تشكيل كرسي‌هاي آزاد انديشي

1392/11/15 ۰۸:۳۱

معاون فرهنگی و اجتماعی وزیر علوم : وقتی رهبر معظم انقلاب برای چندمین بار درباره 'کرسی‌های آزاداندیشی' گلایه می‌کنند،‌ یعنی کارهای انجام‌شده، کافی نیست/ آیین‌نامه کرسی‌ها، جای بازنگری دارد/ توسعه کرسی‌ها، بازار هنجارشکنان را راکد می‌کند

دکتر سیدضیاء هاشمی عضو هیأت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران که در ماه‌های اخیر به سمت معاون فرهنگی و اجتماعی وزیر علوم منصوب شده است، در گفتگو با گروه اجتماعی خبرگزاری «نسیم»، به ارزیابی و آسیب‌شناسی روند برگزاری "کرسی‌های آزاداندیشی" در دانشگاه‌ها در سال‌های گذشته تاکنون پرداخت؛ وی در این گفتگو، با تأکید بر ضرورت تحقق جایگاه واقعی کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها به عنوان دغدغه رهبر معظم انقلاب و نیز به عنوان راه تضمین نشاط و پویایی دانشگاه‌ها، اشاره‌ای هم به وضعیت آینده این کرسی‌ها کرد. متن کامل این گفت و شنود تحلیلی با معاون فرهنگی وزیر علوم، به شرح زیر است؛

آقای دکتر؛ شاید قدری کلیشه‌ای باشد که بخواهیم گفتگو را سریع با موضوع رایج این روزها، یعنی "کرسی‌های آزاداندیشی" آغاز کنیم؛ اما وقتی که دقیق‌تر نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که در حال حاضر نه موضوعی مهم‌تر از این کرسی‌ها در فضای دانشگاهی مطرح است و نه مسأله‌ای مانند آن، تا این حد اسیر الفاظ و پیچ و خم‌ها مانده؛ شما به عنوان متولی حوزه فرهنگی و اجتماعی در آموزش عالی، عقیم ماندن کرسی‌های آزاداندیشی را قبول دارید؟!

-  من هم نظر شما را تأیید می‌کنم و گمان می‌کنم که این توصیه مقام معظم رهبری در خصوص کرسی‌های آزاداندیشی که مرتب هم مورد تأکید قرار می‌دهند، هنوز به جایگاه شایسته خود نرسیده است. یکی از دلایل قرار نگرفتن کرسی‌های آزاداندیشی در جایگاه شایسته، این است که دست اندرکاران این امر فلسفه رفیع و وسیع کرسی‌ها را به درستی درک نکرده‌اند. اساساً تعریف درستی از کرسی‌های آزاداندیشی نشده است و هدف و راهبردهای مدنظر مقام معظم رهبری برای این موضوع، به درستی در برنامه‌ها دیده نشده است.

به اعتقاد من، برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها، یکی از راهبردهای مهم حوزه فرهنگی و اجتماعی در دانشگاه‌ها به شمار می‌رود؛ بنابراین کرسی‌های آزاداندیشی تنها به عنوان یک تکنیک و روش برای فعالیت‌های جدید فرهنگی نیست، بلکه جایگاه آن بالاتر از این موضوع است؛ در واقع این کرسی‌ها، راهبردی برای توسعه فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی مشارکت‌زا، مشارکت‌جو، نشاط آفرین و تحول‌آفرین به شمار می‌رود.

کرسی‌ها، بستر آزاداندیشی را در دانشگاه‌ها فراهم می‌کنند؛ چون قرار است رونق‌بخش اندیشه‌ها باشند و بستر نقد و نقادی، ایده‌پردازی و نظریه‌پردازی را فراهم کنند؛ بنابراین، اشتباه و بالاتر از آن، ظلم است که گمان کنیم با فعالیت‌های جاری و رایج فرهنگی، اجتماعی و علمی می‌توانیم برگزار کننده کرسی‌های آزاداندیشی باشیم.

خود تعبیر "آزاداندیشی" نشانگر رویکرد و راهبرد کلان نظام در خصوص اندیشه‌هاست؛ زمانی که مقام معظم رهبری به عنوان بالاترین مقام و رهبر عالی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور، این رویکرد را مطرح می‌کنند و بر آن تأکید دارند، در واقع به ما این پیام را القاء می‌کنند که ما در این حوزه‌ها وضعیت مطلوبی نداریم و باید برای رسیدن به وضعیت مطلوب، تلاش بیشتری کنیم؛ بنابراین، نیازمند اجرای کار جدیدی هستیم.

- کارهایی که تا الان درباره این کرسی‌ها انجام شده، مؤثر نبوده؟!

-  من نمی‌توانم بپذیرم که صدها کرسی آزاداندیشی در طول سال در کشور برگزار کنیم، اما وضعیت فرهنگی ما این چیزی باشد که الان با آن مواجه هستیم و وضعیت نشاط اجتماعی، علمی و فرهنگی ما چیزی باشد که مشاهده می‌کنیم! نتیجه برگزاری کرسی‌ها باید در کف دانشگاه‌ها مشاهده شود. وقتی به وضعیت مشارکت دانشجویان در فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی و میزان نشاط و رضایتمندی دانشجویان نگاه می‌کنیم، این شرایط را مطلوب نمی‌بینیم!

به اعتقاد من، با قابلیت‌های موجود در کشورمان، می‌توانیم دانشجویان بالنده‌تر، دانشگاه‌های پرنشاط تر و مجامع فرهنگی پرهیجان‌تری داشته باشیم. البته این گفته‌ها به این معنی نیست که آنچه را که الان داریم، نبینیم؛ حتماً ما باید امتیازات و قابلیت‌های خود را قدر بشناسیم، اما باید این وضعیت تقویت شود. ما باید فاصله میان وضعیت موجود و وضعیت مطلوب را به درستی تحلیل کنیم. وضعیتی که در آن قرار داریم، با وضعیت مطلوب فاصله دارد. بنابراین اگرچه باید قدر داشته‌های خود را بدانیم، اما باید نسبت به نداشته‌های خودمان هم توجه جدی کنیم.

زمانی که مقام معظم رهبری نسبت به یک موضوع توصیه می‌کنند و نه فقط توصیه که حتی بر روی آن موضوع تأکید می‌کنند و حتی برای چندمین بار گلایه می‌کنند که آنچه مدنظر داشته‌اند تحقق نیافته، به این معناست که باید کار جدیدی انجام دهیم؛ یعنی کارهایی که تا الان انجام شده، کافی نبوده است.

- آقای دکتر، قدری صریح‌تر بگویید؛ ارزیابی شما از روندی که کرسی‌های آزاداندیشی تا الان طی کرده‌اند، چیست؟ اشکال کار کرسی‌ها را در کجاها می‌بینید؟!

- طبق آمارهای مختلفی که همکاران من منتشر می‌کنند، این نتیجه به دست می‌آید که تعداد زیادی کرسی آزاداندیشی در دانشگاه‌های مختلف برگزار شده، اما این کرسی‌ها با نتیجه مطلوب مواجه نبوده است! نتیجه کرسی‌های آزاداندیشی، تقویت اندیشه آزاد، بحث و گفتگو و تبادل نظر در فضای آزاد است. ما به طور حتم، باید بستری فراهم کنیم تا چالش‌های نظری به جریان بیفتد و باید کرسی‌های آزاداندیشی زمینه‌ساز تقویت نظریه‌پردازی در حوزه‌های مختلف علمی، فرهنگی و اجتماعی شود.

الان با سوال‌های زیادی در سطح جامعه مواجه هستیم که دانشجویان مطرح‌کننده آنها هستند، اما بستر لازم را فراهم نمی‌کنیم تا این سؤالات مورد بحث و بررسی قرار گیرد. بعضی از این سؤالات، باید توسط اساتید و در مجامع اساتید مطرح شود. بعضی از سؤالات هم باید در مجامع دانشجویی مطرح شود و بسیاری از این سؤالات هم می‌توانند در مجامع مشترک دانشجویی و استادان مطرح شود و جواب بسیاری از آنها ارائه شود. اگر به دنبال "دانشگاه اسلامی، وحدت حوزه و دانشگاه و دانشگاه ایده‌آل و کارآمد" هستیم، حتماً این راهبرد به ما کمک می‌کند و به طور حتم، کرسی‌های آزاداندیشی در این زمینه برای ما بسیار تعیین کننده خواهد بود.

کرسی‌های آزاداندیشی را نباید به عنوان یک برنامه روتین، عادی و نرمال در نظر بگیریم؛ بلکه این کرسی‌ها یک حرکت جدید در دانشگاه‌هاست. کرسی‌های آزاداندیشی یک راهبرد جدید برای فعالیت های فرهنگی و اجتماعی است و من گمان می‌کنم که همه ما موظفیم حق این مطلب را ادا کنیم و به جد هم می‌گویم که حق این مطلب، ادا نشده است و به همین خاطر باید کاری کنیم که این کرسی‌ها به جایگاه رفیع خود برسد. در این راستا من مکرر به همکارانم در دانشگاه‌ها توصیه و تأکید کرده‌ام که بستر مناسبی برای جریان آزاداندیشی فراهم کنند؛ البته این رخداد، در چارچوب ضوابط و قوانین محقق خواهد شد.

-  بسیار خب! اصل مطلب همین جاست؛ شما امروز متولی این حوزه هستید، چه ساز و کاری مدنظر دارید که این کرسی‌ها در حد تئوری و حرف باقی نماند و به قول خودتان، نتیجه آن در کف دانشگاه‌ها مشاهده شود؟

- در اینکه کرسی‌های آزاداندیشی فعالانه برگزار شود، هیچ اختلاف نظری وجود ندارد. همکاران قبلی ما، پیش از این هم این کار را انجام داده‌اند. به نظر من، گره کار در نوع تعریف این کرسی‌هاست؛ یعنی تعریف درستی از این کرسی‌ها وجود ندارد. مباحثاتی که در فضای دانشگاهی انجام می‌شود، لزوماً کرسی آزاداندیشی نیست. ما جلسات گفتگو، میزگرد، بحث و تبادل نظر فراوان داریم، اما تمام این بسترها، به عنوان کرسی آزاداندیشی نیست.

کرسی آزاد اندیشی به موضوع آن تحقق می‌یابد. موضوع کرسی آزاد‌اندیشی باید سؤالات جدی و واقعی نسل جوان ما باشد. دغدغه اصلی کرسی‌های آزاداندیشی با تحقق گفتگوی آزاد و جدی در رابطه با سؤالات و دغدغه‌های جدی دانشگاه، دانشجو و جامعه تحقق پیدا می‌کند. ما نمی‌توانیم درباره هر موضوعی بحث و گفتگو بگذاریم و بعد آن را به عنوان کرسی آزاداندیشی نامگذاری کنیم.

- فکر می‌کنید این سؤالات و دغدغه‌های جدی که الان باید در کرسی‌های آزاداندیشی مطرح شود، دقیقاً چه چیزهایی است؟

-  من اگر بخواهم برایتان مثال جدی بزنم، می‌گویم نگاه کنید به "سلسله نشست‌های اندیشه‌های راهبردی" که در حضور مقام معظم رهبری تشکیل می‌شود و موضوعاتی که ایشان بر انتخاب آنها تأکید دارند؛ "آزادی، مردم‌سالاری، عدالت، حقوق و جایگاه زنان در جامعه"، موضوعاتی هستند که در این جلسات مورد تأکید ایشان بوده است. در جامعه با این سؤال روبرو هستیم که امروز زنان در جامعه چه جایگاهی دارند؟ نگاه سنتی ما می‌تواند کامل باشد یا اینکه ما باید تسلیم نگاه‌های غربی باشیم؟ آیا الگوی مدون اسلامی و دینی که هم بتواند حضور زنان در جامعه را تبیین کند و هم اخلاقیات و هنجارهای دینی ما را تضمین کند، نداریم؟ به همین خاطر مقام معظم رهبری یکی از موضوعات مطرح دراین نشست‌ها را، "مسائل زنان" قرار داده‌اند. در موضوع "خانواده" تحولات زیادی را شاهد هستیم و همین موضوعات در کرسی‌ها باید مورد بحث قرار بگیرد تا به جواب‌های درستی برسیم. کرسی‌ها به طور قطع باید به معنای واقعی کلمه، دنبال جواب جدید نسبت به سؤالات موجود باشند، نه تکرار مکررات.

به اعتقاد من، کرسی‌های آزاداندیشی تعارف‌بردار نیست؛ کرسی‌ها، دغدغه پاسخگویی عمیق به سؤالات جدی را دارد، سؤالاتی که می‌تواند جواب‌های متعارض داشته باشد. سؤالاتی که در پاسخ آنها، رویکردها و دیدگاه‌های مختلف وجود دارد. این کرسی‌ها، متولی ایجاد بستر مناسب برای طرح این دیدگاه‌ها و رویکردهاست. بنابراین در کرسی‌ها کمیت مهم نیست، بلکه کیفیت کار مهم است.

یک کرسی آزاداندیشی واقعی، به اندازه صد جلسه معمولی می‌تواند تأثیرگذار باشد. اگر در کل کشور ماهیانه تنها 10 کرسی آزاداندیشی به معنای واقعی داشته باشیم و به کمک رسانه‌های جمعی انعکاس شایسته هم پیدا کند، در فضای فرهنگی، نشاط، هیجان، امید، مشارکت، رضایتمندی دانشگاه‌ها تحول ایجاد می‌شود. دانشجو و استاد ما باید بتوانند دیدگاه‌های واقعی و عمیق خود را مطرح کنند، این همان موضوعی است که مورد تأکید مقام معظم رهبری است. این موضوعی است که به ارتقاء سطح فرهنگی و اجتماعی مجامع دانشگاهی ما کمک می‌کند. بالعکس، اگر ما تنها به دنبال کمیت و گزارش کار باشیم، به اهداف والای کرسی‌های آزاداندیشی نمی‌رسیم و واقعاً ظلم به کرسی‌های آزاداندیشی و ظلم به این دغدغه است که ما گمان کنیم با گزارش آفرینی و تولید آمار، می‌توانیم پرونده اجرای کرسی‌های آزاداندیشی را در دانشگاه‌ها ببندیم.

کرسی‌ها باید موضوعات بسیار عمیق را مدنظر قرار دهند و البته قوانین و ضوابط خاص خود را هم دارند و تأکید می‌کنم که مثل سایر حوزه‌های مهم، اگر کرسی‌ها در چارچوب قوانین و ضوابط نباشند، آسیب می‌بینند و ما از یک سرمایه ارزشمند محروم می‌مانیم.

-  آقای دکتر؛ آیین‌نامه کرسی‌های آزاداندیشی در دولت گذشته چندین بار بازنگری شد؛ به نظر شما، آیین‌نامه فعلی هم نیازمند بازنگری دوباره هست یا با همین آیین‌نامه می‌توان راه کرسی‌ها را هموار کرد؟

- طبیعی است که آیین‌نامه هنوز هم جای بازنگری داشته باشد؛ البته همیشه تأکید کرده‌ام که رفتار ما باید بر اساس ضوابط و آیین‌نامه‌های موجود باشد، اما در مقام عمل، خواهیم دید که آیین‌نامه فعلی ضعف‌هایی دارد. من اعتقاد دارم بخشی از ضعف‌هایی که در خصوص برگزاری کرسی‌ها داشته‌ایم، به آیین‌نامه برمی‌گردد؛ یعنی در عین نکات ارزشمندی که آیین‌نامه دارد، اما ضعف‌های بارزی هم دارد.

- این نقاط ضعف یا اشکال، در کدام بخش‌های آیین‌نامه وجود دارد؟

-در بخشی که تأمین‌کننده اطمینان و امنیت شرکت‌کنندگان در کرسی‌هاست؛ البته، آیین‌نامه نگاه امنیتی به برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی ندارد، اما کرسی آزاداندیشی باید پیشگام باشد و نباید منفعل باشد. در تعیین موضوعات این کرسی‌ها، باید از طریق آیین‌نامه و فعالیت‌های مدیریتی هدایت صورت بگیرد و مخاطبان به سمت انتخاب موضوعات جدی و واقعی و نه موضوعات تکراری و سطحی، راهنمایی شوند.

- در آیین‌نامه فعلی، چه نهادی مسئولیت انتخاب موضوع را برای کرسی‌ها برعهده دارد؟

هاشمی: طبق آیین‌نامه فعلی، برنامه‌ها مدیریت می‌شود و دانشگاه نسبت به حفظ و ایجاد بستر مناسب برای برگزاری این برنامه‌ها مسئولیت دارد؛ بنابراین در فرآیند مدیریت این کرسی‌ها، دانشگاه حتماً مسئولیت دارد و در آیین‌نامه هم این موضوع پیش‌بینی شده است. بنابراین حتماً تعامل میان تشکل‌های دانشجویی، اساتید و مسئولان دانشگاه پیش‌بینی شده است، اما فرآیند انتخاب موضوع، باید بسیار ساده باشد؛ دانشجو و استادی که در کرسی‌های آزاداندیشی دیدگاه خود را مطرح می‌کنند، باید مطمئن باشند که دچار عوارض بعدی نخواهند شد! دانشگاه باید نسبت به این موضوع مسئولیت بپذیرد.

اگر با طی مسیر قانونی و با کسب مجوزهای لازم یک کرسی آزاداندیشی برگزار شود و دیدگاه‌های حاضرین در آن مطرح شود، افراد شرکت‌کننده دیگر نباید دغدغه بعد از آن را داشته باشند؛ حتی اگر دیدگاه‌هایی مطرح شود که با نگاه‌های رایج قدری متفاوت باشد. در کرسی‌های آزاداندیشی، باید اندیشه‌های مختلف مطرح شود، صرفنظر از صحت آن. کرسی‌های آزاداندیشی باید بستر ارائه نظرات را در چارچوب قانون و اخلاق بدون وارد شدن به حریم دیگران یا توهین و تحقیر، ایجاد کند.

ما حق نداریم بگوییم چه موضوعی در کرسی‌های آزاد اندیشی مطرح شود، بلکه ما مطابق ضوابط و آیین‌نامه‌ها چگونگی مطرح شدن موضوعات را بیان می‌کنیم؛ به این معنا که آزادی بیان در کنار چارچوب‌های اخلاقی و حفظ آداب و اصول برقرار شود. در این راستا "آزادی پس از بیان" نیز بسیار مهم است و دانشگاه باید خود را موظف بداند که از عوارض بعدی جلوگیری کند.

ما نباید خطوط قرمز را حداکثری ببینیم؛ جامعه‌ای که از تمدن و فرهنگ غنی برخوردار است، نباید نگران طرح دیدگاه‌های مختلف باشد و ما نیز نگران نیستیم. البته مثل تمام دنیا، معتقدیم فعالیت‌ها باید در چارچوب اخلاق و با حفظ حریم قانون و حرمت افراد باشد، اما هر انتقادی هم نباید حمل بر تخریب تلقی شود، بلکه انتقاد باید صورت بگیرد. به من و مسئولین دانشگاه می‌تواند انتقاد صورت گیرد و دیگر فعالیت‌ها نیز می‌تواند نقد شود. نقد هدیه‌ای است به ما و در مقام عمل هم باید این موضوع نشان داده شود.

اگر زمینه مشارکت واقعی و قانونی برای نقد فراهم باشد، عمده رفتارهای تند و افراطی هم مخاطب خود را از دست می‌دهد. اگر ما بتوانیم به شکل درست و منطقی مسائل را مطرح کنیم، طبیعتاً دانشجو سراغ رفتارهای ساختارشکنانه نخواهد رفت و ساختارشکنی و هنجار شکنی مشتری نخواهد داشت. اما وقتی ما محدودیت‌های مختلفی را ایجاد می‌کنیم، دیگران را تشویق می‌کنیم که رفتارهای هنجارشکنانه داشته باشند و اتفاقاً ممکن است این نوع رفتارها با استقبال ظاهری هم مواجه شود. توسعه کرسی‌های آزاداندیشی، بازار هنجارشکنان و ساختارشکنان را راکد می‌کند. تدوین و اصلاح و بازنگری در آیین‌نامه کرسی‌ها با این رویکرد تحقق می‌یابد.

این کار هم باید با همدلی و همکاری نهادهای مختلف مدیریت دانشگاه‌ها، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها که نقش روشنی در این حوزه دارد، تشکل‌های دانشجویی، نهادهای دیگری که با دانشگاه همکاری و فعالیت دارند و نهادهایی که متولی حفظ نظم و امنیت هستند، انجام شود.

- آقای دکتر؛ در دولت نهم و دهم، طرح‌هایی در معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم آغاز شد مثل طرح "ضیافت اندیشه اساتید" که موافقان و مخالفان خاص خود را داشت؛ طرح‌هایی از این قبیل که شروع شده و آیین‌نامه هم برای آنها نوشته شده، ادامه پیدا می‌کند، متوقف می‌شود یا اصلاح می‌شود؟

- برای پاسخ به این سؤال ابتدا باید این مسأله را یادآوری کنم که ما روابط و همکاری خوبی با نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها داریم، مدیران ما در دانشگاه‌ها هم این ارتباط و همکاری را دارند. مجموعه نهاد، نقش خوبی در دانشگاه‌ها ایفا می‌کند و ما هم سپاسگزار همکاری و همدلی آنها هستیم؛ این همکاری در سطح خوبی است و بالاتر از آن، همدلی خوبی میان مدیریت وزارت علوم و نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری وجود دارد و می‌تواند در بخش‌های مختلف هم مؤثر باشد.

در بحث "ضیافت اندیشه" و برنامه‌های آموزشی که برای اساتید و دانشجویان وجود دارد، ما فکر می‌کنیم این برنامه‌ها می‌تواند مفید باشد، البته می‌تواند بهتر از این هم باشد. آن دوره‌های آموزشی که رضایت اساتید را به همراه ندارد، باید مورد بازنگری قرار بگیرد؛ این دوره‌ها باید شأن و سطح خود را حفظ کنند. اساتید برای حضور در سطوح مختلف تحصیلی، باید از سطح علمی مطلوبی برخوردار باشند؛ بنابراین دوره‌هایی هم که برای اساتید دانشگاه برگزار می‌شود، باید در سطح "پست دکتری" طراحی شود و فردی که در این دوره‌ها قرار است به اساتید درس بدهد، باید حتماً از سطح علمی بالایی برخوردار باشد. اگر دوره‌ای برگزار می‌شود که مدرسین آن از سطح قابل قبولی برخوردار نیستند، باید مورد بازنگری قرار بگیرد تا شأن و جایگاه اساتید حفظ شود. اگر مدرسین این دوره‌ها از توان و سطح علمی کافی برخوردار باشند، حتماً مورد استقبال اساتید قرار می‌گیرند و ما هم حمایت می‌کنیم.

منبع: نسیم