آغاز به کار دومین کنفرانس بین‌المللی فلسفه دین معاصر

1392/10/23 ۱۳:۱۲

دومین همایش بین‌المللی فلسفه دین معاصر، به منظور فراهم کردن زمینه گفت‌وگو و پژوهش‌های بنیادین، امروز 23 دی‌ماه توسط انجمن علمی فلسفه دین ایران، با همکاری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی آغاز به کار کرد.

دومین همایش بین‌المللی فلسفه دین معاصر، به منظور فراهم کردن زمینه گفت‌وگو و پژوهش‌های بنیادین، امروز 23 دی‌ماه توسط انجمن علمی فلسفه دین ایران، با همکاری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی آغاز به کار کرد.

در این همایش اساتید برجسته داخلی و خارجی این حوزه از جمله استیون کتز، استاد فلسفه دین دانشگاه بوستون، حمیدرضا آیت‌اللهی، رئیس پیشین پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، کریم مجتهدی، هادی وکیلی، محمد محمدرضایی و... حضور داشتند.

حمیدرضا آیت‌اللهی، رئیس پیشین پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در روز نخست دومین کنفرانس بین‌المللی فلسفه دین معاصر که به همت این پژوهشگاه و با همکاری انجمن علمی فلسفه دین ایران، با حضور اندیشمندان داخلی و خارجی در حال برگزاری است، با عنوان «فاعلیت الهی، مهم‌ترین پیش‌فرض در مسائل فلسفه دین» سخنرانی کرد.

آیت‌اللهی موضوع فاعلیت الهی را مهمترین عنصری دانست که در فلسفه دین منجر به طرح مسائل و مباحث مختلف می‌شود. وی توضیح داد: اگر این مسئله به طور روشن و صریح تبیین شود می‌توان بسیاری از مشکلاتی که میان متفکران مختلف در حوزه فلسفه دین مطرح است، پاسخ گفت.

وی ادامه داد: عموم مشکلاتی که در حوزه دین مطرح است از برداشت‌های سطحی از گزاره‌های دینی ناشی می‌شود و دفاعیاتی هم که از ایمان دینی و آموزه‌های طرح شده در دین صورت می‌گیرد، اگر مبتنی بر همین برداشت سطحی باشد، به جایی نمی‌رسد.

به نظر آیت‌اللهی قبل از هر اقدامی برای پرداختن نظری به مسائل دینی و فلسفه دین باید تبیین‌های مفهومی دقیقی از موشوعات و مسائل آن مطرح کرد و جلوی ورود سطحی‌نگری به این حوزه را بست. وی خاطرنشان کرد: عموما در فلسفه دین مسائل به شکلی مورد بحث قرار می‌گیرد که صرفا از نظر منطقی قابل پذیرش باشند و متاسفانه کمتر به ارائه تبییات دقیق و مفهومی از گزاره‌های دینی پرداخته می‌شود.

استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اظهار کرد: یکی از مسائلی که نیاز به چنین تبیینی دارد موضوع فاعلیت الهی است که عنصری بنیادین در مباحث فلسفه دین است و همه نظریه‌های فلسفه دین باید بتوانند تبیین مفهومی و دقیقی از این موضوع ارائه دهند و پس از آن به مسائل بعدی بپردازند. در غیر این صورت نظریه‌ها و مباحث فلسفه دین نمی‌توانند مشکلاتی را در این حوزه حل کنند.

وی در ادامه به مشکلاتی که در حوزه‌های مختلف فلسفه دین به وجود آمده و عامل همه آن‌ها عدم تبیین دقیق موضوع فاعلیت الهی بوده اشاره کرد و گفت: اگر این تبیین انجام گیرد و در این خصوص به توافقی دست یابیم بسیاری از این مشکلات رفع خواهد شد.

به گفته آیت‌اللهی، در فلسفه‌های دئیستی طوری به موضوع خداوند پرداخته می‌شود که خداوند تا مرتبه یک خدای رخنه‌پوش تقلیل می‌یابد و دامنه این نگاه تا دوره آگوست کنت پیش می‌رود و دیگر نیازی به چنین خدایی احساس نمی‌شود. همچنین در جریان بسط اندیشه‌های دینی مبتنی بر برهان نظم خداوند صرفا یک خدای ساعت‌ساز است که فقط و ساخت و تنظیم اولیه جهان را بر عهده داشته و هستی و جهان در ادامه حیات خود نیازی به خداوند ندارد.

استاد دانشگاه علامه طباطبایی افزود: همچنین تلقی‌هایی که در ادیان نسبت به اجابت دعا وجود دارد، خداوند را به رحمت‌های خاص محدود می‌کند، در حالی که تمام اتفاقات نظام جهان برخاسته از فاعلیت الهی است و این حقیقت کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.

از منظر آیت‌اللهی حوزه دیگری که باز به طور مستقیم به بحث فاعلیت خدا مربوط می‌شود و چالش بزرگی در حوزه فلسفه دین و الاهیات بوجود آورده، شبهات شرور و حل مشکل شر در عالم است. برای پاسخ به شبهه شرور ضروری است که به نحود دقیق موضوع فاعلیت الهی تبیین شود تا بتوان راه حلی مناسب برای این شبهه ارائه کرد.

وی ادامه داد: همچنین اشکالاتی که «آنتونی فلو» و «ا.ج. آیر» به معناداری گزاره‌های دینی وارد می‌کنند، هم ناشی از برداشت ویژه‌شان از فاعلیت الهی است. بسیاری از مثال‌هایی هم که این فیلسوفان درباره معناداری گزاره‌های دینی می‌زنند رهزن است. اگر قبل از پرداختن به معنادار بودن یا نبودن گزاره‌های دینی موضوع فاعلیت الهی به درستی تبیین شود، این اشکلات رنگ می‌بازد.

این پژوهشگر فلسفه دین خاطرنشان کرد: مشکلات ناشی از تفسیر عرفانی از دین که در تمثیل‌هایی مانند خورشید و پرتو‌های آن طرح می‌شود، یا اشکالات نسبت دادن برهان‌ها و قواعد اخلاقی به خداوند و همچنین مسئله حضور فعلی و دائم خداوند در نظام جهان و مسائل پلورالیسم دینی و الهیات مبتنی بر سوبژکتیویته مدرن و پسامدرن، هم با تبیین درست و دقیق موضوع فاعلیت الهی حل می‌شود.

وی گفت: این‌ها نشان می‌دهد که ما بیش از هر زمان و پیش از هر چیزی در حوزه فلسفه دین نیازمند تبیین نظریه‌ای جامع و دقیق و مفهومی از فاعلیت الهی هستیم که خصوصیاتی چند داشته باشد؛ نخست اینکه وابستگی تام بشر به خدا را کاملا تبیین کند و مانع نفوذ سوبژکتیویسم به حوزه دین و فلسفه دین شود. دیگر اینکه تاثیرات خدا را بر انفعالات جهان به خوبی توضیح دهد. همچنین چنین نظریه‌ای باید حضور دائمی و فعال الهی را تبیین کند، نه اینکه فقط جایگاه خدا را در اول خلقت یا پاره‌ای از نظام جهان و عوامل محدودی از هستی مورد توجه و تبیین قرار دهد.

آیت‌اللهی در پایان افزود: همچنین نظریه جامع فاعلیت الهی در فلسفه دین باید بتواند تغییرات علم را طوری تبیین کند که آن‌ها را به گونه‌ای قابل قبول متاثر از خداوند در نظر بگیرد. اگر چنین نظریه‌ای این ویژگی‌ها را نداشته باشد، ثبات و ذات خداوند و فاعلیت او زیر سوال می‌رود. برای رسیدن به چنین نظریه‌ای بررسی و واکاوی نظریه‌های ارائه شده در حوزه اندیشه اسلامی از جمله «فاعلیت بالقصد متکلمان»، «فاعلیت بالرضای اشراقیان»، فاعلیت بالعنایة مشائیان» و «فاعلیت بالتجلی حکمت متعالیه» ضرورت دارد زیرا این‌ها نمونه‌های خوبی از چنین نظریه فاعلیت الهیی هستند.

استیون کتز، استاد فلسفه دین دانشگاه بوستون آمریکا که مقاله خود با عنوان «تجزیه و تحلیل تجربه عرفانی» (Analyzing Mystical Experience) و به زبان انگلیسی ارائه می‌داد، سؤالی مطرح کرد مبنی بر اینکه چه عواملی و مولفه‌هایی موجب می‌شود که عرفا در ادیان مختلف جهان هنگامی که امر قدسی را شهود می‌کنند، در پروسه شهود تشابهات بسیاری بین آنها وجود داشته باشد، اما هنگام گزارش دادن از محتوای شهودشان تباینات و اختلافات عظیمی ارائه می‌شود.

کتز ادامه داد: به عبارت دیگر بر اساس مطالعات تطبیقی بی‌شماری که انجام شده، ما مطمئن هستیم که تجربه‌های عرفانی در همه سنت‌های موجود در جهان وجود دارد. اما عجیب است که چرا یک بودایی پس از شهودش از امر قدسی برای ارائه گزارش هیچ‌گاه از نمادها و مفاهیمی که در مسیحیت و یا اسلام به کار می‌رود، استفاده نمی‌کند.

کتز در سخنرانی خود برای پاسخ به سوالی که طرح کرده، عنوان کرد: به نظر من برای توضیح این امر باید به این مسئله توجه کرد که یک تجربه عرفانی در یک منظومه معرفتی وسیع قابل بررسی و تبیین است؛ بدین معنا که شهود امر قدسی و گزارش از این شهود ارتباط محکم و جدایی‌ناپذیری با بستر معرفتی دارد که آن شهود در آن رخ داده است.

به گفته استاد دانشگاه بُوستون آمریکا، شهودات و گزارش دادن از آنها با حوزه‌های معرفت‌شناسی و معرفت مستقیما ارتباط دارد.

دومین همایش بین‌المللی فلسفه دین امروز و فردا در پژوهشگاه علوم انسانی برگزار می‌شود. الهیات تطبیقی، علم و دین، علم دینی، تنوع ادیان و فلسفه دین، معرفت شناسی دینی - تجربه دینی، کثرت‌گرایی دینی و صفات خدا محورهای این همایش هستند که در 23 مقاله از محققان ایرانی و غیر ایرانی در 6 پنل مورد بررسی قرار خواهند گرفت و سپس میزگرد پرسش و پاسخ دانشجویان و اعضای هیأت مدیره انجمن فلسفه دین برگزار خواهد شد.