هنر ایرانی در زادگاه رودکی

1392/11/15 ۱۱:۴۳

«پنجکنت» زادگاه «ابوعبدالله رودکی» در 56 کیلومتری سمرقند جمهوری تاجیکستان و یکی از مهمترین مراکز باستانی آسیای مرکزی و برخوردار از تمدن غنی تاریخی و فرهنگی، از نفوذ هنر ایرانی حکایت می کند.

«پنجکنت» زادگاه «ابوعبدالله رودکی» در 56 کیلومتری سمرقند جمهوری تاجیکستان و یکی از مهمترین مراکز باستانی آسیای مرکزی و برخوردار از تمدن غنی تاریخی و فرهنگی، از نفوذ هنر ایرانی حکایت می کند.

«پنجکنت» زادگاه سلطان شاعران جهان، نابغه بی نظیر نظم، استاد ابوعبدالله رودکی است که شعر پارسی را به کمال شیوایی و شهامت رسانده است.

از جمله مراکز دیدنی و تاریخی پنجکنت می توان به یادگارهای تاریخی و فرهنگی سرزم، مقبره کهن رودکی و محمد بشارا، کوه های فان و عرچه میدان، دریاچه های دارای منظره های شگفت انگیز ˈ کول کلاˈ و ˈ هفت کول ˈ، قله های بلند و سر سفید چم ترغه، عرچه میدان و گردنه شیر اشاره کرد.

دیار آدم الشعراء ابوعبدالله رودکی در دوران نو ادبیاتی شاعران و نویسندگانی نامور و توانا و بسیاری از فضلا ، علما و هنرمندان برجسته را به کمال رسانده است.

این شهر باستانی که اکنون از مراکز طراز اول مطالعات باستان شناسی و هنری آسیای مرکزی به شمار می رود در زمان ساسانیان مرکز مهم بازرگانی و سوق الجیشی سرزمین سغدیان به شمار می رفت.

پنجکنت ( پنجکند، پنجیکت، بومجکث ) ناحیه ای در حدود استان سغد تاجیکستان در قسمت غرب این جمهوری یکی از مناطق مهم دولتداری، اقتصادی و فرهنگی جمهوری تاجیکستان است.

بنا به اطلاعاتی که از کاوش های باستان شناسی به دست آمده، اقوام ˈسرزمیانˈ که از قدیم ترین ساکنان پنجگنت بودند، که از شش هزار سال پیش به کشاورزی، شهرسازی و هنرمندی مشغول بوده اند و نخستین روش های اداره و تولیدات را ایجاد کردند و با دولت های دور و نزدیک روابط تجارتی و اقتصادی و فرهنگی داشته اند. این شهر عظیم در شاهراه جاده ابریشم واقع است.

در مسیر تاریخ حوادث روزگار، تاخت و تازهای بیگانگان ، بردها و باخت هایی در دفاع از مرزهای خویش، تشکل ملت و تحکیم دولتداری تاجیکان را پشت سر گذاشته است. این شهر عرصه مردانگی و نبردهای دلاورانه سپیتمان، دیوشتیچ و مقنع و میدان دفاع ایشان از مردم و مرز کهن بنیاد اجدادی از دشمنان غاصب بوده است.

در قرن های پنجم تا هشتم میلادی این شهر از رونق فراوانی برخوردار بوده است، نقاشی های دیوار قصر پنجکنت که به صورتی کاملا سالم به دست آمده از عالی ترین آثار نقاشی باقی مانده از دوران باستان است.

یکی از این نقاشی های تالار 41، تجسم کامل هفت خان رستم است که چند قرن بعد از آن شرح مبسوط آن را در شاهنامه می توان دید.

پنجکنت در سده های یکم و دوم هجری از نواحی مستقل سغد بود. زمانی اعراب شهر پنجکنت را فتح کردند و گویا در همین دوره، شهر گرفتار آتش سوزی شد و از میان رفت، اما در سال های 120-123هجری قمری بازسازی آن آغاز شد و به انجام رسید.

بنای شهر جدید پنجکنت در سده های نهم هجری آغاز شد. این شهر در نهم تا سیزدهم هجری پس از شهرهای سمرقند و بخارا بزرگترین شهر فرارود بود.

پنجیکنت در میان سال های 1918-1924 جزو جمهوری خودمختار ترکستان و از آن پس بخشی از تاجیکستان بوده است. پنجکنت باستانی در زمان اتحادیه شوروی سابق بسیار رشد کرد اما رواج منظم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن در سال های استقلال دولتی جمهوری تاجیکستان بوده و این دیار باستانی نفوذ و شهرت خود را در زمینه شهرداری و اداره شهری افزون تر کرده و با تجربیات تازه و عبرت آموز باز هم غنی تر ساخت.

پنجکنت امروز، در ارتفاعی که اهل پنجکنت به آن قینر می گویند با تعداد فراوان بازیافت های نادر و آثار هنری شهرت پیدا کرده است. این آثار در زیر تپه ها و دیوارهای بناهایی که از گل ساخته شده ، محفوظند.

کاوش های باستان شناسی حدودا نیمی از شهرک پنجکنت را فرا گرفته است. در تپه ای جداگانه ارگی شامل کاخ دیوشتیچ، دو معبد دارای اتاق های وسیع در مرکز شهر، هشت کوچه اصلی و ده تنگ کوچه، دکان ها، کارگاه های صنایع دستی، بازارهای عمده، دیوارهای شهر یافت شدند و حدود 150 منزل دو یا سه طبقه مورد اکتشاف و بررسی باستان شناسان قرار گرفت که صاحبان آنها اعم از کاسبان معمولی و اشراف، از شهرت و توانمندی هایی همسنگ با توانمندی های حکام برخوردار بوده اند. گمان می رود که در پنجکنت تاجرانی نیز می زیسته اند که از طریق جاده ابریشم از روم تا به چین کاروان های تجاری راه اندازی می کرده اند.

دکتر علی اصغر شعردوست محقق تاریخ تاجیکستان و سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در این کشور به ایرنا می گوید: احساس خودشناسی اهالی شهرنشین سغد قابل توجه بوده است. آنها می کوشیدند تا خانه پذیرایی مهمانان به تالار پذیرایی میهمانان در قصرها شباهت داشته باشد. بر روی گنبدهای چوبی معمولا سیمای خدایان سغدی را که بر تخت نشسته اند، ترسیم می کردند.

شعر دوست گفت: سغذیان آشنایی وافر با تمامی کامیابی ها و عوامل موفقیت تمدن بزرگ معاصر خویش داشته اند. از این رو در آثار هنری آنان می توان ویژه گی های تمدن های باستانی ایرانی و هندی را تشخیص داد اما در برابر هنر سغد از روش های ویژه ای نیز برخوردار بود که با تنوع موضوع، ساختار و بافت بارز رنگ ها و تصاویر از سایر آثار آن دوران متفاوت بوده است.

شعردوست گفت: نقاشان سغدی می توانستند توسط هنر خویش به نقل قصه ها و روایاتی جالب بپردازند؛ در هشت نگاره سغدی، ادبیات، هنر، آیین و اداب و رسوم سغدیان ترسیم شده که درباره آنها تا آغاز کاوش های باستان شناسی پنجکنت تقریبا هیچ اطلاعی در دست نبوده است.

الکساندر بلنیتسکی در کتاب «هنر تاریخی پنجکنت» به بررسی زیبایی شناختی آثار هنری به دست آمده از شهر تاریخی پنجکنت در تاجیکستان پرداخته و در تحلیل نقاشی های آن از منابعی چون شاهنامه فردوسی سود می جوید.

بر اساس تحلیل های بلنیتسکی یکی از تصاویر موجود در این نقاشی ها، رستم پهلوان اساطیری ایرانی است و در واقع این تصویر کهن ترین تصویر یافت شده از رستم است.

جالب است که یکی از نکات مهم در این نقاشی ها حضور زنان در بیشتر صحنه های بزم و رزم است. در یک صحنه زن جوانی در نبرد تن به تن دیده می شود که به تنهایی با مردی می جنگد و در صحنه ای دیگر زنی با شمشیر آخته تصویر شده است. بلنیتسکی نقش زنان در این صحنه ها را با نقش گردآفرید در شاهنامه سنجیده است. همچنین او بر اساس شواهد و قراین و البته اشراف کاملی که به این نقاشی ها و متن شاهنامه دارد، یکی از تصویرها را به رستم نسبت می دهد و در واقع کهن ترین نقش رستم این پهلوان اساطیری ایرانی در آثار به دست آمده از شهر پنجکنت مشاهده می شود.

نقاشی های به دست آمده در حفاری های پنجکنت، نقاشی هایی با ابعاد بزرگ هستند که بر دیوار اتاق ها و تالارها و شاه نشین ها نقاشی شده بوده اند و در گروه نقاشی های دیواری یا فرسک قرار می گیرند.

این نقاشی ها با رنگ های سریشمی و معدنی و گاهی هم گیاهی روی گچ کاری دولایه اجرا شده که لایه زیرین مخلوطی از گچ و خاک به ضخامت دو سانتی متر بوده و لایه رویی با دقت و ظرافت صیقل خورده است. زمینه نقاشی ها همیشه قرمز یا آبی لاجوردی است، فقط در یک مورد از سیاه استفاده شده است.

آثار پیکرتراشی شهر پنجکنت نیز عموما به صورت کنده کاری روی چوب و به دو صورت نقش ونگار و پیکره است. پیکره ها گاهی به صورت فردی و گاهی هم چند نفری کنار هم کار شده است و کنده کاری های برجسته تقریبا به صورت پیکرتراشی کامل عرضه شده است. این کنده کاری های چوبی روی در و دیوار اتاق ها و تالارها نصب بوده و به صورت نیم سوخته در جاهایی به دست آمده که پس از وقوع آتش سوزی در ساختمان و آتش گرفتن چوب ها، به دلیل ریخته شدن خاک سقف یا دیوار بر روی آن ها، آتش چوب خاموش شده و از گزند آتش سوزی در امان مانده است.

تعداد محدودی مجسمه گلی هم به دست آمده که بیشترشان در مقیاس بزرگ و به صورت نقش برجسته روی دیوار یا زمین اجرا شده و نقوشی چون جانوران خیالی، ماهیان ، پیکرهای انسانی و پیکرهای جانوری با صورت انسان بر آنها نقش بسته است. مقداری بقایای مجسمه هم پیدا شده که قطعاتی از اندام انسان و چند جانور خیالی، یک شی به شکل نیمه استوانه با اژدهای بالدار که احتمالا تاج بوده، قسمتی از یک ماسک که نیمه انسان و نیمه شیر است و یک نیم تنه در ابعاد بزرگ را شامل می شود.

بلنیتسکی در یک فصل جداگانه با عنوان «ویژگی های فنی و زیبایی شناختی آثار هنری پنجکنت» این آثار را از نظر فنی تجزیه و تحلیل می کند، در فصل دیگری هم به تحلیل موضوعی و دسته بندی آثار کشف شده از نظر محتوایی می پردازد. همچنین یک فصل کتاب نیز به رابطه تاریخی، فرهنگی و هنری این آثار با نشانه های نواحی و کشورهای همسایه پنجکنت یا سغد، اختصاص دارد.

منبع: خبرگزاری ایرنا