نهضت علمی در جهان اسلام / دکتر حسین خوشدل

1392/10/28 ۰۸:۵۰

به مناسبت ولادت با سعادت امام صادق(ع)؛ مؤسس مذهب جعفری بارها شنیده‌ایم که امام صادق‌(ع) از فرصت به وجود آمده از قیام امت اسلامی بر ضد نظام اموی و به سبب کشاکش میان بنی‌امیه و بنی‌عباس استفاده کرد و نهضت علمی گسترده‌ای به‌وجود آورد که آثار آن از شاگردان متعدد گرفته تا نشر علوم مختلف، تا سالیان متمادی بر جای مانده و پایه‌گذار پیشرفت‌های جهان اسلام در قرن‌های بعدی بوده است.

به مناسبت ولادت با سعادت امام صادق(ع)؛ مؤسس مذهب جعفری

بارها شنیده‌ایم که امام صادق‌(ع) از فرصت به وجود آمده از قیام امت اسلامی بر ضد نظام اموی و به سبب کشاکش میان بنی‌امیه و بنی‌عباس استفاده کرد و نهضت علمی گسترده‌ای به‌وجود آورد که آثار آن از شاگردان متعدد گرفته تا نشر علوم مختلف، تا سالیان متمادی بر جای مانده و پایه‌گذار پیشرفت‌های جهان اسلام در قرن‌های بعدی بوده است.

نمونه‌های متعدد این تأثیر شگرف را می‌توان در سرتاسر کتاب «امام صادق‌(ع)، مغز متفکر جهان شیعه» مطالعه کرد (اگرچه این کتاب مستنداتی ارائه نکرده و گونه‌ای اغراق تخیلی در آن موج می‌زند، اما به هر روی می‌توان به نمای کلی از خدمات علمی آن حضرت پی برد)؛ با این حال تأکید بیش از اندازه بر وجود فضای مناسب در ایجاد نهضت علمی امام‌(ع)، موجب می‌شود تا نقشی برای خود آن حضرت در فضاسازی مؤثر و فعال قائل نشویم و در پاسخ به این‌که چرا چنین نهضت عظیمی در زمان سایر ائمه‌(ع) به‌وجود نیامد به این جمله بسنده کنیم که امام‌(ع) در شرایط و فضای مناسبی قرار داشتند و این فضا برای سایر ائمه‌(ع) به‌وجود نیامد.

بی‌تردید این مهم قابل انکار نیست که آن حضرت در موقعیت زمانی مناسبی قرار گرفتند؛ اما اقدامات ایجابی و فعالانه ایشان گام مهمی بود که در ایجاد این نهضت علمی نقش بسزایی داشتند. شمردن تمامی این اقدامات بحث مفصلی می‌طلبد که در این مقال مجال آن نیست، با این حال به یک مورد به اختصار اشاره می‌شود.

یکی از اقدامات مهم امام صادق‌(ع) در راستای نهضت علمی و ایجاد موج در جهان اسلام، به وجود آوردن فضای باز در مباحثات عقیدتی و مذهبی بود. این فرهنگ پیشرو حتی سرمشق و الگوی سایر فرق مذهبی آن زمان شد. محضر درس امام‌(ع) یک جلسه بحث آزاد بود که در آن هر شاگردی می‌توانست نظریه دیگری را رد کند. آن حضرت هرگز عقیده‌اش را بر دیگران تحمیل نمی‌کرد و اگرچه در مناظرات پیروز میدان بود، اما همچنان طرف مقابل عقیده خود را داشت.

این فضای باز علمی موجب شد تا بسیاری از متفکران اسلامی و حتی غیراسلامی برای مناظره خدمت امام‌(ع) برسند و دیدگاه‌های ایشان در کتاب‌های موافق و مخالف ثبت و ضبط شود.

شرح مناظرات ابن‌ابی‌العوجاء و ابن مقفع که هر دو منکر وجود خدا بودند و همچنین مناظرات متعدد امام‌(ع) با بزرگان اهل سنت مانند ابوحنیفه و مالک بن انس در راستای همین فضاسازی آن حضرت بود. شیوه تعامل علمی ایشان به گونه‌ای بود که حتی نقل شده پیشوای سنی مذهب حنفیان (ابوحنیفه) دو سال در خدمت حضرت کسب فیض نمود و این نشان می‌دهد که حضرت در مباحث علمی چه گستره‌ای از موضوعات را بیان می‌کرده و چه سیاستی پیش گرفته تا بتواند عقاید خود را تا عمق اندیشه‌های اهل سنت پیش ببرد.

همین امر موجب شد تا حضرت از انواع جریانات فکری و عقیدتی اطراف خود مطلع باشد و با هر یک به شیوه خاص خود برخورد نماید. آنچه در خصوص بیانات ایشان درباره غلات، مرجئه، جبریه، مشبهه، زنادقه و... به جای مانده، نشان از گستردگی تعامل حضرت با جریانات فکری عصر خود دارد. در همین راستا بود که حضرت مبلغانی را به اقصی‌نقاط جهان اسلام گسیل داشت و شاگردان خود را به تخصص‌گرایی تشویق می‌نمود تا بتواند حداکثر فضاسازی علمی- فرهنگی را داشته باشد و از فضای به وجود آمده، حداکثر بهره‌برداری را بنماید و اگر این اقدامات حضرت نبود، قطعاً گستره تأثیرات مکتب جعفری، محدود و کم‌فروغ می‌نمود.

توجه به علوم مختلف و حتی علوم طبیعی و تجربی نیز که در مکتب امام صادق‌(ع) شهرت دارد اقدام دیگری است که به نظر نگارنده از این بعد قابل بررسی است که در مجال دیگری باید به آن پرداخت. سخن پایانی و نتیجه آن است که موفقیت امام را تنها نباید مرهون فضای موجود دانست بلکه شخصیت ممتاز و حسن تدبیر و دوراندیشی بی‌مانند آن حضرت و احاطه کامل ایشان بر شرایط و جریانات فکری عصر خویش، عامل اصلی این موفقیت بود.