سهم گیلانیان در خدمت به زبان و ادب فارسی/ استاد احمد سمیعی

1392/11/25 ۱۹:۰۶

کوه‌های سر به فلک کشیده و به هم پیوستۀ البرز، از دیرباز خطۀ سرسبز شمال ایران را از سرزمینهای جنوبی جدا نگه داشته و باعث انزوای نسبی اقوام گیل و دیلم شده است.

دبا: همایش«تاریخ، ادب و فرهنگ گیلان در دوره کارکیاییان» روزجمعه 25 بهمن 1392 در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.

مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی با هدف شناختن و شناساندن تاریخ‌های محلی، سلسله همایش‌هایی تحت عنوان «دولت‌ها و سلسله‌های محلی ایران» با همکاری نهاد ریاست جمهوری و دستیار ویژه رئیس‌جمهور در امور اقوام، مذاهب و اقلیت‌های دینی برگزار می‌کند. نخستین همایش به خطۀ سرسبز و دلاورپرور گیلان و «سلسلۀ کار کیاییان» با عنوان «تاریخ، ادب و فرهنگ گیلان در دوره کارکیاییان» اختصاص یافت.

استاد سمیعی گیلانی از سخنرانان اصلی این همایش بود که  به دلیل پاره‌ای از مشکلات نتوانست در همایش حضور پیدا کند و به نیابت از طرف ایشان سایه اقتصایی نیا مطالب دکتر را قرائت کرد.

کوه‌های سر به فلک کشیده و به هم پیوستۀ البرز، از دیرباز خطۀ سرسبز شمال ایران را از سرزمینهای جنوبی جدا نگه داشته و باعث انزوای نسبی اقوام گیل و دیلم شده است.

هر گاه بخواهیم از راه آثار زبانی گیلانیان، رد و نشانه‌ای از ارتباط مردم این سامان با فارسی زبانان بیابیم، در یکصد و پنجاه سال نخست فرمانروایی کارائیان بر گیلان، یعنی تا بیش از پایه‌گذاری سلسلۀ صفوی به‌دست شاه اسماعیل، تها جسته گریخته به شواهدی برمی‌خوریم. آثار مکتوب فارسی گیلانیان تا این روزگان انگشت شمار و عموماً از آن کسانی است که برای تحصیل علم یا مقاصد زیارت اماکم مقدس و بزرگان دین و دانش و تصوف، زادگان خود را ترک گفته‌اند و در بیرون از مرزهای گیلان به تصنیف و تألیف دست زده‌اند.

در عصر صفویه، گیلان با دیگر نقاط ایران و بیرون از ایران ارتباط وسیع‌تر و زنده‌تری یافت که این مهم نباید با نقش گیلانیان و به ویژه فرمانرویان کارکیائی در شکل‌گیری دولت صفوی بی‌ارتباط باشد.

شیخ صفی‌الدین اردبیلی، که سلاطین صفوی به او منتسب‌اند و نام سلسله نیز از نام او گرفته شد است. مردی شیخ زاهد گیلانی بود و نزدیک 25 سال در خدمت او بسر برده بود و پس از وفات شیخ، جانشین او شد.

شاه اسماعیل صفوی نیز پس از کشته شدن پدرش سلطان حیدر و برادر مهترش سلطان علی به رشت گریخت و سپس به دعوت والی شیعی گیلان، کارکیا میرزا علی به لاهیجان رفت و در پنج سالی که در آنجا ماند، با مراقبت‌های شمس‌الدین لاهیجی، از فضلای آن دیار، فارسی، عربی، قرآن و مبانی و اصول شیعۀ امامیه را فرا گرفت. و سرانجام پس از آمادگی کافی برای تشکیل حکومت از همانجا به سوی تبریز شتافت و آنجا را گشود و مرکز حکومت خود قرار داد.

این ارتباط فرهنگی و سیاسی موجب شد که در روزگار صفویان راه‌های ارتباطی سهل‌العلوری برای دسترسی به حملۀ شمال ایران احداث شود. همزمانی این رویدادها با یکپارچگی سیاسی و مذهبی ایران موجب شد که زمینۀ مساعدی برای رشد علمی و فرهنگی مردم گیلان پدید آید و شاعران و نویسندگان و مؤلفان گیلانی آثار پرشماری با ارزشی در حوزه‌های متنوع علمی و ادبی و فلسفی و کلامی و عرفانی به زبان‌های فارسی و عربی پدید آورند.

در عصر صفوی، بسیاری از شاعران و اهل طریقت و ارباب علم گیلانی را سراق داریم که راهی هند شدند و از حمایت شاهان و امرای و دولتمردان، برخوردار گشتند و قدر و منزلت یافتند. در میان مهاجران، عدۀ در خور توجهی عارف و شاعر و دانشمند و مؤلف گیلانی را می‌یابیم که دست کم بخشی از آثار مکتوب خود را به فارسی پدید آورده‌اند  از آن جمله می‌توان به  یحی لاهیجانی، حکیم عبدالرزاق لاهیجانی، دوایی گیلانی، حیاتی گیلانی، حکیم قراری لاهیجانی، حکیم حاذق گیلانی، سعیدا لاهیجانی، فغفور گیلانی، فاتح گیلانی، حزین باهیجانی، مخفی رشتی و....بوده اند.