينه تعليم و تربيت پرداخته است. علاوه بر اين به معرفي اين دانشمندان نيز پرداخته شده است و زندگاني و افكار آنان نيز مورد تحليل قرار گرفته است.
اين كتاب ابتدا زندگي و آثار انديشمندان مسلمان را شرح داده است و سپس به مباني فكري آنها و ديدگاهشان درباره انسان و مباني و مسائل گوناگون آموزش و پرورش پرداخته است. مطالب كتاب: جلد يكم: جاحظ، ابن سحنون، فارابي، قايسي، اخوان‌الصفا، ابن سينا(306صفحه)، جلد دوم: مسكويه، سهروردي(شيخ اشراق)، خواجه نصيرالدين طوسي ، مولوي (263 صفحه)، جلد سوم: امام محمد عزالي (263 صفحه)، جلد چهارم: سعدي، ابن‌خلدون، علامه مجلسي، ملامهدي نراقي و احمد نراقي (275 صفحه)، جلد پنجم: فيض كاشاني (528 صفحه).
به اذعان تدوين‌كنندگان، اين كتاب به صورت جامع و علمي به معرفي و بررسي ديدگاههاي آموزشي و پرورش انديشمندان مسلمان پرداخته است؛ در حالي كه تا پيش از آن، در ايران بيشتر تاريخ انديشه‌هاي تربيتي را به دانشمندان غربي محصور كرده‌اند و اين كتاب از اين نظر، اثري قابل توجه به حساب مي‌آيد. اين كتاب كه به عنوان كتاب برگزيده سال جمهوري اسلامي ايران نيز شناخته شده، يكي از منابع آزمون دكتري فلسفه تعليم و تربيت در ايران نيز است.
علم و فناوري
مجموعه موضوعي رهنمودها و ديدگاههاي آيت‌الله خامنه‌اي در عرصه كتاب، كتابي است كه به كوشش محسن آژيني تدوين شده و شوراي عالي انقلاب فرهنگي آن را در 824 صفحه در سال 1389 منتشر كرده است. موضوع اين كتاب نسبتاً قطور، رهنمودها و ديدگاههاي رهبر معظم انقلاب اسلامي ايران در موضوع علم و فناوري و تعليم و تربيت و اهداف آموزش و پرورش است. از ديدگاه پديدآورندگان اين مجموعه از آنجايي كه در حال حاضر نقشه جامع علمي كشور كه متكفل تعيين چشم‌انداز، اهداف، اصول، سياستها، راهبردها و راهكارهاي ملي علم و فناوري مي‌باشد، در شوراي عالي انقلاب فرهنگي در حال تهيه و تدوين است، ضروري است كه مطالب و نكاتي كه رهبري در اين باره بيان نموده، مبناي طراحي و تصويب اين سند قرار بگيرد؛ به همين جهت در اين نوشتار، درصدد جمع‌آوري سخنان ايشان در حوزه تعليم و تربيت و علم و فناوري برآمده‌اند.عناوين فصلهاي هفت‌گانه اين مجموعه عبارت است از: علم و فناوري، پيشرفت علمي و فناوري، نظام آموزش عالي كشور، دانشگاه، دانشجويان، نخبگان علمي و آموزش و پرورش.
دكتر غلامعلي افروز نيز كتاب «مباحثي در روان‌شناسي و تربيت كودكان و نوجوانان» را توسط انتشارات انجمن، در حوزه تربيت با نگاه به كودك و نوجوان روانه بازار نشر كرده است.
در جهان عرب
از جمله آثار خوب منتشر شده در جهان عرب در حوزة نظام اخلاق و تربيت اسلامي، كتابي از خالدعبدالرحمن العك، با عنوان «تربيه الابناء و البنات في ضوء القرآن و السنه» است كه انتشارات دارالمعرفه در بيروت لبنان چاپش كرده است و مي‌توان آن را تحقيقي درباره تربيت كودكان براساس نظام اخلاق و تربيت اسلامي با استناد به آيات قرآن كريم و روايات پيشوايان دين و سخنان روان‌شناسان برشمرد. عناوين كتاب عبارت است از: شكل‌دهي شخصيت كودك و شيوه‌هاي تكوين آن، شكل‌دهي شخصيت اسلامي در روحيه كودك مسلمان، ترغيب به اخلاص براي خداي متعال، ترغيب به آراسته شدن شخص به اخلاق پيامبر(ص)، ترغيب به تعاون در كارهاي نيك، ترغيب به لزوم راستگويي دايم، اصول و زيربناي تربيت اخلاقي، تربيت اخلاقي كودك براساس سنت نبوي.
تحقيق درباره نظام اخلاق و تربيت اسلامي با استناد به آيات قرآن كريم و روايات پيشوايان دين و سخنان انديشمندان، موضوع پژوهش محمدسعيد مبيض نويسنده ديگري از جهان عرب است كه در كتاب «اخلاق المسلم و كيف تربي ابناءنا عليها» كه آن را ناشر قطري؛ دارالثقافه در دوحه منتشر كرده، انعكاس يافته است.
اثر وي كه در شمار آثار پژوهشي درباره نظام اخلاق و تربيت اسلامي با استناد به آيات قرآن كريم و روايات پيشوايان دين و سخنان انديشمندان قابل ارزيابي است، با اين عناوين شكل گرفته است: تعريف تربيت اسلامي، شيوه‌هاي تربيت، درك درست از اخلاق نيكو و رابطه آن با ديگر عرصه‌هاي زندگي، نهادينه شدن افكار و مفاهيم اخلاقي در فرزندان، تربيت به وسيله الگو، تربيت به واسطه نظارت بر رفتار كودكان، پديدآوردن محيطي شايسته، بردباري و فروبردن خشم.
فرزندان دين‌باور
دو كتاب خانم راضيه محمدزاده با عناوين: «پرورش فرزندي ديندار»و «فرزند اگر اين گونه مي‌بود»، كه هر دو را انتشارات منير در تهران منتشر كرده است، به راهكارهاي تربيت فرزندان دين‌باور و نقش مادر در اين زمينه اختصاص دارد. وي در كتاب اول، چگونگي ديندار شدن فرزندان و پرهيز كردن آنان از گناه و خداباوري‌شان را مورد بررسي قرار داده و در آن به اهميت خانواده به ويژه نقش مادر در تربيت فرزنداني ديندار اشاره كرده و معتقد است كه فرزندان ابتدا دعا كردن و عبادت و ساير اعمال ديني را از والدين و در محيط خانه مي‌آموزند و اگر برايشان در مورد مسائل ديني سؤالي پيش آيد كه نتواند جواب صحيحش را در محيط خانواده بيابد، ديندار نخواهد شد؛ زيرا رفتار ديني از والدين به فرزندان انتقال مي‌يابد.
كتاب دوم نيز، بررسي بايسته‌هاي امر تربيت كودك براساس آموزه‌هاي ديني و نقش و وظايف والدين و مربيان در اين زمينه است. در اين اثر مراحل مختلف تربيت فرزند از قبل از تولد تا دوران نوجواني و طي كردن مراحل مختلف رشد كودك مورد بحث و بررسي قرار گرفته و چگونگي آموزش فرزندان به ويژه تعليم و تربيت ديني آنان در سنين كودكي و نوجواني مورد تأكيد قرار گرفته است. در همين راستا نگارنده به توصيه‌هاي پيامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) و سيره عملي آنان در زمينه تربيت فرزند و آشنا نمودن او با مسائل ديني اشاره كرده و نكاتي را در زمينه رسيدن فرزندان به سن تكليف شرعي به والدين ارائه نموده و كيفيت بيان مسائل فقهي و اعتقادي براي فرزندان توسط معلمان و والدين آنها را بيان كرده است.
نويسنده معتقد است كه معلم، پدر، مادر و مربي بايد با كودك و نوجوان به زبان ساده و قابل فهم در مورد مسائل مختلف به ويژه آموزه‌هاي ديني گفتگوي صميمي داشته باشند و به پرسشهاي آنان صميمانه پاسخ دهند.
اصول تربيت اجتماعي
خسرو باقري، نويسنده پركار حوزه تربيت است كه علاوه بر ارائه انديشه‌هاي تربيتي خود در خلال دهها عنوان كتاب و...، در مقاله‌اي با عنوان «اصول تربيت اجتماعي در انديشه امام علي(ع)» كه در كتاب مجموعه مقالات برگزيدة همايش تربيت در سيره و كلام امام علي منتشر شده است، به بررسي اصول تربيت اجتماعي از منظر آن حضرت پرداخته است. به اعتقاد نويسنده، اصول تربيت اجتماعي در انديشه اميرالمؤمنين(ع) تلاش براي پاسخ گفتن به مسأله‌اي در قلمرو تربيت است. در قسمت نخست اين مقاله از چند رويكرد رقيب در اين‌باره سخن به ميان آمده و سپس به طرح ماهيت اجتماعي بودن آدمي و اصول تربيت اجتماعي در سخن و انديشه امام علي(ع) پرداخته شده است.
سرفصل‌هاي كلي اين مقاله عبارتند از: تبيين مسأله اجتماعي بودن و تربيت اجتماعي كه در ضمن آن رويكردهاي مختلف به اين مسأله بررسي شده است، مفهوم اجتماعي بودن و اصول تربيت اجتماعي از ديدگاه علي(ع)، غلبه بر خودمحوري در سه حوزه هستي‌شناختي، شناختي و عاطفي و ارتباطي.
فرآيند تربيت اجتماعي
«آسيب‌شناسي تربيت اجتماعي»، عنوان كتاب عبدالعظيم كريمي است كه انتشارات عابد آن را در حوزه تربيت اجتماعي منتشر كرده است. در اين پژوهش، آسيب‌شناسي تربيت اجتماعي با تأكيد بر موضوع اصالت فرد است. نويسنده كه اين اثر را با استناد به سخنان و نوشته‌هاي صاحب‌نظران امور تربيتي سامان داده، بر آن است كه در فرآيند تربيت اجتماعي، اجبار و الزامات مورد نظر جامعه بدون در نظر گرفتن محوريت فرد در تربيت اجتماعي به نوعي مانع از اجتماعي شدن او مي‌گردد.
وي در گفتار نخست، زندگي عاريه‌اي در قلمرو تربيت اجتماعي را به بحث گذارده و به آن به عنوان پديده آسيب‌زاي تعليم و تربيت اجتماعي در عصر جديد نگريسته است. گفتار دوم به مفهوم‌شناسي و تشريح ابعاد تربيت اجتماعي اختصاص يافته و در ادامه مؤلفه‌ها و نظريه‌هاي تربيت اجتماعي با تأكيد بر جنبه‌هاي متمايز اجتماعي كردن و اجتماعي شدن ارائه شده است. نويسنده در پايان به نقش خود و چگونگي توسعه آن در فرآيند شكل‌گيري شخصيت پرداخته و نقش عوامل بيروني در تربيت اجتماعي را مورد توجه قرار داده است.
گزيده منابع عربي
«كتاب‌شناسي تحليلي ـ توصيفي تعليم و تربيت در اسلام (گزيده منابع عربي)»، به اهتمام بهروز رفيعي، از ديگر آثار مرجع در حوزه تربيتي اسلامي است كه در آن، 148 عنوان كتاب به زبان عربي در جهان عرب ـ درباره تعليم و تربيت اسلامي ـ به چاپ رسيده، معرفي شده است. اين معرفي‌نامه ذيل شش بخش اصلي با اين عناوين مرتب شده است: كاوشهايي در حوزه تاريخ تعليم و تربيت، كندوكاوي در تعليم و تربيت در اسلام، بررسي تربيت كودك، نوجوان در اسلام، باز شكافتي از تربيت در قرآن كريم و سنت شريف نبوي، جستجويي در ميراث تربيتي در اسلام و واكاوي فرهنگ، آزادي، امنيت اجتماعي و حفاظت محيط زيست از منظر تربيت در اسلام. درباره هر كتاب، افزودن بر اطلاعات كتاب‌شناختي شامل عنوان كتاب، نام نگارنده، محل و سال نشر، نام ناشر، تعداد صفحه و موضوع اصلي، توصيفي از كتاب نيز فراهم آمده است.
مأخذشناسي
«مأخذشناسي تربيت اخلاقي» نيز به همت علي همت بناري در پژوهشكده تعليم و تربيت قم تدوين شده و در آن به كتاب‌شناسي و مأخذشناسي كتابهايي با موضوع تربيت اخلاقي پرداخته شده است. نويسنده انگيزه خود از تهيه و تدوين اين مجموعه را دسترسي آسانتر محققان علوم تربيتي به منابع و مآخذ تربيتي و اخلاقي عنوان كرده است. وي در سه بخش كتابها، مقالات و پايان‌نامه‌ها و به سه زبان فارسي، عربي و انگليسي ضمن تنظيم و فصل‌بندي مسائل اخلاقي، به توصيف اجمالي مطالب آنها نيز مبادرت كرده است.
او نخست به نام كتاب يا مجله، سال انتشار و نويسنده آن پرداخته و سپس با ذكر عناوين و فهرست كتاب يا مقاله، ترسيمي كلي از موضوع مطرح شده در آن كتاب و يا مقاله را ارائه نموده است. مؤلف در بخش مقالات، چكيده مقاله و محتواي آن و در پايان، نمايه‌سازي موضوعات اخلاقي كتابها و مقالات مزبور را در اختيار خوانندگان قرار داده است.
آيت‌الله بهشتي
دكتر احمد بهشتي متولد 1314 و استاد حوزه و دانشگاه، در كتاب «تربيت از ديدگاه اسلام» به تحقيق درباره اصول و مباني تعليم و تربيت اسلامي پرداخته است. مطالب اين كتاب كه در موضوع تربيت اخلاقي و با استناد به آيات قرآن و روايات امامان(ع) تدوين شده، عبارتند از: تزكيه به جاي تربيت، علم براي عمل، تذكر و يادآوري از شيوه‌هاي تربيت اخلاقي و پرورش اخلاق كودكان و نوجوانان از راه تشويق.
جامعه تعليمات اسلامي
مقاله مفصل فريدالدين حدادعادل با عنوان «جامعه تعليمات اسلامي» كه در مجلد نهم دانشنامه جهان اسلام منتشر شده، به بررسي و معرفي يكي از باسابقه‌ترين و در عين حال فعالترين سازمانهاي مردمي معاصر در حوزه تعليم و تربيت با رويكرد ديني پرداخته. در اين پژوهش، جامعه تعليمات اسلامي، سازمان آموزشي، غيردولتي و غيرانتفاعي با هدف ترويج تعليم و تربيت اسلامي برپايه روشهاي نوين آموزشي معرفي شده كه در قرن چهاردهم تأسيس گرديد. براساس اين نوشتار، جامعه تعليمات اسلامي در 1324 در تهران به كوشش عباسعلي سبزواري (ملقب به اسلامي، از روحانيان و خطباي مبرّز تهران،1364ش) تأسيس شد. در 1331 جامعه تعليمات اسلامي با انتشار مجله تعليمات اسلامي به فعاليتهاي فرهنگي خود قوام بخشيد. نخستين شماره مجله در فروردين 1331 با مديريت حسينعلي گلشن به صورت ماهيانه منتشر شد.
به تصريح نويسنده، برنامه‌هاي تربيت معلم جامعه، از اواخر دهه 1340ش آغاز شد. استاداني چون محمدحسين بهشتي، محمدتقي جعفري، سيدعلي‌اكبر حسيني، عبدالمجيد رشيدپور، غلامحسين شكوهي، احمد توانا، مرتضي مطهري، و علي محمد كاردان مباحث گوناگون را در حوزه تعليم و تربيت براي جوانان مذهبي علاقه‌مند به شغل معلمي مطرح مي‌كردند. در اوايل دهه 1350 جامعه تعليمات اسلامي كلاسهاي آموزش خانواده داير كرد. در اين بخش علي قائمي و سيدابراهيم سيدعلوي سهم مهمي در برنامه‌ريزي و مديريت دوره‌هاي آموزشي داشتند.
به منظور آموزش به اولياي دانش‌آموزان، افزون بر جلسات ماهانه آموزشي، جزوه‌اي با عنوان «آغوش مادر اولين دانشگاه»، مخصوص والدين دانش‌آموزان در مقطع جيبي منتشر مي‌شد و نشريه تكميلي آن با عنوان «روش تربيت» به صورت ماهيانه در اختيار خانواده‌ها قرار مي‌گرفت.
مجله درسهاي از مكتب اسلام نيز كه از مهمترين نشريات فرهنگي و مؤثر نيروهاي مذهبي در دهه 1340 به شمار مي‌آمد كه به كوشش شماري از طلاب نوگرا و فعال منتشر مي‌شد، به طور گسترده در بين دانش‌آموزان مدارس جامعه توزيع مي‌گردد. در پي اين اقدامات، مدارس جامعه تعليمات اسلامي مانند ديگر مدارس مذهبي با مشكلات متعددي روبرو شدند و فقط تعدادي از دبيرستانهاي دخترانه جامعه توانستند به برنامه‌هاي آموزشي خود تا 1357 ادامه دهند. در 1353 دولت براي نظارت بر مدارس غيردولتي، تمام دبستانها و مدارس راهنمايي بخش خصوصي را دولتي اعلام كرد و جامعه تعليمات اسلامي از ميان مدارس تحت نظارت خود توانست معدودي از دبيرستانها را حفظ نمايد.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي، جامعه تعليمات اسلامي به دليل دولتي شدن مدارس، تمام مدارس تحت نظارت خود را به آموزش و پرورش داد و بدين ترتيب چهارده سال از فعاليت بازماند تا اينكه در 1368، در پي تصويب قانون مدارس غيرانتفاعي، جامعه با اخذ مجوز به تأسيس مدارس اسلامي غيرانتفاعي پرداخت. در خلال اين مدت، به استناد ماده واحده شوراي انقلاب كه در مرداد 1359 به تصويب رسيد، جامعه تعليمات اسلامي توانست برخي مدارس اسلامي را همچون گذشته اداره كند و در 1364 و 1379 نيز اصلاحاتي در اساسنامه آن صورت گرفت و اعضاي جديد جانشين اعضاي متوفي شدند. حاج شيخ عباسعلي اسلامي، باني جامعه در 1364 درگذشت. در سالهاي اخير، پس از تشكيل واحد معاونت آموزشي و تربيتي، دو شاخه آموزشي و پرورشي ايجاد شد.
از عمده‌ترين اهداف شاخه آموزشي اين موارد بود: ارزشيابي روند تحصيلي واحدهاي آموزشي (مدارس)، ارتقاي سطح مهارتهاي علمي و تجربي، تشكيل بانكهاي اطلاعاتي، تشكيل همايشها كه همه ساله در مشهد برگزار مي‌شود، مطالعه تحليلي روشهاي تدريس علوم ديني در ساير كشورها، انتقال دانش از سطح دانشگاه به سطح مدارس و راه‌اندازي شبكه رايانه و اينترنت در بيش از ده واحد آموزشي.
واحد قرآن و عترت در شاخه پرورشي نيز با اين اهداف راه‌اندازي شده است: ارتقاي سطح اطلاعات عملي و فرهنگي، معرفي الگوهاي رفتاري، برگزاري مسابقه سراسري قرآن و حديث، آموزش ضمن خدمت، برگزاري اردوهاي تربيتي و تفريحي براي دانش‌آموزان و اعزام مديران موفق به مراكز آموزش ديني كشورهاي نظير مالزي. اين واحد علاوه بر «دفترك»، دو نشريه «دبستاني‌ها» و «پيام ايمان» را منتشر مي‌كند كه در مدارس جامعه تعليمات اسلامي رايگان توزيع مي‌شود.
براساس اين مقاله، جامعه تعليمات اسلامي در سال1383 حدود پنجاه واحد آموزشي در سه مقطع ابتدايي، راهنمايي و دبيرستان داشت كه نزديك به ده‌هزار دانش‌آموز در آنها تحصيل مي‌كردند. واحدهاي آموزشي علاوه بر تهران، در اردبيل، بابل، تبريز، مهريز، همدان، كرمانشاه، دامغان، يزد و ديگر شهرها نيز تشكيل شده است كه مجتمع آموزشي سيدالشهداي يزد از بزرگترين مجتمع‌هاي آموزشي ايران و نيز بزرگترين مجتمع آموزشي جامعه تعليمات اسلامي است.
مباني تربيت و اخلاق
دكتر حسين رزمجو متولد 1311 و از شاگردان مكتب استاد محمدتقي شريعتي، در مقاله‌اي تحت عنوان «مباني تربيت و اخلاق در نهج‌البلاغه»: فرزانه‌اي كه با نهج‌البلاغه زيست كه به مناسبت يادمان مرحوم دكتر سيدجواد مصطفوي نوشته، به بررسي ديدگاههاي تربيتي امام علي(ع) و اصول تربيت از منظر نهج‌البلاغه پرداخته است. وي ابتدا به جنبه توحيدي مقوله تربيت در نهج‌البلاغه اشاره كرد و معتقد است كه مباني و روش تربيتي امام علي(ع) در نهج‌البلاغه بر جهان‌بيني توحيدي استوار بوده و آن حضرت با توجه به دو بعدي بودن انسان، به جنبه معنوي انسان نظر كرده و به خدمت گرفتن تمام ابزار و اهداف آموزش، در زمينه تكامل انسان و تزكيه نفس او را ضروري برشمرده است.
به نوشتة وي، لوازم تعالي حيات روحاني انسان از منظر امام علي(ع) عبارتند از: پرهيزگاري، ياد خدا و بندگي او، نظم و حسابرسي در امور، آزادگي، دادگري و ظلم‌ستيزي، زهدورزي و اعراض از زخارف دنيوي، عمل صالح و خدمت به خلق، حسن معاشرت، خوش‌خلقي و انسان‌دوستي و تعقل در امور دانش‌اندوزي توأم با عمل.
تربيت اخلاقي
«نقد تطبيقي تربيت اخلاقي از ديدگاه كانت و خواجه نصيرالدين طوسي» كتابي از اكبر راهنماست كه انتشارات آييژ در تهران آن را منتشر كرده است. كتاب حاضر پس از معرفي احوال و آثار كانت و خواجه نصيرالدين طوسي، به خاستگاه و مبادي تربيت اخلاقي و ارزيابي تطبيقي دلالتهاي مربوط به تربيت اخلاقي دو انديشمند مزبور، و در پايان نقد و بررسي ديدگاه كانت و خواجه نصيرالدين طوسي در زمينه تربيت اخلاقي پرداخته است.
براساس اين پژوهش، با اينكه كانت به صورت منظم به پي‌ريزي نظامي براي تربيت اخلاقي نپرداخته، ليكن به علت اينكه مفهوم انسان و انسانيت محور اصلي فلسفه اوست، توجه به انديشه‌هايش مي‌تواند غناي بيشتري به فلسفه تعليم و تربيت اخلاقي ببخشد. درباره ديدگاه خواجه نصيرالدين طوسي در زمينه تربيت اخلاقي نيز، نويسنده معتقد است كه وي در تاريخ انديشه اسلامي نقشي بسيار حياتي داشته است؛ يعني وي در دوره‌اي از تاريخ اسلام به پاسداري و حراست از انديشه ديني پرداخت و نقش احياگري خود را به انجام رساند، كه شايد بدترين دوره تاريخ اسلام باشد؛ دوره‌اي كه مغولان به ايران هجوم آورده و به تاراج و تخريب ميراث فرهنگي اين مرز و بوم پرداختند. به تصريح نويسنده، در چنين برهه‌اي خواجه نصير رسالت خود را، حفظ و احياگري انديشه‌هاي اسلامي حكماي پيش از خود قرار داد و شايد به همين دليل معلم ثالث لقب گرفت.
مفهوم تعليم و تربيت اسلامي
مريم انصاري و حسنعلي بختيار نصرآبادي ـ از اساتيد دانشگاه اصفهان در شاخه فلسفه تعليم و تربيت ـ در مقاله‌اي با عنوان «بازانديشي در مفهوم تعليم و تربيت اسلامي»، به دنبال تبيين اين مسأله اساسي هستند كه واژه‌هاي تربيت و اسلام از حيث معنايي بسيار متنوع و انعطاف‌پذيرند؛ لذا تعاريف متعددي از تربيت اسلامي در ايران و ساير كشورهاي اسلامي وجود دارد. به اذعان آنان، اين تعاريف ابهاماتي دارند؛ بنابراين ارائه تعريف روشن و قابل دفاعي از تربيت اسلامي كه همراه با مباني و اصول اساسي دين اسلام باشد، ضروري مي‌نمايد.
علاوه بر اين، تعليم ـ تربيت اسلامي با واژه‌هاي ديگري چون تربيت اسلامي و تعليم ـ تربيت در اسلام مطرح مي‌شود. به اعتقاد اين پژوهشگران حوزه تعليم و تربيت، يكي از علل به كارگيري واژه‌ها، گسترش مطالعات و عبور از كليات به جزئيات در اين مفهوم و ترجمه برخي آثار مربوط به تعليم و تربيت اسلامي از انگليسي به فارسي است؛ زيرا مطالعات گسترده‌اي درباره Religious Education به زبان انگليسي صورت گرفته است؛ لذا وجود واژه‌گان جديد در اين مفهوم، موجب بروز ابهاماتي در مفهوم تعليم و تربيت اسلامي شده است.
اين دو تصريح دارند كه با عنايت به اينكه تعليم و تربيت هر كشور و ملتي ارتباط نزديكي با نظام اعتقادي آن كشور دارد و متأثر از آن است، لذا ارائه تعريف روشن، قابل دفاعي از تربيت اسلامي كه همراه با مباني و اصول پايه‌اي دين اسلام باشد، از ضروريات نظام آموزشي اسلامي است و هدف اين نگارش نيز تبيين مفاهيم متعدد تربيت در اسلام و بيان معاني كاربردي آن است كه اين امر با استفاده از روش توصيفي ـ تحليلي صورت مي‌گيرد. در نهايت، سعي اين دو محقق بر اين است كه يك مدل جامعتري از تعليم و تربيت اسلامي با در نظر گرفتن ساير تعاريف و اشرافيت متون اصلي اسلامي ارائه گردد.
اخلاق اسلامي
ميرمحمود ساعي سلسله درسهاي خود در حوزه علوم تربيتي را پيرامون اصول و مباني اخلاقي و تربيت اسلامي، تبويب و تدوين كرده و با رويكردي آموزشي آن را با عنوان «اخلاق اسلامي»، ويژه علاقه‌مندان رشته علوم تربيتي توسط دانشگاه پيام‌نور روانه بازار نشر كشور كرده است. نگارنده در ابتدا از اخلاق به عنوان يكي از مهمترين برنامه‌هاي تربيتي دين اسلام ياد كرده و سپس با استناد به منابع و متون عرفاني و تفسيري درباره مفاهم خلق و اخلاق، سخن به ميان آورده است. از نظر او موضوع علم اخلاق شناخت صفات خوب و بد انسان است، به گونه‌اي كه همه رفتارهاي او از سه قوة شهويه، غضبيه و فكريه سرچشمه مي‌گيرد و آدمي براي اينكه بتواند به سعادت و فضيلت دست يابد، بايد ميان اين نيروها اعتدال به‌وجود آورد و از افراط و تفريط آنها جلوگيري نمايد.
نويسنده در ادامه به برخي از تعابير و اصطلاحات از جمله: انسانيت، حركت به سوي خير و اجتناب از شر، انجام تكاليف، اتصاف به فضايل و ارزشها، تمرين غرايز و توجه به نداي وجدان، روش اخلاقي، قوانين و فلسفه اخلاق، كه به نوعي با موضوع اخلاق مرتبط هستند اشاراتي نموده است. سپس مؤلف از چهار صفت عفت، شجاعت، حكمت و عدالت به عنوان «اصول اخلاق فاضله» نام برده و براي هر يك از اين اصول نيز فروعي را برشمرده است. وي بر اين عقيده است كه اخلاق و دين در تاريخ بشر همواره با هم بوده و اساساً هدف از رسالت انبيا تهذيب و تربيت انسانها و استقرار ارزشهاي اخلاقي در جوامع بشري بوده است. او قوانين اخلاقي اسلام را تابع مقتضيات زمان و مكان خاص ندانسته و بر اين باور است كه اين قوانين با فطرت و سرشت انسان متناسب و هماهنگ مي‌باشد.
ارتباط اخلاق با علوم ديگر، بخشهاي مختلف اخلاق از ديدگاه اسلام، رابطه قانون و اخلاق و تفاوت قوانين وضع شده توسط انسان با قوانين اخلاقي الهي از ديگر مطالبي است كه در صفحات بعد از نظر مخاطبان گذشته است. وي در دنباله مباحث، نخست موضوعات و مطالب قرآن را با توجه به سه محور عقايد، احكام و دستورات اخلاقي تشريح كرده و آنگاه درباره سنت عملي و قولي معصومان، اجماع و عقل سخن رانده و از شناخت نفس به عنوان كليد سعادت دو جهان ياد كرده است.
نويسنده در ادامه به تعريف نفس پرداخته و از نفس سليم، نفس منيب، نفس زكيه، نفس مطمئنه، نفس مهتدي و نفس لوّامه به عنوان حالات خوب نفس و از نفس اماره، نفس زائغه و نفس قاسيه به عنوان حالات زشت نفس ياد كرده است. او سپس هر يك از اين حالات نفس را براساس آيات و روايات تعريف كرده، خصوصياتشان را برشمرده و به تفاوتهاي آنها با يكديگر اشاره نموده است.
تبيين رابطه جهان‌بيني و نظريات اخلاقي، انسان از نگاه قرآن و اسلام معني و مفهوم كمال، حركت استكمالي، تكامل اختياري و غيراختياري از ديگر مباحثي است كه در قسمت‌هاي بعدي به آنها پرداخته شده است. عبادت، شكر و انواع ياد خدا، دعا و تأثيرات روحي و معنوي آن، شرايط استجابت دعا، سعادت و اقسام آن، نيت و مراتب آن، رابطه نيت و عمل، مسئوليت انسان در برابر خود، جامعه و خداوند، آزادي اراده در انسان، تعريف اختيار و مراقبت آن، اخلاص و مراقبت آن، آثار و نشانه‌‌ها و فوايد اخلاص، ريا و آفات و آسيبهاي خطرناك آن، زهد و درجات و اقسام آن، صبر و نشانه‌هاي آن، تقوا از نگاه آيات و روايات، حسد و دروغ و آثار و نتايج آن، بي‌وفايي به عهد و پيمان برخي از فروعات مباحث اخلاقي است كه نويسنده به تشريح آنها نيز نظر داشته است.
منبع شناسي تعليم و تربيت
نگاهي تفصيلي به مجموعه دو جلدي «منبع شناسي تعليم و تربيت»، آخرين اثر معرفي شده اين نوشتار است. كتاب، مشتمل بر كارنامه منابع و آثار پيرامون تعليم و تربيت است كه به همت و ابتكار پايگاه اطلاع‌رساني سراسر اسلامي(پارسا) و كانون مدارس اسلامي ايران تهيه شده و دربردارندة اطلاعات مأخذشناسي و چكيدة 6514 عنوان كتاب، مقاله، پايان‌نامه و ... است و از اين جهت شايد بتوان آن را جامعترين و در عين حال به‌روزترين اثر مرجع كشور در حوزه تعليم و تربيت سالهاي اخير نيز برشمرد، مي‌پردازيم. اين كتاب كه انتشارات موسسه اطلاع‌رساني مرجع منتشرش كرده، ذيل هشت مقوله «كليات علوم تربيتي»، «نهادهاي آموزشي»، «آموزش»، «معلم و مربي»، «تربيت»، «تدريس»، «يادگيري» و «ورزش و تربيت بدني» تقسيم و تفكيك شده است.
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید