عبرت‌های تاریخی و گوهرهای اخلاقی/ آیت‌الله حاج شیخ حسین عرب

1392/11/19 ۰۹:۴۴

نگاهی به سیره و سخنان امام حسن عسکری(ع)به مناسبت 8 ربیع الثانی سالروز ولادت باسعادت ایشان امام حسن عسکری علیه‌السلام در حالی‌که کودک چند ساله بود همراه پدر بزرگوارش امام هادی علیه‌السلام به اجبار از سوی حکومت وقت به سامرا برده شد و تا آخر عمر شریفش امکان بازگشت به مدینه برای آن حضرت فراهم نشد. لذا معروف و مسلم این است که امام عسکری(ع) حج خانه خدا را نتوانسته‌اند به جای آورند؛ از این روی بسیاری از شیعیان حج مستحبی خود را به نیت امام حسن عسکری(ع) به جا می‌آوردند.

نگاهی به سیره و سخنان امام حسن عسکری(ع)به مناسبت 8 ربیع الثانی سالروز ولادت باسعادت ایشان

امام حسن عسکری علیه‌السلام در حالی‌که کودک چند ساله بود همراه پدر بزرگوارش امام هادی علیه‌السلام به اجبار از سوی حکومت وقت به سامرا برده شد و تا آخر عمر شریفش امکان بازگشت به مدینه برای آن حضرت فراهم نشد. لذا معروف و مسلم این است که امام عسکری(ع) حج خانه خدا را نتوانسته‌اند به جای آورند؛ از این روی بسیاری از شیعیان حج مستحبی خود را به نیت امام حسن عسکری(ع) به جا می‌آوردند.
حکومت ستمگر وقت به این اکتفا نکرده و کلیه رفت و آمدها و مراجعات آن حضرت را تحت نظر گرفته و از آن حضرت می‌خواهند که در هر هفته دو بار دوشنبه‌ها و پنجشنبه‌ها در دربار خلافت حاضر شود و رفته رفته زمانی که مشاهده می‌کند از این تضییقات بر امام، شورش و اعتراضی حاصل نمی‌شود یک گام دیگر برداشته و مدتی این حجت بر حق خدا را زندانی می‌کند.
این نوع از پدیده‌های تاریخی از جوانب مختلف، عبرت‌آموز است؛ از جمله این‌که هیچ حکومت ستمگری در هیچ شرایطی حاضر نبوده است که بدترین اعمال و رفتار خود حتی نسبت به بهترین و بالاترین فرد انسان مانند امامان معصوم را ظلم و ستم بنامند. بلکه نهایت تلاش‌ها را به عمل آورده‌اند تا این‌گونه اعمال خود را مشروعیت‌سازی نمایند.
از نگاه قرآن این جریان ریشه‌ای تاریخی و طولانی دارد. از نظر قرآن کریم این یکی از قواعد کلی حاکم بر حکومت‌های جبار تاریخ بوده است که با دین اصیل و رهبران بزرگ الهی و به‌طور کلی با هرگونه تعقل و تدین حقیقی و اندیشه آزاد و ارزشمند برخورد نظامی و امنیتی نموده‌اند.
وقتی که حضرت موسی علیه‌السلام رسالت خود را آشکار نمود و فرعون که ابتدا حرکت حضرت موسی علیه‌السلام را خیلی جدی نگرفته بود، هنگامی که احساس خطر کرد تصمیم به کشتن آن حضرت گرفت و قرآن این ماجرا را این‌گونه بیان فرموده است:
«فرعون گفت مرا رها کنید تا موسی را بکشم و او خدای خود را بخواند. من بیم دارم که او دین شما را تغییر داده یا روی زمین فساد به پا نماید. (سوره مؤمن/ 26)»
چه جالب کتاب خدا ماجرا را بیان نموده است! هرگز فرعون حاضر نیست نام کشتن یک پیامبر بزرگ را ستم یا واژه معادل آن بنامد یا به روی خود بیاورد که چون معارض حکومت من است من به خود حق می‌دهم او را از میان بردارم بلکه فرعون از یکی از این دو امر اظهار نگرانی و بیم می‌کند و این دو را خطری جدی از حرکت موسی(ع) می‌داند. یکی این‌که می‌ترسد موسی(ع) دین مردم را تغییر دهد و اگر به این امر موفق نشود ممکن است نظم اجتماعی را به‌هم زده و در روی زمین فساد به پا نماید. قرآن در ادامه این داستان دو برخورد دیگر را در مقابل فرعون نقل نموده است یکی عکس‌العمل و سخن حضرت موسی(ع) وقتی که این کلام را از فرعون شنید که چنین گفت: «و قال موسی انی عذت بربی و ربکم من کل متکبر لا یؤمن بیوم‌الحساب(مؤمن/ 27)» موسی گفت من پناه می‌برم به پروردگار خود و پروردگار شما، از هر متکبری که‌ایمان به قیامت و روز حساب ندارد. این عکس‌العمل دارای دو پیام مهم است یکی پیام استقامت و منفعل نشدن از تهدید به مرگ و دیگر پیام مظلومیت و این‌که باید مظلوم فریاد کند. حضرت موسی(ع) با این پیام کوتاه خود ادامه راه را اعلام می‌دارد و این‌که آماده پذیرفتن تمام هزینه‌ها در این راه است و دیگر این‌که اگر من به‌دست فرعون کشته شوم صددرصد مظلوم خواهم بود و مشروعیت سازی‌های فرعون نیز واقعیت را عوض نمی‌کند.
برخورد و عکس‌العمل دیگر از مردی به نام مؤمن آل فرعون است که دفاعی عقلانی از مظلوم کرد و با بیان خود در حقیقت دستگاه قدرت فرعونی را با سلاح منطق خلع سلاح نمود.
قرآن کلام او را چنین نقل می‌کند: «مردی با ایمان از آل فرعون که‌ایمان خود را کتمان و پنهان می‌کرد چنین گفت آیا شما مردی را می‌خواهید بکشید که می‌گوید پروردگار من‌الله است در حالی که برای گفته خود نشانه‌هایی آورده است که اگر دروغ بگوید دروغش علیه خود او خواهد بود (دروغگو رسوا می‌شود) و اگر راست بگوید آنچه از خطرات پیش‌بینی می‌کند(حداقل) برخی از آن به شما خواهد رسید خداوند اسراف‌کننده دروغگو را هدایت نمی‌کند. (مؤمن / 28)»
منطق مؤمن آل فرعون که از روح تعالیم رهبران آسمانی حکایت می‌کند این است که جواب اندیشه آن هم اندیشه‌ای که با برهان خاص خود همراه است کشتن و از بین بردن صاحب اندیشه نیست بلکه بررسی و تحقیق پیرامون مدعای اوست که آیا راست می‌گوید یا دروغگوست. اگر راست می‌گوید باید سخن او را به عقل بپذیرید اما اگر دروغ می‌گوید ضرر و لطمه‌ای به ما نمی‌رسد ضرر دروغ به خود دروغگو بر می‌گردد.
از این بیان می‌توان یک قاعده عقلانی نیز استفاده کرد و آن این‌که در علم کلام این موضوع مطرح است که عقل دفع ضرر محتمل را ولو این‌که احتمال ضعیف باشد واجب می‌داند همان‌طوری‌که در جلب منفعت و گرچه احتمال ضعیف باشد باز عقلای عالم در برخی موارد اقدام می‌نمایند.
سخن مؤمن آل فرعون این است که اگر کسی مدعی واقعیتی است که اگر راست باشد بسیار مهم است عقلاً فحص و بررسی ضرورت پیدا می‌کند چون دفع ضرر محتمل واجب است. تمام انبیا و اولیای الهی گفته‌اند واقعیتی به نام خداوند تبارک و تعالی و واقعیتی به نام قیامت و بهشت و جهنم وجود دارد حداقل به‌ عنوان احتمال هم که باشد ضرورت دارد انسان بررسی و تحقیق نماید و رد مدعای طرف مقابل با قاطعیت و بی‌برهان خلاف عقل سلیم است.
 اخلاق عملی و کاربردی در سخنان امام حسن عسکری علیه السلام با همه فشارها و محدودیتی که امام حسن عسکری(ع) داشته‌اند اما در هیچ لحظه‌ای برنامه هدایت و ارشاد را تعطیل ننموده و ارتباط خویش را با شیعیان به هر نحو ممکن حفظ نموده‌اند و بموقع مواعظ ارزشمند معرفتی و اخلاقی را به شیعیان خود می‌آموختند.
امام علیه السلام به شیعیان خود فرموده است: «شما را به تقوای الهی و ورع دینی توصیه می‌نمایم و نیز به کوشش برای خدا و راستگویی و ادای امانت به هرکسی که به شما امانت سپرده چه خوب چه بد؛ و طول سجده و حسن همجواری و برخورد خوب با همسایگان. حضرت محمد (صلی‌الله علیه وآله و سلم) برای این امور آمده است. در قبایل آنان(اهل سنت) نماز بخوانید و در تشییع جنازه آنان حاضر شوید به عیادت بیماران آنان بروید و حقوق آنان را بپردازید. اگر مردی از شما ورع دینی را رعایت نموده و راست بگوید و ادای امانت نماید و اخلاقی نیکو با مردم داشته باشد می‌گویند این فرد شیعه است و مایه خوشحالی من می‌شود. با تقوا بوده وبرای ما زینت و زیبایی باشید نه زشتی. با کار و عمل خود هر محبتی را به سوی ما بکشید و هرگونه کار زشتی را از ما دور کنید. هر گفته نیکویی گفته شود در مورد ما صادق است و هرگونه کار و رفتار زشتی از ما دور است برای ما حقی در قرآن و قرابتی با پیامبر (صلی‌الله علیه وآله و سلم) و نیز مقام تطهیر و عصمت (کبری) برای ما است که هر کس غیر از ما مدعی آن باشد دروغگو است. یاد خدا و مرگ را بسیار نمایید و نیز تلاوت قرآن و درود بر پیامبر (صلی‌الله علیه وآله و سلم) که درود بر رسول خدا (صلی‌الله علیه وآله و سلم) 10 حسنه محسوب می‌شود. آنچه به شما وصیت نمودم حفظ نمایید، شما را به خدا سپرده و بر شما درود می‌فرستم.»
در توضیح فشرده این بیان نورانی امام حسن عسکری(ع) باید به این نکته توجه نمود که در یک نگاه می‌توان گفت انسان مجموعه‌ای از روابط است: 1- رابطه با خدا 2- رابطه با خود 3- رابطه با خلق 4- رابطه با انسان‌های کامل.
امام حسن عسکری(ع) دستورالعمل فشرده و در عین حال گویا و بسیار مهم و سازنده‌ای را به شیعیان خود و در تمام این ارتباط‌ها صادر فرموده‌اند: توصیه به رعایت تقوا در روابط درونی با خود و خدایش و به سجده طولانی توصیه می‌کند که نماینده و نشانگر عشق بنده با خالق خود است. در ارتباط انسان شیعه با دیگر انسان‌ها خصوصاً دیگر مذاهب امام به نهایت دقت در رفتار وگفتار توصیه نموده‌اند. بخشی از این روایت شریفه در مورد برخورد شیعیان با اهل سنت است با قرینه‌ای که در خود این روایت و نیز روایات مشابه آن است که امام بویژه توصیه می‌فرمایند در قبایل آنان حاضر شده با آنان نماز بگذارید و در تشییع جنازه آنان حاضر شده و از بیماران آنان عیادت نموده با آنان به صدق و امانت رفتار نمایید که اگر چنین کردید می‌گویند این فرد شیعه است و با این رفتار باعث شادمانی ما می‌شوید.
 این سخن امام عسکری(ع) برای مسلمانان و شیعیان امروز نیز دارای پیام و کاربردی زنده است. امام هشدار می‌دهد که با حسن خلق و راستی و درستی باعث زیبایی ما بشوید و مبادا با رفتارهای نسنجیده و دور از منطق و خرد سبب زشتی ما و مکتب بشوید. همه خوبی‌ها از آن ماست و هرگونه زشتی و پلیدی از ما دور است. فقط رفتار شماهاست که ممکن است در نگاه دیگران ما و راه ما را زشت جلوه دهد پس یک شیعه فقط خودش نیست و این‌که آزاد باشد دست به هرگونه رفتار و گفتار بزند بلکه آن را به پیشوایان دینی بخواهد و نخواهد نسبت خواهند داد. امام در بخش دیگری جایگاه خاص پیامبر صلی‌الله علیه وآله و سلم و خاندان او علیهم السلام را مورد توجه قرار داده است که جایگاه ویژه آنان را از نظر علم و عصمت، دیگران نداشته و ندارند و مدعیان آن دروغگو هستند.
درود بر پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم که نماد ارتباط انسان‌ها با انسان‌های کامل و نیاز آنان به انسان‌های کامل است.
امام حسن عسکری علیه‌السلام هر شیعه‌ای را بویژه به یاد خدا و یاد مرگ که بزرگ‌ترین عامل حفظ سلامت اخلاقی و اعتقادی است و تلاوت قرآن توصیه فرموده‌اند.