در باب عروض فارسی

1394/11/7 ۰۸:۲۱

«این مجموعه حاوی مقالاتی است که نگارنده در طی چهل سال اخیر در مجله‌ها و نشریه‌های مختلف به چاپ رسانده است. در مقدمه کتاب، آقای دکتر طبیب‌زاده آنچه در معرفی مقالات و به‌خصوص مقاله اول «اختیارات شاعری» ضروری بوده به شرح و تفصیل آورده است. دوست دیگرم آقای مهدی حریری در تنظیم و تنسیق و تقدیم و تاخیر مقالات این مجموعه آنچه لازم بوده به کار برده و اغلب پیشنهادهای او پذیرفته و به‌کار بسته شده است...». این‌ سطور را ابوالحسن نجفی به تاریخ آذر ١٣٩٤ به‌عنوان پیشگفتار کتاب «اختیارات شاعری و مقاله‌های دیگر در عروض فارسی» نوشته است.

 آخرین آثار منتشرشده ابوالحسن نجفی در زمان حیاتش «اختیارات شاعری» و «درباره طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی»
 

«این مجموعه حاوی مقالاتی است که نگارنده در طی چهل سال اخیر در مجله‌ها و نشریه‌های مختلف به چاپ رسانده است. در مقدمه کتاب، آقای دکتر طبیب‌زاده آنچه در معرفی مقالات و به‌خصوص مقاله اول «اختیارات شاعری» ضروری بوده به شرح و تفصیل آورده است. دوست دیگرم آقای مهدی حریری در تنظیم و تنسیق و تقدیم و تاخیر مقالات این مجموعه آنچه لازم بوده به کار برده و اغلب پیشنهادهای او پذیرفته و به‌کار بسته شده است...». این‌ سطور را ابوالحسن نجفی به تاریخ آذر ١٣٩٤ به‌عنوان پیشگفتار کتاب «اختیارات شاعری و مقاله‌های دیگر در عروض فارسی» نوشته است.
کتابی که چند روزی پیش از مرگ نجفی در نشر نیلوفر منتشر شد و به‌ عبارتی آخرین کتاب نجفی است که در زمان حیاتش منتشر شد. مهم‌ترین مقاله این کتاب، «اختیارات شاعری» است که در سال ١٣٥٢ در مجله «جنگ اصفهان» منتشر شده بود و دیگر مقالات کتاب که در طول چند دهه نوشته شده‌اند، همگی برآمده از این مقاله هستند. به اذعان بسیاری از اساتید عروض فارسی، مقاله «اختیارات شاعری» بسیاری از مشکلات مسائل عروضی را حل کرد و راه را برای پژوهش‌های بیشتر در این زمینه گشود.
امید طبیب‌زاده در مقدمه کتاب درباره اهمیت «اختیارات شاعری» نوشته: «...مقاله اختیارات شاعری حقا مقاله‌ای دوران‌ساز بوده است که هم دوره جدیدی را در تاریخ مطالعات عروضی شعر فارسی رقم زده است و هم موجد مقالات و آثار متعدد بسیار دیگری در حوزه مطالعات عروض فارسی بوده است. نجفی بعدها تغییرات اندکی در برخی اصطلاحات و تقسیم‌بندی‌های خود در این مقاله به وجود آورد، اما تحقیقات و مطالعات بعدی خود او و دیگران تا به امروز، همگی موید صحت مفاهیم اصلی آن مقاله بوده‌اند. مقاله اختیارات شاعری در مجموعه حاضر تقریبا به همان شکلی چاپ شده است که در سال ١٣٥٢ در مجله جنگ اصفهان منتشر شده بود، از این‌رو نگارنده در این مختصر می‌کوشد تا اولا با بررسی دیدگاه‌های نجفی از ١٣٥٢ تاکنون، به بررسی تجدیدنظرهایی که او خود در مورد تقسیم‌بندی‌ها و مفاد آن مقاله به عمل آورده است، بپردازد و ثانیا تاثیر آن مقاله را در شکل‌گیری برخی دیگر مقالات این مجموعه نشان دهد».
طبیب‌زاده در مقاله‌اش، به این نکته اشاره کرده که بحث درباره وزن شعر فارسی دارای دو بخش عمده است که یکی تقطیع وزن‌هاست و دیگری طبقه‌بندی آنها. نجفی در این کتاب به سراغ مسئله تقطیع وزن‌ها رفته و در کتابی دیگر که با فاصله‌ای اندک به چاپ رسید به طبقه‌بندی وزن‌ها پرداخته بود.
کمی ‌پیش از انتشار «اختیارات شاعری و...»، کتاب دیگری هم از نجفی با عنوان «درباره طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی» به چاپ رسیده بود. در واقع چندی از انتشار این کتاب در نشر نیلوفر نگذشته بود که ابوالحسن نجفی به بستر بیماری افتاد.
«درباره طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی»، کتابی است که نیاز به مطالعه و شناخت دقیق‌تر عروض را ممکن می‌کند و اثری راهگشا در این زمینه است، به‌ویژه که نویسنده این کتاب ابوالحسن نجفی است که در سال‌های حیاتش پژوهش‌هایی مستمری در این باب داشت و بر عروض و وزن‌های شعر فارسی اشرافی کامل داشت. «درباره طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی» در سه بخش نوشته شده است: بخش اول با عنوان «نخستین طبقه‌بندی‌ها»، بخش دوم «پژوهش‌های اخیر» و بخش سوم «چگونه طبقه‌بندی کنیم؟».
نجفی در پیشگفتار کتاب، درباره هر یک از سه بخش کتاب، نوشته است: «در بخش اول که بیش از سی سال پیش نگاشته شده شمار اوزان شعر فارسی نزدیک به چهارصد ذکر شده است. اما اکنون می‌توان با اطمینان گفت که این رقم از چهارصد درگذشته است و همچنان رو به افزایش دارد. از چهار قرن اول هجری نمونه‌های شعری چندانی باقی نمانده است. اما از آنچه باقی مانده، می‌توان استنباط کرد که بیش از صد وزن (به مراتب بیشتر از اوزان شعر عربی) مورد استفاده شاعران فارسی‌زبان بوده است. در قرن‌های بعد به تدریج وزن‌های دیگری ابداع شده و به کار رفته و این روند با سرعت بیشتری همچنان ادامه یافته، چندان‌که در قرن اخیر نزدیک به صد وزن دیگر بر اندوخته سابق افزوده شده و شمار آنها کم‌وبیش به پانصد رسیده است. رقم دقیقی از شمار اوزان در زبان‌های دیگر در دست نیست، اما می‌توان با اطمینان گفت که اوزان شعر هیچ زبان دیگری در جهان به این میزان نمی‌رسد.
این مجموعه انبوهی از مفردات برهم‌انباشته نیست، بلکه دستگاه منضبط و قاعده‌مندی تشکیل می‌دهد که در آن هر وزن جای مشخص و از پیش‌آماده دارد و تا زمانی که این وزن‌ها منظم و طبقه‌بندی نشوند، عروض هرگز به مرتبه علم نخواهد رسید. در هشتاد سال اخیر کسانی با کاربرد تقطیع هجایی و با استفاده از دستاوردهای جدید آواشناسی و زبان‌شناسی در این راه کوشش‌هایی کرده و نتایجی هم به دست آورده‌اند. شرح این کوشش‌ها و اینکه در کجا به توفیق انجامیده و در کجا و چرا به راه خطا رفته‌اند در دو بخش اول این دفتر به تفصیل آمده است. به هر حال طبقه‌بندی چهارصد، پانصد وزن کار آسانی نیست. در بخش سوم کوشش شده است تا طرحی، هرچند مجمل، از شیوه درست طبقه‌بندی به دست داده شود». نجفی در ابتدای کتاب، مهم‌ترین و مشکل‌ترین مسئله عروض فارسی از قدیم تا امروز را طبقه‌بندی وزن‌ها دانسته و از این‌رو آنچه او در این کتاب عرضه کرده، می‌تواند تا حد زیادی این مسئله را مرتفع کند.
نجفی در بخش اول کتاب به طرح مسئله روش طبقه‌بندی در علوم زبان به‌طور اخص و علوم انسانی به‌طور عام پرداخته و نخستین پرسشی که او در این باب مطرح کرده، این است که «چرا باید طبقه‌بندی کرد؟». او اولین دلیل طبقه‌بندی اوزان شعری را کثرت آنها دانسته است چراکه به نوشته او در اشعار موجود فارسی، نزدیک به چهارصد وزن متفاوت و مستقل دیده می‌شود.

منبع: شرق