گردشگری فرهنگی/محمدعلی زم

1392/10/28 ۱۰:۱۳

در نظام و جامعه دینی ما رواج و توسعه گردشگری فرهنگی مستلزم بازکاوی مغزافزار آن یعنی فهم ارزش و منزلت دید و بازدید و ثواب الهی مترتب بر آن است.

در نظام و جامعه دینی ما رواج و توسعه گردشگری فرهنگی مستلزم بازکاوی مغزافزار آن یعنی فهم ارزش و منزلت دید و بازدید و ثواب الهی مترتب بر آن است. در دین ما میهمانی رفتن، میهمانی‌دادن و میهمان‌پذیری آمیخته به خلوص عیار و نیز سیاحت در طبیعت و سیر در تاریخ و میراث کهن پیشینیان، امری مستحب و در مواردی واجب دانسته شده و انجام آن به منزله اجرای یک تکلیف الهی مستلزم ثواب و سرپیچی از انجام آن مستوجب عقاب الهی قلمداد شده است. اگرچه جنبه درآمدزایی و روابط اقتصادی در ظاهر و لایه نخست این نوع گردشگری، محسوس و آشکار نیست اما در لایه‌های میانی و پسین آن، واقعیتی به نام پول و هزینه و درآمد مترتب بر گردش این پول وجود دارد که نمی‌توان ارزش آن را انکار کرد، از این‌رو باید بین گردشگری فرهنگی با گردشگری درآمدمحور تفاوت‌هایی قایل شد. گردشگری فرهنگی بر اساس روابط سه‌عنصر «دعوت»، «میهمان» و «میهمان‌پذیر» شکل می‌گیرد در حالی که اساس گردشگری درآمدمحور تبادل پول و خریدوفروش خدمات بین فروشنده و مشتری است. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت تفاوت محسوس بین جایگاه و نقش «مشتری» و «میهمان» در این دو شیوه از گردشگری است. اگرچه شرط موفقیت در گردشگری درآمدمحور نیز احترام به خواست و سلیقه مشتری و در مجموع مشتری‌مداری است، اما احترام به مشتری با آداب و ادبیات میهمان‌مداری و میهمان‌دوستی در فرهنگ دینی ما تفاوت ماهوی دارد.
هدف از گردشگری فرهنگی، در وهله اول نفس دیدار و آثار مترتب و رشددهنده آن یعنی صله‌رحم، انبساط خاطر، حظ روحی، بهره‌مندی از دانش و تجربه همراهان و دیدارشوندگان و دیدارکنندگان، عبرت‌گرفتن از فرجام گذشتگان، تاثیرپذیری از مقام و رفتار و نشان‌های معنوی، رعایت حق دوستی و منزلت رفاقت و... است و بستر و جایگاه پولی و هزینه و درآمد مترتب بر آن در لایه‌های پسین‌ آن مستتر بوده و در درونش ساری می‌شود. به عبارتی گردش مالی در هر امر اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی، همچون گردش‌ خون در بدن است و جریان پول از لوازم طبیعی و غیرقابل‌انکار در گردشگری فرهنگی است. به‌عنوان مثال هر سال در کشور عراق و در مسیر بین نجف اشرف و کربلای‌معلا در نیمه‌شعبان و اربعین‌حسینی واقعه‌ای مبارک رخ می‌دهد که بسیار شعف‌انگیز و مثال‌زدنی است: ده‌ها هزار زایر مشتاق حسینی از سراسر جهان این مسیر حدودا یکصدکیلومتری را پیاده طی می‌کنند. در تمام طول این مسیر در سمت چپ و راست جاده، موکب‌ها، هیات‌ها و چادرهایی برای پذیرایی، استراحت، ماساژدهی، قلنج‌گیری، شست‌وشوی تن و پای زایران و... برپاست. دارا و ندار عراقی‌ها از چهار، پنج روز مانده به اربعین، خود را مهیای خدمت‌رسانی به زوار حسینی می‌کنند و داراترین‌ها بدون هیچ کبر و غروری با زور و اصرار و التماس در برابر زایران، زانو به زمین می‌زنند و پاهای برهنه آنها را شست‌و‌شو می‌دهند و برای ساعتی استراحت، آنها را به خانه خود برده و کاشانه خود را از حضور زایران متبرک می‌سازند. همه این اتفاقات در حالی رخ می‌دهد که در دیگر ایام سال در همین مسیر گاهی بین زایران و شهروندان عراقی، چانه‌زنی بر سر نرخ کالا و حمل‌ونقل و غذا و مسافرخانه و... منجر به یقه‌گیری و دعوا می‌شود. با دقت در این رخداد می‌توان به اهمیت عنصر فرهنگ و عمق تاثیر آن در امر گردشگری پی برد؛ عنصر پول، هزینه و فایده هم در ایام عادی سال و هم در هنگام این دو مناسبت ویژه، نقش و کارکرد دارد، اما در یکی جنبه بده‌بستانی و قیل و قالی آن غالب است و در شکل ویژه که ظاهرش متاثر از روابط مالی نیست اما در کنه و باطنش پول ابزار اصلی خدمت بیشتر تلقی می‌شود، روابط بر پایه مهر و دوستی و تفاهم شکل می‌گیرد.
در آداب میهمانداری و منش میهمان‌پذیری اصل بر رضایت طرفین است و رضایت طرفین، مبتنی بر رضای الهی است. نگاه فرهنگی به مقوله گردشگری حداقل در کوتاه‌مدت و میان‌مدت سبب کاهش حساسیت جامعه تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر دینی ما نسبت به امر گردشگری خواهد شد. پس از عبور ناموفق از گردنه‌های پرپیچ‌وخم سه‌دهه اخیر، گردشگری نباید در دوری از ذات فرهنگی خود، دچار دوباره‌سوزی شود.
پاشنه‌آشیل دولت اعتدال و تدبیر و امید همچنان فرهنگ و مقولات ناشی از آن است. با فرهنگی دیدن گردشگری و تاکید بر راه‌اندازی و توسعه توریسم‌درمانی و سلامت، توریسم زیارتی، توریسم فرهنگی، توریسم تاریخی، توریسم طبیعت‌گرا، توریسم دریاگرد و... می‌توان ساحت گردشگری را از اتهام لاابالی‌گری، اشاعه فحشا و مشابهت با مفهوم توریسم رایج در کشورهای همسایه‌ای چون امارات عربی، ترکیه و کشورهای غربی پاک کرد و مبرا دانست. «مناطق آزاد» کشور بهترین مهد و امکان برای آزمایش، راه‌اندازی و ترویج چنین گردشگری‌ای است که امید است عزم مسوولان و کارگزاران معطوف آن شود.