این‌چنین بود «حبیبی» / احمد مسجدجامعی

1392/11/12 ۰۸:۴۰

سیزدهم‌ دی‌ماه بود که در جریان «تهرانگردی» جمعه‌ها، میهمان منطقه 7 تهران بودیم. حضور در «بنیاد امیرکبیر» یکی از این برنامه‌ها بود که به‌عنوان «موزه» مرحوم دکتر حسن حبیبی در حال آماده‌سازی بود تا در آستانه اولین سالگرد درگذشت این بزرگمرد ایران‌دوست، مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

سیزدهم‌ دی‌ماه بود که در جریان «تهرانگردی» جمعه‌ها،  میهمان منطقه 7 تهران بودیم. حضور در «بنیاد امیرکبیر» یکی از این برنامه‌ها بود که به‌عنوان «موزه» مرحوم دکتر حسن حبیبی در حال آماده‌سازی بود تا در آستانه اولین سالگرد درگذشت این بزرگمرد ایران‌دوست، مورد بهره‌برداری قرار گیرد. در این بنیاد مجموعه‌ای از تابلوهای هنری، تابلوفرش، کتاب‌ها و اسناد ارزشمند و هدایای دوران معاون‌اولی مرحوم دکتر حبیبی جمع‌آوری شده است. در این بازدید، دکتر رهیده، همسر مرحوم دکتر حبیبی، سرکار خانم دکتر آزاده حبیبی فرزند فرهیخته ایشان و دوست گرانقدرم حجت‌الاسلام‌والمسلمین دعایی، از اعضای هیات امنای این موزه، حضور داشتند. روز گذشته نیز در مراسم افتتاح این بنیاد، در کنار بسیاری دیگر از دولتمردان و دوستان ایشان حضور داشتم که خاطراتی از مرحوم حبیبی را نقل می‌کردند برای ادای احترام به روح آن بزرگمرد. به یاد دارم در پایان دوره معاون‌اولی زنده‌یاد آقای دکتر حسن حبیبی در دولت اصلاحات، روزی از ایشان درباره برنامه‌های آینده‌شان پرسیدم. ایشان عنوان کرد که این کارها را مدنظر دارد اما جمله‌ای از ایشان مرا تکان داد: «می‌خواهم باقیمانده عمر را به عبادت بپردازم.» این سخن متفاوت و عجیب در ذهنم باقی ماند. چندسالی از این گفت‌وگو می‌گذشت که دو کتاب از بنیاد ایران‌شناسی «امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیاکان» و «مساجد دیرینه‌سال تهران» به دستم رسید. این آثار از مجموعه کتاب‌های «اماکن مذهبی ایران» است که از سوی بنیاد ایران‌شناسی منتشر شده‌اند که مرحوم حبیبی ریاست این بنیاد را برعهده داشت. بر اساس اطلاعات روی جلد، این دو کتاب محصول کار گروهی بنیاد ایران‌شناسی به‌همراه طرح، مقدمه، بررسی و تدوین نهایی ایشان بود. بعد از دیدن آنها به یاد گفت‌وگوی آن روز افتادم که حبیبی از صرف باقیمانده عمر به «عبادت» خبر داده بود.

تدوین این دو کتاب ارزشمند احتمالا بی‌ارتباط با آن رویکرد نیست و شاید بتوان آن را محصول نگاه ایشان به عبادت دانست؛ عبادتی که اندیشه و تفکر است. این آثار یکی از مجموعه‌های نسبتا کامل از امامزاده‌ها، بقاع و مساجد قدیمی شهر تهران هستند. این دو اثر به‌همراه دو کتاب سرگذشت بازار بزرگ تهران از کتاب‌هایی با موضوع تهران‌شناسی است که بنیاد ایران‌شناسی و مرحوم حبیبی به گردآوری آن شخصا همت گماشته است. در ابتدای هر یک از این کتاب‌ها مقدمه‌ای نوشته شده‌است که گویای نگاه ایشان به گردآوری این آثار است. این آثار از جنبه‌های مختلفی حایزاهمیت است. یکی از ویژگی‌های مهم، اختصاص آنها به تهران‌شناسی است. آثاری که در دهه‌های گذشته تا به حال به تهران پرداخته‌اند اطلاعات خود را بر منابع کتابخانه‌ای یا خاطرات شخصی بنیان گذاشته‌اند در حالی‌که در این سه کتاب علاوه بر تحقیقات کتابخانه‌ای، تحقیقات میدانی و مشاهده مستقیم هم مورد توجه ویژه قرار گرفته و اطلاعات زیاد و جدیدی درباره امامزاده‌ها، مساجد قدیمی و بازار تهران به دست داده است. از دیگر ویژگی‌ها، استفاده از محققان زیاد در گردآوری است که در یکی از کتب، 50 نفر و در دیگری حدود 30 نفر ذکر شده است. علاوه بر این، نظارت دقیق و واقعی بر روند تحقیقات تا تدوین نهایی، از دیگر ویژگی‌های این آثار است آن هم در کشوری که کار گروهی و جمعی، تقریبا به سرانجامی نمی‌رسد. این در حالی است که مدت زیادی بود از این دست کتاب‌های مرجع با موضوع تهران نداشتیم. کار جمع‌آوری کتاب امامزاده‌ها از سال 83 شروع شد و دوسال به طول انجامید. بعد از آن، کار تدوین نهایی آغاز و چهارسال ادامه داشت تا این اثر در سال 88 به نتیجه رسید. 118 بقعه، امامزاده و زیارتگاه در تهران، شمیران و ری مورد بررسی قرار گرفته است. ترتیب قرارگرفتن مطالب و توضیحات هر 118 امامزاده یکسان هستند. در این کتاب روایت راویان محلی که در برخی موارد نیز اختلاف‌نظر دارند و سبک روایت شفاهی اهالی بسیار مهم است. از دیگر نقاط قوت، استفاده از عکس‌های قدیم و جدید اماکن است که در شناخت فضا و معماری، بسیار اثرگذار است. مرحوم حبیبی به‌جد معتقد بود، شهر، همان فرهنگ است.  سلامت و تواضع در کنار دانش فراوان، از وجوه روشن شخصیتی آن مرحوم است که در کنار توانایی مدیریتی، از وی شخصیتی ممتاز ساخته بود. در زمان حضور در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای تدوین برنامه پنج‌ساله چهارم توسعه در بخش فرهنگ، هنر و رسانه، از ایشان دعوت کردم تا حضور پیدا کنند. ابتدا قرار بود یک جلسه میزبانش باشیم اما به‌سبب علاقه‌مندی به فرهنگ ایران، 20جلسه حاضر شد چرا که ماهیت و ذات فرهنگی داشت. در یکی از آن جلسات مرحوم حبیبی به نکته‌ای ظریف و زیبا اشاره کرد که سبب تکدر خاطر نماینده سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی هم شد.