جواهر العلوم همایونی و نسخ‌های خطی در پاکستان / محمد حسین تسبیحی

1392/10/24 ۱۱:۴۴

علوم و فرهنگ اسلامی و انسانی و تاریخ علوم را در ایران و پاکستان آنگاه می‌توان خوب شناخت که کلیۀ کتابهای مربوط به این علوم را مطالعه کرده باشیم، کتابهای مربوط به علوم آن‌هایی هستند که در کتابخانه‌های خصوصی و دولتی ایران و پاکستان و جهان به صورت نسخه‌های خطی موجود است.

 

 

 

 

به کوشش: سعیده خان احمدی

علوم و فرهنگ اسلامی و انسانی و تاریخ علوم را در ایران و پاکستان آنگاه می‌توان خوب شناخت که کلیۀ کتابهای مربوط به این علوم را مطالعه کرده باشیم، کتابهای مربوط به علوم آن‌هایی هستند که در کتابخانه‌های خصوصی و دولتی ایران و پاکستان و جهان به صورت نسخه‌های خطی موجود است.

 

قدیم‌ترین نسخۀ خطی در پاکستان، در کتابخانۀ دانشگاه پنجاب به نام «العتق الثانی» تألیف امام مالک (رح) است که به سال 412ه‍ ق توسط عبدالرحمن سعید الفارسی کتابت شده است، این نسخه به زبان عربی است.

 

بنا‌براین مدت زمان 1000 سال و اندی نسخه‌‌های خطی در کتابخانه‌های پاکستانی (خصوص و دولتی) موجود است که تعداد آن‌ها به احتمال قوی از یکصد و پنجاه هزار افزون است.

 

این تعداد نسخه‌های خطی در این کتابخانه‌ها آن‌گونه که شاید و باید شناخته نشده چون به‌صورت علمی و به معیار یک نواخت فهرست نشده است و بعضی از آنها نیز که فهرست شده، فقط نام تألیف و مؤلف و قطع و کاتب و تعداد اوراق و گاهی زمان و پادشاه و یا وزیری به‌دست داده شده است.

 

برای نسخه‌های خطی توضیح و خصوصیات و شروح موضوعات و چگونگی و مطالب آن بسیار لازم است زیرا اهمیت و ارزش هر نسخۀ خطی اکثر در موضع یا موضوعات گوناگون آن است، کتابخانه‌هایی که نسخه‌های خطی علوم یعنی ریاضی، طب ، هندسه، جغرافی ، فلسفه، تاریخ، علوم قرآنی (تفسیر و قرائت)، حدیث، فقه، فتوی، موسیقی، کیمیا، حقوق، ادب و علوم انسانی و امثال این‌ها در آنها جمع شده است در سر تا سر ایران و پاکستان پراکنده است و نیز تعدادی زیادی از این نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های مشهور جهان محفوظ و یا محبوس است:

 

نسخه‌های تک موضوعی و چند موضوعی:

علمای اسلامی معمولاً برای هر فنی و علمی کتابی مفرد و مستقل و تک موضوعی نوشته و از خود به یادگار گذاشتند. اما بعضی از علما برای آسانی کار مطالعه کنندگان، منتخب یا برگزیده‌یی از همۀ علوم اسلامی را در یک مجلد جداگانه گرد آورده و در چند موضوعی تحت نامهای «جامع‌العلوم»، «حقایق الآثار فی حدایق الانوار» یا «کتاب ستینی»، «نفایس الفنون فی عرایس العیون» یا «کشف اصطلاحات الفنون»، «مفاتیح العلوم»، مفتاح العلوم و امثال اینها به یادگار گذارده‌اند، این گونه کتاب‌ها را امروزه به نامهای «دایرة‌المعارف» یا «فرهنگ‌های چند دانشی» یا «مجموعۀ علوم انسانی» یا به اصطلاح فرهنگ‌ها «انسانی کلوپیدیا» می‌نامند.

بعضی از کتابهای علوم یا فرهنگ‌های چند دانشی چاپ شده و یا به‌‌صورت نسخۀ خطی باقی مانده است.

 

کتابخانۀ گنج بخش:

کتابخانۀ گنج بخش مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، در اسلام‌آباد (پاکستان) که حدود چهل سه سال از عمر آن می‌گذرد (تأسیس 1349 هجری شمسی برابر با 1970میلادی) هم اکنون در گنجینه‌های خود «26500 نسخۀ خطی» گرد آورده و محفوظ داشته است، فهرست تفصیلی این نسخه‌ها در چند مجلد چاپ و نشر شده است. مجلد یکم و دوم و سوم به همۀ زبانهای اسلامی تألیف محمد تسبیحی، چهار مجلد فهرست نسخه‌های فارسی تألیف استاد احمد منزوی و جلد پنجم با همکاری دکتر سیدعارف نوشاهی چاپ و نشر شده است. اما به تازگی فهرست الفبایی نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج بخش و ویرایش اول 1376 ه‍ ق و ویرایش دوم 1384 ه‍ ش به طبع رسیده است.

 

جواهر العلوم همایونی شماره 301/040:

در این کتابخانه نسخه‌یی ارزنده و کمیاب به شمارۀ 301/040 موجود و محفوظ است به‌نام «جواهر العلوم همایونی» به زبان فارسی، این نسخۀ تألیف محمد فاضل بن علی بن محمد مسکین القاضی سمرقندی است که تاریخ تألیف آن 936 هجری قمری است برابر با (کتب جواهر العلوم همایونی). اگر لفظ کتب را به صورت کتاب بخوانیم، تاریخ تألیف 937 می‌شود که درست مطابق با سال جلوس محمد نصیری‌الدین همایون پادشاه است. مؤلف در این نسخه به تعداد ابواب و فصول «120 علم» را گرد‌آورده است و نام نسخه هم یک «نام‌تاریخی» است.

 

وجه تسمیۀ نسخه به همایونی:

وجه تسمیۀ این نسخه به «همایونی» آن است که آن را در عهد محمد نصر‌الدین همایون پادشاه (914-963 هـ ق) پسر ظهیرالدین بابر پادشاه مغول تألیف نموده و برای تقدیم به آن پادشاه آماده کرده بوده است بنابراین به علل و جهاتی که بر ما معلوم نیست، محمد فاضل مسکینی سمرقندی نتوانسته است کتاب خود «جواهر العلوم همایونی» را به محمد همایون پادشاه عهد خود تقدیم دارد.

 

مؤلف گمنام و ناکام:

متأسفانه از احوال و آثار و خاندان محمد فاضل مسکینی قاضی سمرقندی در کتب تاریخ عهد بابر پادشاه و محمد نصیرالدین همایون و جلال‌الدین اکبر و اورنگ زیب و جهانگیر و بعد از آنها اطلاعی به دست نیامد و محمد فاضل مسکینی سمرقندی در حقیقت «گمنام و ناکام» مانده و «مسکین» از دنیا رفته است.

 

از سمرقند به آگره و لاهور:

حدس قریب به یقین این است که محمد فاضل کتاب خود را در شهر سمرقند تألیف کرده و به‌دست کاتب سپرده که نسخه‌یی منقح و خوش خط از روی نسخۀ اصلی تهیه کند. پس از این که این نسخه تهیه شده، چون آوازۀ معارف پروری و دانش گستری و علم دوستی دربار محمد نصیر‌الدین همایون پادشاه، عالم‌گیر بوده این علم دوستی و دانش پروری به گوش محمد فاضل مسکینی سمرقندی نیز رسیده است، نسخه‌اش را بر گرفته و با کاروانیان که پیوسته میان آگره و لاهور و سمرقند در رفت و آمد بوده‌اند رخت سفر بر بسته و به سوی «آگره» یا «لاهور» روی آورده است و این سفر و کار و تقدیم نسخۀ جواهر العلوم همایونی شباهت بسیار به حکیم ابوالقاسم فردوسی و شاهنامه و دربار سلطان محمد غزنوی دارد.

 

علل سه‌گانه:

فاضل سمرقندی به طور یقین نتوانسته است به دربار پادشاهی مغول راه یابد به 3 علت:

1. درراه سفر به لاهور و آگره در گذشته است و نسخه‌اش به‌بدست کسی دیگر افتاده است.

2. وقتی که به آگره یا لاهور رسیده است، در باریان و خدمتکاران پادشاه نگذاشته‌اند به حضور محمد نصیرالدین همایون برسد.

3. یا در راه دزدان و حرامیان بر کاروان زده و همه چیز کاروانیان را غارت کرده و به یغما برده‌اند از جمله نسخۀ «جواهر العلوم همایونی» را. این 3 علت فقط حدس و گمان است زیرا همانگونه که گفته آمد از زندگی و احوال و خاندان این شخصیت علمی عظیم‌القدر و گران‌مایه هیچگونه اطلاعی نداریم.

 

کوشش:

امیدواریم که دانشمندان و بزرگان علم و ادب کوشش وافی و کافی بنمایند و محمد فاضل مسکینی سمرقندی را بشناسانند زیرا واقعاً از لحاظ معرفی و شناختش هم ما «مسکین» مانده‌ایم و هم خودش. مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان برای شناختش و شناساندن این شخصیت بزرگ علمی کوشش بسیار مبذول داشته است.

تصحیح و چاپ و نشر جواهر‌العلوم همایونی:

نگارندۀ این سطور از آن روزی که نسخۀ «جواهر العلوم همایونی» در یک گونی نسخه‌های خطی کرم خورده و آب رسیده به کتابخانۀ گنج بخش رسیده مشغول تحقیق روی آن است و نخست اینکه در جلد دوم‌ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج بخش آن را معروفی کردم. و دوم اینکه آن را جداگانه استنساخ کرده‌ام تا پس از تنقیح و تصحیح از طرف ادارۀ انتشارات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان چاپ گردد و البته نسخۀ دوم و سوم هم یافته شده. یکی نسخۀ ناتمام از آن که در کتابخانۀ جان ری لندز در منچستر در انگلستان محفوظ است. دوم نسخۀ کامل آن در کتابخانۀ دانشگاه علی گره هندوستان است. از هر دو این نسخه برای تصحیح جواهر العلوم همایونی بهره‌مند شده‌ام.

 

120 علم:

پس از این مقدمه، اینکه تعداد «120علم» را که در نسخۀ خطی جواهر‌‌العوم همایونی آمده است به صورت الفبایی می‌آورم و سپس به‌معرفی اصلی نسخه به طور فنی می‌پردازم، این نکته را یاد آور می‌گردم که هر «علم» در نسخۀ جواهر‌العلوم همایونی تقسیماتی دیگر نیز دارد، کهاگر به‌حساب آوریم که لااقل «دو هزار علم» به حساب خواهد امد ضمناً با وجود اینکه مؤلف صریحاً «یکصد و بیست علم» نوشته است، مطابق حساب و صورت الفبایی «122 علم» در این نسخه آمده است.

 

تعداد علوم در جواهر العلوم همایونی بر حسب حروف الفبایی:

1. علوم آداب استخدام
2. علوم آداب القاضی
3. علم آداب طعام
4. علم آداب ملوک
5. علم احتساب
6. علم احکام نجوم
7. علم اختلاجات و علم شانه و طالع و تفأل و تطیر
8. علم ادعیۀ مأثوره و دعوات مشهوره
9. علم اسباب ستۀ ضروریه و ما یتعلق بها
10. علم استخراج تقویم و شبکۀ نجومی
11. علم استیفا
12. علم اشکال اقلیدس
13. علم اصطرلاب و بیان صنعت آن.
14. علم اصول حدیث.
15. علم اصول فقه
16. علم اعداد وقف
17. علم اعراض
18. علم اقالیم سبعه
19. علم الهیات
20.  علم امثال و حکایات بر سبیل استعارات و تشبیهات
21. علم امراض عین
22. علم امور عامه
23. علم امور مباحه
24. علم انساب
25. علم انشاء
26. علم بازنامه
27. علم بدایع و صنایع شعری و اظهار مضمر
28. علم بیان
29. علم تاریخ بندگان حضرت صاحبقران (دربار با بر پادشاه)
30. علم تاریخ سلاطین بعد از خلفا
31. علم تاریخ ملوک فرس
32. علم تخلیۀ نفس از اوصاف ذمیمه
33. علم تسخیر کواکب
34. علم تشریح اعضا
35. علم تعبیر خواب
36. علم تفسیر و حل الفاظ مشکلۀ قرآنی
37. علم تقویم شمسی و قمری و اختیار ساعات
38. علم تکسیر
39. علم توحید و مراتب مکاشفات
40. علم تهذیب اخلاق
41. علم جفر جامع
42. علم جواهر نامه
43. علم جیران (همسایگان)
44. علم حدیث
45. علم حروف
46. علم حساب
47. علم حقوق رعایا بر ملوک
48. علم حقوق ملوک بر رعایا.
49. علم حقوق ممالیک
50. علم حقوق والدین و اولاد.
51. علم حقیقت
52. علم حکمت
53. علم حمیات
54. علم خط
55. علوم خواص اوراد فتحیه و ترجمۀ قصیدۀ برده و حزب البحر و سور و آیات
56. علم دعوت اسماء و شرایط آن.
57. علم رمل
58. علم سجلات.
59. علم سلوک.
60. علم سنن و احکام.
61. علم سیر النبی و بیان معجزات و ذکر معراج
62. علم سیر و مقامات طبقۀ اولی از اولیا.
63. علم سیمیا
64. علم شطرنج کبیر و صغیر و حلت و حرمت آن‌ها
65. علم شعر
66. علم صرف
67. علم سکوک و قبالجات
68. علم صورکواکب
69. علم صید و اصطیاد و حلت و حرمت اکثر حیوانات
70. علم طالع موالید و زایجۀ طالع
71. علم طلسمات
72. علم عبارات بر مذاهب اربعه
73. علم عجایب المخلوقات از امور اخروی و دنیوی
74. علم عروض
75. علم عزایم
76. علم عقاید
77. علم عقوبات و جنایات
78. علم عقود و شهادات
79. علم علامات قیامت و احوال آخرت
80. علم فتوی
81. علم فرایض و قسمت مواریث و حساب آن‌ها
82. علم فرس‌نامه و بعضی از حیوانات
83. علم فواید متفرقه و لطایف مجتمعۀ فقیهیه
84. علم قافیه
85. علم قرابادین (ادویۀ مفرده و مرکبه به ترتیب حروف تهجی)
86. علم قرائت سبعه
87. علم قصص الانبیاء
88. علم قواعد و اصطلاحات صوفیه
89. علم قوس ‌نامه
90. علم قیامت
91. علم کرۀ افلاک
92. علم کلیات طبی
93. علم کیمیا
94. علم لطایف و مطایبات
95. علم لغت و بیان واضع آن
96. علم متوسطات
97. علم مجالس و محاضر
98. علم محاضر و دعاوی
99. علم مراقبات و مقامات طبقۀ ثانیه از مشایخ طریقت
100. علم مساحب و جراثقال و بیان مبصرات
101. علم مسالک و ممالک عالم
102. علم شاهدات
103. علم معاش
104. علم معالجات طبی
105. علم معاملات
106. علم معاملات بازوجات.
107. علم معما و حل معمیات و بیان لغز
108. علم معانی
109. علم مغالطات منقوله و معقوله
110. علم مقالات عالم.
111. علم مقامات و مراتب آن
112. علم مناظره و آداب البحث
113. علم مناکحات و تحلیفات
114. علم منطق
115. علم موسیقی
116. علم موعظه و نصایح
117. علم نبض
118. علم نحو
119. علم نیرنجات
120. علم واقعات و غزوات نبوی و بیان اوصاف خانۀ کعبه
121. علم وهم
122. علم هیئت.

 

 

نسخه‌شناسی جواهر العلوم همایونی

جواهر العلوم همایونی (مراجع، فارسی، منثور) 301/041.

اینک نسخۀ خطی جواهر العلوم همایونی را به روش نسخه‌شناسی کتابخانۀ گنج بخش مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان معرفی می‌کنیم:

1. اندازۀ: بیرونی: 26×16×5/4 س.م درونی: 23س، 14×س.م

(متن)، 46س 3×11 و3×41 و 3×11 (کنارۀ صفحات).

2. اوراق: 548 ورق. 1096 صفحه.
3. کاغذ: نازک زرد و حنایی رنگ کشمیری، آب دیده، وصالی شده، شیرازه‌ دار، جلد تیماجی سرخگون ضربی نقش دارد و لیکن رویۀ اول جلد آن افتاده است.
4. خط: نستعلیق خوش خفی، روشن، خوانا، پخته، عنوانها و نشانه‌ها و سر فصلها و جدولهای دو خطی و یک خطی و نام‌های خاص و خطوط رسم شده بر بالای بعضی از جملات و کلمات شنگرف روشن خوش رنگ، قرن 9 و 10 هـ ق.
5. کتابت: نام کاتب و تاریخ کتابت: ندارد و گویا تاریخ تألیف که به صورت ماده تاریخ است، تاریخ کتابت نیز باشد (رک: 6- مؤلف).
6. مؤلف: «محمد فاضل بن‌علی بن‌محمد المسکینی القاضی السمرقندی»، نام تألیف: «جواهر العلوم همایونی»، تاریخ تألیف «937 هـ ق»، نام و تاریخ تألیف به‌صورت ماده تاریخ در صفحۀ 1095 اینگونه آمده است:

 

تاریخ این کتاب‌ای عقل رسد فکرت آخر به‌نظام

از روی حسب چون لفظ «جواهر العلوم» آمد نام

با لفظ «کتاب» دادی چو بآن شاه همیون نسبت

از فخر و شرف تاریخ کتاب یافت زمین حسن کلام

زیب و زینت یعنی «کتاب جواهر العلوم همایون»

 

اما چون در زمان «محمد همایون پادشاه الغازی» تصنیف شده و به او تقدیم گشته است، می‌توان گفت که محمد همایون «نصر‌الدین الدین همایون» پسر ظهیر‌الدین بابر است، وی در سال 914 ه‍ ق ولادت یافته و در سال 963ه‍ ق فوت کرده است. آغاز پادشاهی (جلوس) در سال 937 هجری قمری بوده است، بنابراین «جواهر العلوم همایونی» در سال یکم سلطنت (جلوس) او تءلیف شده است. در صفحۀ 2 و 3 چنین آمده است:

«اما بعد چنین گوید بندۀ فقیر و ذرۀ حقیر الراجی من الله الحاکم الابدی «ممد فاضل بن علی بن محمد المسکینی القاضی السمرقندی»... که از ایام صبا تا مقام انتها در تحصیل فضایل و کمالات می‌بود و از روایح نفایس الفنون فی عرایس العیون و ستین الآثار و حدایق الانوار و بعضی از فواید شریفۀ فضلا... و فوایح مجالس... حظی تمام استشمام می‌نمود و بعد... خلاصۀ الفاظ جواهر آبدار و زبدۀ معانی ابکار را... به قید خامۀ نوادر نگار آورده تحفۀ زیبا و نسخۀ جان فزا مشتمل بر صد وبیست علم ترتیب دهد و موضوع هر یک به زبان فارسی بر سبیل اختصار و احسن نظام و انسب ترتیب انتظام نماید... و آن را به جواهر العلوم همایونی موسوم گردانید و عنوانات متنوعۀ آن را به مقدمه و سه مقاله و خاتمت سمت انتظام... داد و به طراز مدح همایون پادشاه الغازی خلد الله تعالی سریر سلطنته علی الفلک الرابع و بسط بساط مملکته الی الاقلیم السابع معززگردانید.

سال جلوس محمد همایون پادشاه را در ورق 121 (ص 242) «سنة سبع و ثلاتین و تسع مائه» آورده است، و از این تاریخ به بعد اطلاعی دربارۀ پادشاهان پس از همایون به دست نداده است.

7. آغاز: کتاب جواهر العلوم: و تمم بالخیر، بسم‌الله الرحمن الرحیم فاضلترین منظومات جواهر العلوم و تصنیفات مصنفات فاضل و کاملترین منشورات نودار رسوم و تألیف مؤلفان کامل که چهرۀ فضاحت شعرا نو عروسان نفایس فنون معقوله و جبهۀ بلاغت دثار زیبابان عرایس عیون منقوله را به زیور فضیلت و به زیبت کرامت مزین و محلی سازند بدایع حمد و سپاس و صنایع مدح بی‌قیاس حضرت پادشاهی است که نظام امور عالم و انتظام مهام بنی آدم به وجود فایض الجود پادشاهان همایون اثر و شهریاران شریعت پرور منوط و مربوط ساخته».

8. انجام: اگر کسی را زیادت معرفت کیفیات مطلوب باشد در تفاسیر قرآن مستور است چون: ثعلبی و واقدی و بستی و مغنی و در محلهایی که مذکور شد مطالعه فرمایند تا بدانی که برای او چه کرمها و رحمتها مهیا شده است او در شکر نعمت امروز غافل است حق ـ تعالی ـ همه را از خواب بیدار کند و به خود معرفت و آشنایی بخشد و هر یکی را مستحق دارالسلام گرداند و این کرامتها و درجتها روزی کند و از جملۀ بندگان گرداند و بمضمون شریفۀ «الذین لا خوف علیهم و لاهم یحزنون» مشرف سازد، اللهم اغفر لجمیع المؤمنین و المؤمنات و المسلمین والمسلمات الاحیاء منهم و الاموات انک رفیع الدرجات برحمتک یا ارحم الراحیمن تم تم تم تمت الکتاب المسمی بجواهر العلوم المشتمل علی مائة و عشرین علماً من العلوم المتنوعه من العقلیات و النقلیات تم تمام شد.

 

هر که خواند دعا طمع دارد

ز آنکه من بندۀ گنه کارم

تاریخ این کتاب‌ای عقل رسد فکرت آخر بنظام

از روی حسب چون لفظ جواهر العلوم آمد نام

بالفظ کتاب دادی چوبآن شاه همایون نسبت

از فخر و شرف تاریخ کتاب یافت زمین حسن کلام

زیب و زینت یعنی «کتب جواهر العلوم همایونی ـ 937»

 

9. چگونگی: این نسخۀ دائرة‌المعارفی است از دانش‌های گوناگون اسلامی به زبان فارسی که بنابر گفتۀ مؤلف 120 علم را مفید و مختصر شرح داده است، اصل نسخه برداشتی است از کتاب «نفایس الفنون فی عرایس العیون» محمود آملی و «کتاب ستینی» یا «حقایق الآنوارفی حدایق الاثار» امام فخر رازی. مؤلف در صفحۀ 2 بدین دو کتاب اشارت کرده است: و بعد از فراع از مطالعۀ نفایس  الفنون فی عرایس العیون و ستین الاثار و حدایق الانوار و بعضی از فواید شریفۀ فضلای فصاحت شعار این عزم جزم گشت که این نسخه را تألیف کند و به نام «جواهر العلوم همایونی» مشتمل بر 120 علم آن را به «محمد همایون پادشاه الغازی» تقدیم دارد. تقسیمات کلی آن بر یک «مقدمه و سه مقاله و یک خاتمت» است، تقسیمات جزیی ان چنین است:

 

مقدمه منقسم است به سه قسم:

قسم اول در بیان تشریف علوم و فضیلت علما.

قسم دوم در بیان تعریف و تقسیم افراد علوم معقوله و توصیف تمامی انواع فنون منقوله.

تعداد قسم سیوم از مقدمه در بیان تعداد ابواب و فهرست‌این کتاب

 

تعداد قسم اول از مقالۀ اولی از کتاب جواهر العلوم:

باب در علم خط

باب در علم انشا

باب در علم شعر

باب در علم قافیه

باب در علم عروض

باب در علم معما و حل معمیات امیر حسین و بیان لغز

باب در علم بدایع و صنایع شعری و اظهار مضمر

باب در علم لطایف و مطایبات

باب در علم صرف

باب در علم نحو

باب در علم معانی

باب در علم بیان

باب در علم مغالطات منقوله و معقوله

باب در علم عقاید

باب در علم معرفت الهیات

باب در علم امور عامه

باب در علم اعراض

باب در علم حکمت

باب در علم امثال و حکایات بر سبیل تشبیه و استعارات

باب در علم لغت و بیان واضع آن

باب در علم منطق

باب در علم مناظره و آداب البحث به نظم

 

 

تعداد قسم دوم از مقالۀ اولی از کتاب جواهر العلوم

باب در علم قصص الانبیاء

باب در معرفت تاریخ ملوک فرس که قبل از عهد سید المرسلین بوده‌اند.

باب در علم سیر النبی و بیان معجزات و ذکر معراج

باب در معرفت واقعات و غزوات نبوی و بیان اوصاف خانۀ کعبه

باب در معرفت اوصاف و احوال جمیع خلفا

باب در معرفت تاریخ سلاطین که بعد از خلفا بوده‌اند تا عهد بندگان حضرت صاحبقران

باب در معرفت تاریخ بندگان حضرت صاحبقران و اولاد و احفاد بزرگوار ایشان

باب در علم انساب

باب در علم مقالات عالم

باب در علم سیر و مقالات طبقۀ اولی از اولیا

باب در معرفت مراقبات و مقالات طبقۀ ثانیه از مشایخ طریقت از خواجه‌های نقشبند و غیر هم و بیان مقابر و مزارات انبیا و اولیا و بیان طرح و وضع خانۀ کعبه

باب در بیان عجایب المخلوقات از امور اخروی و دنیوی.

 

تعداد قسم اول از مقالۀ دوم از کتاب جواهر العلوم.

باب در تهذیب اخلاق

باب در علوم تخلیۀ نفس از اوصاف ذمیمه

باب در علم معاش در معرفت حقوق والدین و اولاد.

باب در بیان معاملات با زوجات

باب در معرفت آداب استخدام

باب در معرفت حقوق ممالیک

باب در معرفت جبران

باب در علم مجالس و محاضر

باب در علم آداب ملوک

باب در بیان علم حقوق رعایا برملوک

باب در بیان علم حقوق ملوک بر رعایا

باب در بیان معرفت جواهر‌نامه

باب در بیان معرفت فرس‌نامه و بعضی از حیوانات

باب در بیان معرفت قوس‌نامه

باب در بیان معرفت بازنامه و غیره

باب در علم تشریح اعضا

باب در معرفت کلیات طبی

باب در بیان اسباب ستۀ ضروریه و مایتعلق بها

باب در بیان علم نبض

باب در بیان معالجات طبی

باب در بیان حمیات

باب در بیان علم قرابادین یعنی معرفت ادویۀ مفرده و مرکبه بترتیب حروف تهجی.

باب در معرض عین.

 

تعداد قسم دوم از مقالّ دوم از کتاب جواهر العلوم

باب در علم عبادات بر مذاهب اربعه

باب در علم هذاکحات و تحلیفات

باب در علم معاملات

 باب در معرفت عقود و شهادات و مناسب بهذه المسطورات

باب در علم عقوبات و جنایات

باب در علم فرایض و قسمت مواریث و ایراد قواعد چند نسبت و ضرب و قسمت و شبکه و حساب.

باب در علم آداب القاضی و متفرقات

باب در علم صکوک و قبالجات

باب در علم محاضر و دعاوی

باب در علم سجلات

 باب در علم فتوی

باب در علم اصول فقه

باب در علم احتساب

باب در علم صید و اصطیاد و حلت و حرمت و حرمت اکثر حیوانات

باب در علم سنن و احکام

باب در علم آداب و طعام

باب در علم معرفت امور مباحه

باب در معرفت فواید متفرقه و لطایف مجتمعۀ فقهیه

باب در موعظه و نصایح

 

تعداد قسم اول از مقالۀ سیوم از کتاب جواهر العلوم

باب در علم تفسیر و حل الفاظ مشکلۀ قرآنی

باب در علم قرائت سبعه به نظم

باب در علم خواص اوراد فتحیه و ترجمۀ قصیدۀ برده به نظم و حزب و البحر و سور و آیات

باب در علم ادعیۀ مأثوره و دعوات مشهوره

باب در علم حدیث

باب در علم اصول حدیث

باب در معرفت قواعد و اصطلاحات صوفیه

باب در معرفت مشاهدات

باب در معرفت مقامات و مراتب آن

باب در علم حقیقت

باب در معرفت تقویم شمسی و قمری و اختیار ساعات

باب در علم سیمیا

باب در علم دعوت اسماء و شرایط آن

باب در معرفت استخراج تقویم و شبکۀ نجومی

باب در معرفت احکام نجوم

باب در علم هیئت

باب در علم اصطرلاب و بیان صنعت

باب در معرفت کرۀ افلاک

باب در معرفت اقالیم سبعه

باب در علم رمل

باب در علم حساب

 باب در علم مساحت و جر اثقال و بیان مبصرات

باب در علم استیفا

باب در علم قیامت

باب در تعبیر خواب

باب در معرفت اختلاجات و علم شانه و طالع مسأله و معرفت تفأل و تطیر و امثال آن.

باب در معرفت طالع موالید و زایجۀ طالع

باب در علم صور کواکب

باب در معرفت مسالک و ممالک عالم

باب در علم تکسیر

باب در علم اعداد وقف

باب در علم حروف

باب در علم جفر جامع

باب در علم طلسمات

باب در علم نیرنجات

باب در علم کیمیا

باب در علم تسخیر کواکب

باب در علم عزایم

باب در معرفت اشکال اقلیدس

باب در علم متوسطات

باب در علم موسیقی

باب در علم وهم که حکمای هند در این علم کتب معتبره تصنیف نموده‌اند.

باب در علم شطرنج کبیر و صغیر و حلت و حرمت آن‌ها بمذهبین و بیان ضمایر احوال آخرت.

خاتمه در علامات قیامت.

 

 

گاهی هر «باب» به چند «فصل» تقسیم می‌گردد. نثر فارسی این نسخه روان و پخته و محکم و منسجم است و از صنایع بدیعی و معنوی بهره‌‌مند گشته و آمیخته با نظم (مثنوی، قصیده، قطعه، رباعی، بیت، فرد، غزل) است. مؤلف خود شاعر بوده و اشعار او جای جای در متن جواهر العلوم به صورت شواهد آمده است وی از کتابهای گوناگون استفاده کرده نام بعضی از آن‌ها را در حین ذکر مطالب آورده است، اما اساس کارش کتاب «نفایس الفنون فی عرایس العیون» و «کتاب ستینی» یا «حقایق الانوار فی حدایق الاثار» بوده است. چاپ شدۀ این نسخه تا کنون به‌نظر نرسیده است و همچنین نسخۀ دیگری به نام «جواهر العلوم همایونی» در فهرست نسخه‌های خطی موجود در کتابخانۀ گنج بخش و دیگر فهارس کتب خانه‌ها دیده نشد. نشان رمز این نسخه «گ = گنج بخش» است که نسخۀ اصل است.

بنده از شخصی شنیدم که نسخه‌یی از جواهر العلوم همایونی در کتابخانۀ جان ری لندز در منچستر انگلستان موجود است. برای دیدار نسخۀ جواهر العلوم در سال 1355هـ ش/ 1975م به منچستر سفر کردم و آن نسخه را دیدم و برای مرکز تحقیقات فارسی نسخه برداری کردم. اما فقط نیمی از جواهر‌العلوم همایونی است. خوشبختانه نسخۀ کامل جواهر‌العلوم همایونی در کتابخانۀ دانشگاه علیگره است . به خط نسخ خفی خوش در 844 صفحه عکسی این نسخۀ عکسی در کتابخانۀ گنج بخش موجود است و از لحاظ نسخه‌شناسی عیناً همان نسخۀ کتابخانۀ گنج بخش است و از مقابله و تصحیح متن از آن بهره‌مند شده‌ام. نشان رمزان «ع = علیگره » است.

در صفحات الحاقی آغاز و انجام نسخۀ گنج بخش یاد داشتهای عرفانی و توضیحات ادبی و اسناد تاریخی به نثر و نظم کتابت شده است که معلوم می‌دارد نسخه دست به دست گشته است. یکی از یاداشتها تاریخ «29 شوال سنۀ 22 جلوس مبارک موافق سنۀ 1058» دارد. در صفحۀ اول اینگونه امده است: جواهر العلوم قیمت ده تومان شاید عدد ده به حساب سیاق شصت خوانده شود. در صفحات آخر یاد داشتهایی طبی دربارۀ معالجۀ چشم انسان و اسب دارد. یک یادداشت تحقیقی دربارۀ اوزان دارد. دو سند دربارۀ فروختن زمین و خانه دارد که در سال 1135 کتابت شده است و یک یاداشت در موضوع کیمیا که مس را نقره می‌سازد، و یک یادداشت دربارۀ خاصیت سنای مکی دارد. در صفحۀ آخر یک قصیده تحت عنوان قصۀ اسمعیل آمده است بدین مطلع:

خداوندا تویی خلاق اکبر                      زفضل تست این عالم منور

و بدین مقطع:

بگفتا سنگ می‌بری چگونه                   نمی بری تو اسماعیل می‌بر

 

رسم الخط این نسخه شبیه رسم الخط زبان و ادب فارسی و به سبک خراسانی است و هیچ گونه امتیاز خاصی از حروف و املا و انشا ندارد. چاپ و نشر این کتاب جای خالی آن را در جهان چند دانشی و هنر و علم و فرهنگ فارسی پر می‌کند. مثلاً مقاله‌یی که در موضوع خط در این نسخه آمده است در کمتر نسخه‌یی بدان شرح و توضیح نگاشته شده است.