1394/10/26 ۱۱:۳۲
موقعیّت مکانیِ مجلس شورای اسلامی، از ظرفیت‌های مطالعاتی متنوّعی برخوردار است. بررسی جغرافیای تاریخی این محدوده، یکی از حوزههای تحقیقی مرتبط با آن است. نظر به اینکه اساساً جغرافیا بستر رویدادها و تحوّلات تاریخی است و مجلس از جمله محورهای اساسی مباحث تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور از بدو تأسیس تاکنون بوده است، جغرافیای تاریخی این مکان میتواند ارائه‌دهندة اطّلاعات جالب و احیاناً دستاوردهای علمیِ تازهای باشد. این مقاله به پیشینۀ میدان بهارستان پیش از استقرار مجلس در آن، شرح مکانهای تاریخی و فرهنگی پیرامون، چگونگی شکل‌گیری ساختار میدان و تحوّلات آن در گذر زمان و وضعیّت موجود، بر اساس مدارک و مستندات، پرداخته است. دورۀ مورد بررسی، از اوایل پایتختی تهران تا زمان حاضر را در بر گرفته است. این پژوهش را میتوان مطالعهای بین رشتهای در حوزههای تاریخ معاصرِ جغرافیای شهری و معماری تهران دانست.
به نقل از: نشریۀ علمی ترویجی اسناد بهارستان، ش: 4 دورۀ جدید، پاییز ـ زمستان 1393؛ امیرهوشنگ انوری-پژوهشگر؛ زهرا احمدی- دانشجوی کارشناسی‌ارشد جغرافیای شهری دانشگاه خوارزمی
چکیده
مقدّمه
امروزه شهرها مهم‌ترین بستر جغرافیایی زندگی انسان‌ها را به وجود آوردهاند. از این رو دانش جغرافیای شهری با کارکردهای فراوانش اهمّیت ویژهای یافته است. در همین راستا مطالعۀ مستقل عناصر جغرافیای شهری از قبیل گذرها و میدان‌ها میتواند اساس تک‌نگاریهای علمی قرار گیرد که در ذیل موضوعی جزئی، اطّلاعات گسترده و متنوّعی را ارائه کند. بدیهی است برنامه‌ریزی درست جغرافیای شهری، موکول به شناخت کاملی از پیشینۀ محدودۀ جغرافیایی مورد نظر در بستر تحوّلات گذشته است. این‌جاست که دانش جغرافیای تاریخی به کار خواهد آمد؛ دانشی بینرشتهای میان دو رشتة اصلی جغرافیا و تاریخ که به ضرورت از علومی چون جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی و ... نیز بهره خواهد گرفت. نظر به اینکه تحقیق حاضر به مطالعة پیشینة تاریخی و وضعیّت امروز (بهار ـ تابستان 1393هـ.ش.) میدان بهارستانِ شهر تهران با توجه به قدمت طولانی و جایگاه منحصرش از دیدگاه مجاورت با مجلس شورای ایران پرداخته، میتوان آن را پژوهشی در حوزههای جغرافیای تاریخی و جغرافیای شهری دانست. در این راستا، این تحقیق، مطالعهای بین رشتهای میان تاریخ معاصر ایران و تهران، جغرافیای تاریخی و شهری و هنرِ معماری است. این تحقیق، جدای از ساختار علمیِ مقالههایی از این دست، ابتدا به شرح مکانهای تاریخی و فرهنگی محدودۀ بهارستان و سپس در بدنۀ اصلی به بررسی تحوّلات جغرافیای تاریخی محلّۀ بهارستان و وضعیّت کنونی میدان بهارستان پرداخته است.
طرح مسئله
محدودۀ جغرافیایی میدان بهارستان و مجلس شورا از ابتدای شکل‌گیری تا امروز چه تحوّلاتی را از دیدگاه تغییرات جغرافیای تاریخی در بستر فضای شهری پیرامون، به خود دیده است؟ تغییرات مورد نظر مقاله، شامل چگونگی شکل‌گیری میدان بهارستان، تحوّلات بصری و ساختاری آن در زمان‌های مختلف تا رسیدن به شکل و مبلمان شهری امروز، و وضعیّت کنونی است.
روش تحقیق
روش تحقیق مبتنی بر دو شیوۀ مطالعۀ کتابخانهای و تحقیق میدانی استوار است. در روش نخست با توجّه به فقر منابع چاپی، افزون بر کتاب‌ها و مقالات مرتبط، تمرکز بر پایان‌نامههای دانشجویی و گزارش‌های در دسترس بوده که به صورت محدود منتشر شدهاند. مراکز آرشیوی کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ادارۀ میراث فرهنگی استان تهران، شهرداری منطقۀ دوازده شهر تهران و خانۀ محلّۀ بهارستان، کتابخانۀ مرکزی و دانشکدۀ معماری دانشگاه تهران، کتابخانۀ دانشگاه شهید بهشتی، کتابخانۀ دانشگاه خوارزمی، پژوهشگاه علوم و فناوری اطّلاعات ایران، کتابخانۀ وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتابخانه و مرکز اسناد بنیاد ایران‌شناسی، کتابخانه و مرکز اسناد ملّی ایران، کتابخانۀ معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور و عمارت خورشید و نیز مهندسان مشاور معماری مرمّت و شهرسازی، برای گردآوری اطلاعات، مورد مراجعه قرار گرفته و دادههای حاصل، در مقاله به کار گرفته شده است. برای تحقیق میدانی نیز ابتدا دانسته‌های آگاهان محلّی و سپس تهیۀ پرسش‌نامه از کسبۀ محل، بخش اطلاعات شفاهی پژوهش را تشکیل داده که با ثبت مشاهدات نویسندگان تکمیل شده است.
پیشینۀ تحقیق
میدان بهارستان به عنوان موضوعی مستقل برای یک کتاب، تنها محدود به یک عنوان است: بهارستان در تاریخ نوشتة حسن باستانی‌راد که چنانچه از عنوانش پیداست، پژوهشی تازه و قابل اعتنا بیشتر در حوزة تاریخ میدان است.[1] البته فصول اوّل و دوم کتاب، شامل مطالبی مفید در حوزة جغرافیای تاریخی نیز هست. جدای از این، برای جستجوی مطالب مربوط به میدان بهارستان باید به نوشتههای پراکنده در کتاب‌های مختلف مراجعه نمود؛ مانند کتاب‌های تاریخ تهران.[2] شمار مقالههای مستقل در مورد بهارستان نیز انگشت‌شمار است؛ امّا معمولاً بسیار پرفایده. از جمله، کارهای ارزشمند عبدالله انوار[3] و مقالۀ خوب ابراهیم تیموری در مورد چهارراه سرچشمه[4] و مقالۀ «بهارستان» دایرة المعارف بزرگ اسلامی به قلم فرامرز پارسی[5] که باید به این موارد، مطالب راهگشای مجموعهای به نام اریکۀ ایرانیان را نیز افزود.[6] بنای نگارندگان در تدوین اطّلاعات این مقاله، پرداختن به محورهای جدید و کمتر منتشرشده شامل تحقیقات میدانی و دادههای گزارش‌ها و اسناد و پایاننامه‌هاست. حجم نسبتاً زیاد مقاله به گستردگی موضوع، مربوط است. که از این بابت، ماهیت بینرشتهای پژوهش و فراوانیِ مطالب درخور پرداخت را باید علّت اصلی دانست.
شرح مکانهای تاریخی و فرهنگی محلة بهارستان
محدودۀ جغرافیایی مورد نظر درخصوص محلّۀ بهارستان، در این مقاله، به شرح ذیل است:
حوزۀ محلّه از سمت شمال، خیابان انقلاب و از سمت جنوب، خیابان چراغ برق قدیم و امیرکبیر امروز و از غرب، خیابان سعدی شمالی و جنوبی و از شرق، خیابان بهارستان و پل چوبی و میدان بهارستان و سرچشمه را در بر دارد.
مکان‌ها و بناهای برجستۀ تاریخی و فرهنگی اطراف میدان بهارستان و مجلس با توضیحی کوتاه دربارۀ هریک از این قرار است:
ساختمان‌ها و محوطة مجلس
مجلس شورای اسلامی مهم‌ترین و شاخصترین مکان در محلّه و میدان بهارستان است. ساختمان مجلس در بدنة شرقی میدان بهارستان و در امتداد خیابانهای بهارستان واقع است و در محل عمارت و باغ حاج میرزا حسین‌خان سپهسالار اعظم با طرّاحی مهدی‌خان ممتحن‌الدّوله شقاقی ساخته شده است. این باغ که در ابتدا متعلّق به محمدحسین خان ایروانی و معروف به باغ سردار بود، پس از چند دست به سپهسالار رسید و وی قسمت بزرگ آن را به احداث مسجد ـ مدرسه و بخش دیگر را برای عمارت مسکونی اختصاص داد. گویا ممتحن‌الدّوله چنان‌که در خاطراتش بیان می‌نماید، فال بوس بواتال فرانسوی در زمان ساخت عمارت که ده سال به طول انجامید، مهندس آن بوده است. ابتدا این بنا برای مجلس ساخته نشده بلکه برای سکونت بنا گردیده و بعدها تبدیل به مجلس شده است.[7]
با توجّه به مستندات و بررسی‌های تاریخی[8] برای این بنا پنج دورة تاریخی به شرح ذیل میتوان در نظر گرفت:
دورة اوّل: از ساخت بنا تا صدور فرمان مشروطیت؛ که در سال 1296هـ.ق. به پایان رسید و پس از مرگ سپهسالار در سال 1298هـ.ق.، در اختیار ناصرالدین شاه قرار گرفت. تنها بنایی که در این دوره به ساختمان اضافه شد، بنای سردر اوّلیۀ مجلس بود که توسط معمار فرانسوی ساخته شد و در سال 1313هـ.ق. تخریب گردید.
دورة دوم: از آغاز دورة مشروطیت تا نخستین آتش‌سوزی در سال 1303هـ.ش.؛ در این دوره، ساختمان جدیدی به فراخور نیازهای مجلس توسط جعفرخان معمارباشی ساخته شد. معماری ساختمان جدید با سایر قسمت‌های آن متفاوت بود و به تبعیّت از معماری آن روز تهران و به تقلید از معماری اروپایی، بنایی آجری با تزئیناتی بسیار مفصّل بود و هم‌اکنون نیز به جای خود باقی است.
دورة سوم: از آتش‌سوزی تا پایان دورة پهلوی اوّل؛ سال1310هـ.ش. مقدّمات تغییراتی شد که بعدها به‌کلّی چهرۀ مجلس را عوض کرد. مهم‌ترین تغییرات این دوره، تعویضِ نمای مجلس بود که این کار از سرسرای ورودی و اتاق جلسات خصوصی آغاز شد و نمایی ستوندار به شیوة معماری اروپایی و به تقلید از مجلس فرانسه بنا گردید. تقریباً دو سال بعد، نمای شمالی ساختمان توسط یک معمار ایرانی به نام استاد حسن طاهرزاده طرّاحی میشود که این نما متأثّر از معماری دورۀ هخامنشی است. در پنجم فروردین ماه 1313هـ.ش. سردر اوّلیۀ باغ بهارستان تعویض گردید و سردر کنونی جایگزین آن شد. ساخت نمای شمالی نیز در حدود سال 1315هـ.ش. اتّفاق افتاد.
دورة چهارم: از آغاز دورة پهلوی دوم تا انقلاب اسلامی؛ مهم‌ترین نکته در این دوره، ساخته شدن بنایی در شمال بنای قدیمی است. از چند سال قبل از انقلاب سال 57، ساختمان فعلی عملاً متروک گردید و تنها بعضی جلسات اصلی مجلس در این ساختمان برگزار می‌گردید. پس از به ریاست رسیدن ریاضی در سال 1344، یک دورة مهم از ساخت و ساز، تخریب و مرمّت و الحاق آغاز می‌گردد؛ این تغییرات، شامل تخریب بخشی از ساختمان، تعویض و تغییرات عمده در نمای جنوبی و اضافه شدن حجم بسیار زیادی از تزئینات به ساختمان بود.
دورة پنجم: پس از انقلاب اسلامی؛ بعد از سال 1357هـ.ش.، بنا برای مدّت زیادی، نیمه‌متروک ماند. مهم‌ترین دلیل آسیب وارده به بنا، همان متروک بودن و عدم توجّه و نگهداری آن بوده است. در این دوره، از اقداماتی جزئی مانند لوله‌کشی‌های موضعی یا بتن کردن کف حمام یا گچ کردن بخشی از بدنه‌های حمام میتوان نام برد. بعدها ساختمان مجلس شورای ملّی به مجلس شورای اسلامی واگذار گردید.[9] در اسفند ماه سال 1366هـ.ش. در جریان حملۀ موشکی عراق به تهران، موشکی در نزدیکی مجلس (دقیقاً در انتهای بن‌بست اصناف و محل فعلیِ اتّحادیۀ صنف قهوه‌خانه‌داران تهران) به زمین اصابت کرد که لرزۀ آن، موجب فروریختن سقف سرسرای ورودی شد. در تاریخ 15 آذر سال 1373، به دلیل عدم توجّه، ساختمان، دچار آتش‌سوزی گردید و خسارات سنگینی به بار آورد.[10] در سال 1374 توسط گروه مهندسین مشاور باوند مورد مرمّت واقع شد و کاربری‌هایی مانند ایجاد فضا برای نمایشگاه، پذیرایی از بازدیدکنندگان و مهمانان رسمی رئیس مجلس، برپایی اجتماعات و بخش اداری برای نظارت بر این فعّالیت‌ها در برنامه قرار گرفت.[11]
فکر احداث بنای جدید مجلس شورای اسلامی از سال‌های 1353ـ1352هـ.ش. مطرح بود. طرح از مهندس مؤیّد عهد با پلان دایرهای شکل بود و هرچند فونداسیون آن طرح نیز اجرا شده بود امّا پروژه متوقّف ماند. در سال 1375هـ.ش. طرح جدیدِ ساختِ مجلس در دستور کار دفتر مشاورۀ گروه سردار علی افخمی قرار گرفت.[12] مدیریت پروژه با عبدالرضا ذکایی بود. فرم جدید به شکل هرم و مثلّث، سه قوه را تداعی میکند. ارتفاع هرم، 45 متر است. یکی از عوامل مؤثّر در شکل‌گیری بنای مجلس، تناسبات و ارتفاع و عملکرد دو بنای شمالی و جنوبی بوده است تا این بنا بتواند ضمن استفادۀ مداوم از دو بنای موجود، با محیط اطراف خود نیز هماهنگی کامل را برقرار کند.[13] لازم به ذکر است جلو سردر این ساختمان، محل تجمّعات اجتماعی و سیاسی است. سایر ساختمان‌ها شامل دفتر کار نمایندگان به مساحت 18000 متر مربّع، ساختمان کمیسیون‌ها به مساحت 16000 متر مربّع، مجموعة قدیمی مجلس شورای ملّی به مساحت 8500 متر مربّع و پارکینگ به مساحت 13000 متر مربّع می‌باشد که مجموعۀ آن‌ها در محوطه‌ای به مساحت 15 هکتار واقع شده است.
چاپخانه (مطبعه) مجلس
در سالنامۀ پارس (1307) دربارۀ مطبعۀ مجلس و محل و تاریخ تأسیس آن، چنین آمده است:
پس از فرمان مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملّی در ایران، در سومین جلسۀ مجلس اوّل، رأی به تأسیس یک مطبعه جهت چاپ داده شد. براساس اطلاعات موجود، چاپخانۀ مجلس در سال 1285هـ.ش. ابتدا برای چاپ روزنامۀ مجلس و مطالب اختصاصیِ خود مجلس تأسیس شد ولی در سال‌های بعدی به چاپ کارهای دیگر از جمله کتاب و نشریات دیگر نیز پرداخت. این چاپخانه تا اواخر سال 1288هـ.ش. زیر نظر میرزا سیدمحمدصادق طباطبایی اداره میشد و از آبان 1288 که ارباب کیخسرو شاهرخ از طرف نمایندگان مجلس به ریاست کارپردازی و امور تشریفاتی مجلس انتخاب شد، ادارة چاپخانه بر عهدۀ وی گذاشته شد و چاپخانه زیر نظر سازمان اداری مجلس شورای ملّی قرار گرفت که حدود سی سال یعنی از دورۀ دوم تا دوازدهم مجلس شورای ملّی، چاپخانۀ مجلس را اداره کرد. چاپخانة مجلس از جمله چاپخانه‌هایی بود که اوراق بهادار مثل تمبر و سفته و باندرول و غیره و بعداً چک‌های بانک‌ها در آن به چاپ میرسید.[14]
محل چاپخانه از بدو تأسیس تا مرداد 1290هـ.ش. در خیابان ناصریه (ناصر خسرو) بود و در همان سال به میدان بهارستان، کنار ساختمان قدیم مجلس شورا انتقال یافت. مطبعۀ مجلس ساختمان دو طبقه با نمای آجر بهمنی در ضلع شمالغربی مجلس دقیقاً در کنار خیابان ابن سینا (بهارستان) استقرار داشت. این سازه تا حدود سه دهۀ پیش دایر بود امّا به نظر در سال‌های آخر، متروکه و بلااستفاده مینمود تا آن را خراب کرده و به فضای سبز مجلس بدل کردند. مطبعۀ مجلس از جمله انتشارات مؤثّر و مفیدی بود که اکنون کتاب‌ها و نشریههای قدیمی چاپ آن هنوز وجود دارد.[15]
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
این کتابخانه در اوایل تأسیس مشروطه، به همّت جمعی از فرهیختگان مجلس و در رأس آن‌ها ارباب کیخسرو، در سال 1287هـ.ش. تأسیس شد. در ابتدا کتاب‌ها در دو اتاق کوچک نگهداری میشد ولی بعدها و در سال 1302 کتاب‌ها به کتابخانۀ مجلس که برای همین کار آماده شده بود، انتقال یافت. در سال 1304هـ.ش. عمارت عزیزالسلطان در ضلع شرقی باغ بهارستان خریداری و بخشی از آن برای کتابخانه اختصاص داده شد. چند ماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران کتابخانه تعطیل شد و تا دو ماه پس از آن، این تعطیلی ادامه داشت. امّا در تاریخ 16/1/1358هـ.ش. کتابخانه بازگشایی و پس از انقلاب اسلامی بخش تعمیر و صحافی نیز به آن افزوده شد. در سال 1374 در مجلس، اساسنامه‌ای تصویب شد که به موجب آن، کتابخانة مجلس به مؤسّسهای مستقل تحت عنوان کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی تبدیل گردید.[16]
باغ نگارستان
این باغ و کاخ زیبای آن که تا مدّت‌ها پس از ساخت، در تهران و بلکه ایران، آوازه‌ای داشت، مانند باغ گلشن و قصر ماه و قصر فیروزه و قصر زر و قصر آبگینه و قصر زمرد از یادگارهای دورة طولانی سلطنت فتحعلی شاه قاجار است. کار ساخت و ساز آن در 1228هـ.ق. به پایان رسید و باغ به محل سکونت پادشاه اختصاص یافت. چه در این زمان هنوز کاخ گلستان که بعدها مکان اصلی سلطنت قاجاریه شد، به شکل کامل و امروزی خود ساخته نشده بود. درختان و دیوارهای باغ نگارستان رویدادها و حوادث تاریخی فراوانی به خود دیده که بی‌گمان مهم‌ترین آن‌ها قتل وزیرِ باتدبیر و مشهور، میرزا ابوالقاسم‌خان فراهانی مشهور به قائم مقام، به امر محمدشاه، جانشین فتحعلی شاه و در اثر دسیسه‌بازی حاج میرزا آغاسی به سال 1251هـ.ق. است. باغ در ابتدا به محیط کنونی و موجود، محدود بود که در غرب آن خیابانی به نام «سرسره» وجود داشت که شاید نشانی از سرسرۀ مشهور فتحعلی شاه داشت که در همین باغ نگارستان نگاهداری میشده است. پس از قتل قائم مقام، حاج میرزا آغاسی که اینک صدراعظم شده بود، حصار جدیدی گرد باغ کشید که به حصار دوم معروف شد. در این وضع، باغ از شمال به محدودۀ فعلی، از غرب به خیابان صفیعلیشاه، از جنوب به خیابان کمالالملک و از شرق به خیابان نگارستان محدود شد. به این ترتیب، فضای فعلی وزارت فرهنگ و ارشاد و برنامه و بودجۀ سابق، بخشی از باغ بود. کاخ نگارستان از تالارها و مکانهای دیدنی تشکیل میشد؛ از جمله حوضخانۀ آن که در اوج هنر ایرانی بنا شده بود.[17] از جمله گفتنی‌ها دربارۀ آن، نقاشیهای بسیار ارزشمند و زیبایی بوده که متأسفانه پس از سقوط قاجاریه از بین رفته و وصف آن‌ها در کتاب‌های قدیمی مانند برخی سفرنامههای خارجیها باقی مانده است. در سال 1267هـ.ق.، آب باغ رو به کاهش گذاشت، لذا به دستور محمد شاه و با صرف هزینة گزاف، از کرج به تهران و تا پای کاخ، نهر آبی کشیدند که به «آب کرج» مشهور است. هنوز بقایای این نهر در بلوار کشاورز قابل رؤیت است. باغ نگارستان سرنوشت پرفراز و نشیبی از سر گذرانیده است. آن را به وزارت معارف سپردند و سپس با انجام تغییراتی در 1318هـ.ق. مدرسۀ عالی فلاحت در آن دایر شد. از این پس باغ بیشتر کاربرد آموزشی داشته که مهم‌ترین آن تأسیس دارالمعلّمین عالی ایران در 1307هـ.ش. و دانشسرای عالی است که پرورش دهندة نسلی از بزرگترین دانشمندان ایران است. همچنین موزۀ هنرهای ملّی ایران با تلاش و کوشش استاد طاهر بهزاد در همین باغ و در سال 1309 افتتاح شد. باغ نگارستان اکنون موزه‌ای زیبا و یادگاری از نخستین آبادی‌ها در تهران قدیم است.[18]
مسجد ـ مدرسۀ سپهسالار (مدرسۀ ناصری یا مدرسۀ عالی شهید مطهری)
یکی از مهم‌ترین ابنیۀ تاریخ معماری معاصر ایران، مسجد ـ مدرسۀ سپهسالار در جنوب شرقی میدان بهارستان است که در سال 1296هـ.ق. اوّلین کلنگ احداث آن به زمین زده شد. این بنا در جنوب مجلس شورای ملّی با هشت منارۀ بلند که دو منارة آن بیش از 40 متر از سطح حیاط بلندی دارد و گنبدی با ارتفاع نزدیک به 35 متر، ترکیب حجمی بی‌نظیری را به وجود آورده است. لازم به ذکر است که خارج از این مجموعه و در شمال شرقی مسجد، بنایی متعلّق به دورۀ پهلوی اوّل قرار دارد و محل نخستین فرهنگستان ایران به شمار می‌آید. این بنا اکنون کتابخانة مسجد سپهسالار و یکی از مهم‌ترین کتابخانه‌های اسلامی است. بانیان این مسجد، حاج میرزا حسین‌خان سپهسالار قزوینی، صدر اعظم ناصرالدین شاه و برادرش «مشیرالدّوله» بودند که با هزینۀ شخصی، آن را ساختند. طرّاح این مسجد، «مهدی‌خان ممتحن‌الدّوله شقاقی» از جمله اوّلین معماران تحصیل کرده در خارج بوده است. همچنین معماران اصلی این مسجد، «حاج ابوالحسن معمار» و «استاد جعفرخان معمارباشی کاشانی» بوده‌اند.[19]
در این مسجد ـ مدرسه، ترکیبات و خلاّقیت‌های فضایی فوق‌العاده‌ای به کار گرفته شده امّا تزئینات و تناسبات، نسبت به دوره‌های معماری قبلی، کیفیت نازل‌تری دارد. همچنین در این مسجد در یکی از موارد به جای مأذنه، یک ساعت، با ترکیبی زیبا، متناسب و خوش‌آوا به کار رفته است.[20]
عمارت باغ مسعودیه
عمارت مسعودیه در میان باغ عمارت‌های واقع در محلّۀ دولت تهران ناصری است که در حال حاضر، بخش‌هایی از آن در خیابان اکباتان و ملّت فعلی واقع شده است. عمارت مسعودیه به دستور مسعود میرزا، ملقّب به ظل‌السلطان، فرزند ناصرالدین شاه، در 1295هـ.ق.، در زمینی به وسعت حدود 4000 متر مربّع و مرکّب از بیرونی (دیوان خانه) و اندرونی و دیگر ملحقات بنا شده است. درواقع، نام این عمارت نیز برگرفته از نام مسعود میرزا به مسعودیه شهرت یافته است. معمار این بنا استاد شعبان معمارباشی و ناظر آن، میرزا قلی‌خانی ملقّب به سراج‌الملک است. هنوز کوچهای قدیمی در همان حوالی به نام سراجالمک وجود دارد که خیابان امیرکبیر را با پیچ و خمهایی به خیابان نظامیه و سپس میدان بهارستان وصل میکند.[21]و[22]
عمارت باغ نظامیه
این باغ و عمارت را میرزا آقاخان نوری در سال 1270هـ.ق. بنیان نهاد که چون آن را به فرزند ارشدش میرزا کاظم خان نوری معروف به نظام‌الملک داد، به همین سبب، به نظامیه شهرت یافته است. محدودة آن، طبق نقشۀ سال 1309هـ.ق. تهران بدین شرح است: شمال جلوخان باغ نگارستان (ضلع جنوبی میدان بهارستان فعلی)، جنوب کوچۀ نظامیۀ فعلی، غرب پارک و عمارت ظل‌السطان و شرق خیابان باغ نظامیه (سیروس سابق/ مصطفی خمینی فعلی). ضمناً سردرِ ورودی باغ نیز در این خیابان قرار داشت.[23] این باغ دارای خیابان‌کشیهای سرسبز و باصفا بود. خیابان اوّل به عمارت کلاه فرنگی منتهی میشد که تالاری دایرهای شکل با حوض و فوارههای زیبا داشت. قسمت عمدة دیوارههای این تالار را پنجرههای متعدّدی تشکیل میداد و بقیۀ دیوارها به طرز هنرمندانهای نقاشی شده بود. از کلاه فرنگی، خیابانی سنگ‌فرش به طرف استخر یا حوضی بزرگ میرسید که در کنار ساختمان اصلی قرار داشت. دیوارهای تالار اصلی از کف تا ارتفاع، یک متر با سنگ مرمر زرنگار تبریز آراسته شده بود و بر قسمت بالای دیوار، تابلوهای نقاشی متعدّدی نصب بود. یکی از این تابلوها، صف سلام اثر کمالالملک، ناصرالدین شاه را در حال ادای احترام فرزندان، شاهزادگان قاجار و درباریان نشان میدهد. این عمارت جزو باغ بسیار بزرگی بوده است. متأسفانه در بهمن سال 1326هـ.ش. باغ به طور کامل، تجزیه و واگذار شد و اکنون تنها، عمارت بزرگ آن باقی مانده که در ضلع جنوبی میدان بهارستان (تقریباً در مرکز ضلع جنوبی) هنوز برقرار است. در حال حاضر بقیۀ باغ و ساختمان، تفکیک و فروخته شده است و کوچههای تنگ جنوب میدان، تنها یادگار خیابانهای پُردرخت باغ قدیمی است.[24]
رستوران لقانطه
رستوران لقانطه، بر اساس گزارش مستند موجود در ادارۀ میراث فرهنگی تهران، در همان فضای عمارت و باغ نظامیه قرار داشته و تردیدی در مورد مکان آن معتبر نیست. کلمة «لقانطه» به زبان فرانسوی به معنای محل غذا خوردن است؛ به همین دلیل، بانی رستوران به نام غلامحسین‌خان لقانطه مشهور شد. مکان آن را در ضلع جنوب غربی میدان بهارستان گفتهاند امّا بنا به تحقیق نگارندگان این سطور باید همین سازۀ بلند و سنگ سفیدِ در مرکز ضلع جنوبی ـ که بانک کشاورزی اکنون در همکف آن موجود است ـ باشد. چه اینکه شواهد نشان میدهد که نقاشیهای عمارت نظامیه با نقاشیهای رستوران لقانطه هر دو احتمالاً مربوط به یک ساختمان هستند. این رستوران نسبت به کافههای دیگر تهران گران قیمتتر و لوکستر بود تا جایی که نوشتهاند مبلغ خوراکیها در آن دو برابر مکانهای مشابه تهران بوده است. شبهای تابستان رستوران در اطراف استخر زیبا و بزرگ آن دائر بود و تا نیمه های شب صدای موزیک کنار استخر به گوش میرسید. بیشتر مشتریان آن را اعیان و اشراف و ادارهای‌های والا مقام و فرنگ‌دیدهها و البته قشر تحصیل‌کرده مانند روزنامه‌نگاران و نویسندگان تشکیل می‌دادند.[25]
بنا به گزارش ادارۀ کل حفاظت آثار باستانی وزارت فرهنگ و هنر (مورّخ 28 خرداد 1315هـ.ش.)، عمارت نظامیه (لقانطۀ آن وقت) و نقاشیهای آن، به طور رسمی ثبت تاریخی شده است. در جلوی این لقانطه، حوض کاشی زیبایی در وسط پیاده‌رو ساخته شده بود که از نهر خیابان لوله‌کشی شده و فواره‌ای در وسط آن فوران مینمود.
باغ سردار
صاحب املاک باغ سردار، محمدحسن‌خان قزوینی مشهور به سردار ایروانی و معروف به ساری اصلان از رجال نامدار دورة قاجاریه بود. سردارها خانواده‌ای قدیمی از بزرگان عصر صفوی بودند که در زمان فتحعلی شاه با خانوادة قاجار نسبت سببی نیز یافتند و کارشان بالاتر گرفت. چنان‌که محمدخان ایروانی در 1252هـ.ق. حکومت عراق عجم را گرفت و پس از مرگ در سال 1255، بنا به رسم رایج، مناصب و مشاغل دولتی او به پسرش محمدحسن‌خان سردار ایروانی صاحب باغ سردار رسید.[26] محمدحسن‌خان در عهد ناصرالدین شاه در زمرۀ رجال پرنفوذ قاجاری درآمد؛ چنان که در 1267هـ.ق. حکومت یزد و کرمان و یک سال بعد، تمثال همایون گرفت و هشت فوج از افواج قشون ایران تحت ریاست وی قرار داشت.[27]
حدود باغ سردار که عبارت بوده است از: ضلع شمالی؛ از سه راه ژاله (تقاطع خیابان بهارستان و مجاهدین اسلام فعلی) تا چهار راه آب سردار(چهار راه خیابان ایران و مجاهدین). ضلع شرقی؛ از چهارراه ایران تا سه راه امین حضور (تمام جبهۀ غربی خیابان ایران امروز). ضلع جنوبی؛ از سه راه امین حضور تا چهار راه سرچشمه (در ضلع شمالی خیابان امیرکبیر). ضلع غربی؛ از چهارراه سرچشمه تا سه‌راه ژاله در امتداد خیابان بهارستان که در زمان خود به خیابان نظامیه معروف بوده است.[28]
درواقع، باغ و بنای مجلس، بعدها در قسمت غربی باغ سردار احداث گردید. پیش از ساخت و سازهای سپهسالار در باغ بهارستان، باغ سردار، وسعتی در حدود هشتاد هکتار داشت و مشخص نیست که وی چگونه صاحب این زمین‌ها شده ولی محتمل است که با خدمات نظامی او در جنگ با روسیه میتواند در ارتباط باشد و گونهای پاداش به حساب آید. امّا پیداست که او پیش از این متموّل بوده و در قزوین نیز باغ‌های زیادی داشته و شاید باغ سردار را خود از زمینی موات به زمینی آباد تبدیل کرده باشد که از سال 1280هـ.ق.، در درون دارالخلافه قرار گرفته و در نتیجه قیمت یافته است. این باغ، بسیار وسیع بود و آنچه امروزه در این محدوده قرار گرفته، شامل باغ و بناهای بهارستان متعلّق به مجلس شورای اسلامی، مسجد و مدرسۀ سپهسالار (شهید مطهری)، محلّههای مسکونی غرب خیابان ایران و زمینهای مجلس در پیرامون بیمارستان‌های معیّری و شفایحیائیان است که به مرور فروخته یا واگذار شده است. باغ سردار دست‌کم تا سال 1275هـ.ق. بزرگ و آباد بود و در این سال، ناصرالدین شاه در این باغ از محصّلان اعزام به خارج که چهل و دو نفر بودند، دیدار کرد. پس از مرگ محمدحسن‌خان در 1271هـ.ق.، باغ تا همان 1275 آباد بود امّا پس از آن تا سال 1303 و 1304هـ.ق. به سرعت قسمت شده و از جمله قسمتی به فخرالدّوله رخسار خانم، عیال محمدحسن‌خان سردار رسیده و باغ را پس از مرگ وی، ورثهاش به ارث برده‌اند. قسمتی دیگر در حوالی مسجد سپهسالار و جنوب آن به پسر محمدحسن‌خان، صارم الدوله و ورّاث وی رسید. نقل است که حاج علی‌خان اعتمادالدّوله قاتل امیرکبیر، باغ سردار را به قیمت هشت هزار تومان خریداری کرد و آن را به رهن نزد پاشاخان امین الملک به گرو گذاشت. پاشاخان نیز در 1289هـ.ق.، پنج و نیم دانگ باغ را به میرزا حسین‌خان سپهسالار فروخت و او نیز ضمن تصرّف کل باغ، ابنیة بهارستان و مسجد سپهسالار آینده را در بخش غربی آن فراهم آورد.[29] امروز چهار راه «آب سردار» در تقاطع خیابان ایران و مجاهدین اسلام (ژاله) تنها یادگار نام باغ سردار است و خانة امین‌الضرب در سه راه امین حضور بهترین جلوة باقی مانده از ضلع جنوب شرق باغ سردار به شمار میرود.
عمارت ملیجک
عمارت ملیجک توسط غلامعلی‌خان معروف به ملیجک شخص مورد علاقه ناصرالدین شاه، در سال 1313هـ.ق. احداث شد.[30] این عمارت، در دو طبقه و با ایوانی زیبا رو به جنوب با پیرایههایی آمیخته به سبک‌های سنّتی و نوین معماری است که پیشینة معماری و تاریخی آن در پیوند با مجلس رقم خورده است. ناصر الدین شاه پس از درگذشتِ سپهسالار، اندرونی خانة او را به غلامعلی‌خان ملیجک امین همایون مشهور به عزیز السلطان واگذار کرد؛ در حالی که قمرالسلطنه همسر سپهسالار (دختر فتحعلیشاه) تا این زمان در عمارت ساخته شدة شوهرِ درگذشتهاش زندگی میکرد. به گفتة دوستعلی‌خانِ معیّرالممالک، شاه اندرون خانة قمرالسلطنه را که در سمت شرقی باغ مجلس شورا واقع بود، به عزیز السلطان بخشید و وی عمارت مزبور را «عزیزیه» نامید و زندگی عالی و دستگاهی باشکوه در آنجا برای خود فراهم آورد.[31]
بنا و مسجد فخرالدّوله
بنای فخرالدّوله متعلّق به دورۀ قاجار و منسوب به خانم فخرالدّوله نوۀ ناصرالدین شاه و فرزند مظفرالدین شاه است. این بنا در بخش شمالی پارک امینالدّوله ساخته شده است. پارک امینالدّوله در گوشۀ شمال شرقی حصار ناصری و در سال 1284هـ.ق. توسط حاج میرزا علی‌خان امین‌الدوله ساخته و در مدّت تقریبا ً45 سال تکمیل گردید. این پارک در نزدیکی دروازه شمیران قرار داشت و از پارک‌های بزرگ و مصفّای تهران قدیم به شمار می‌آمد. شخص امینالدّوله دارای مناصب مختلفی در دورۀ ناصری بود و در دورۀ مظفرالدین شاه به مقام صدر اعظمی رسید و دختر شاه (فخرالدّوله) را برای پسرش به همسری گرفت. این بنا و ساختمان دیگری در شرق آن که بعدها تخریب شد، به عنوان منزل مسکونی در اختیار فخرالدّوله قرار داشت.[32]
مسجد فخرالدّوله نیز در چهار راه فخرآباد، یادگار بانو فخرالدّوله است. مسجد در سال 1328هـ.ش.، به معماری نیکلای مارکوف معروف و به هنرمندی استاد کاشی‌کار، استاد محمدعلی ساخته شده است.[33]
مسجد امام حسن مجتبی
واقع در خیابان بهارستان بالاتر از میدان؛ این مسجد کوچک با 28 متر مربّع مساحت در سال 1325هـ.ق.، و توسط فردی به نام کربلایی حسین ساخته شده است. سازه در سال 1378هـ.ش.، بازسازی شده امّا کلّیت
بنای قدیمی، هنوز باقی است. از جمله کتیبه‌ای که تاریخ 1327هـ.ق.، روی آن درج گردیده است.[34]
مسجد سیفالدّوله
در خیابان ظهیرالاسلام که تاریخ نخستین بنای آن به سال 1310هـ.ق. باز می‌گردد. وجه تسمیۀ آن به نام سازندهاش حاج سلطان محمد میرزا ملقّب به سیفالدّوله پسر عضدالدّوله، فرزند فتحعلی شاه قاجار است. نیمة شرقی بنای مسجد با ایجاد خیابان ظهیرالاسلام در سال 1325هـ.ش.، تخریب شده و سازه در سال 1337هـ.ش.، با انجام تغییراتی جدّی از جمله خریداریِ سه باب خانه در ضلع غربی و الحاق آن به مسجد به شکل کنونی در آمده است.[35]
مسجد میرآخور
واقع در خیابان بهارستان اندکی بالاتر از مسجد امام حسن مجتبی(ع). گویا این مسجد کوچک توسط میرآخور ناصرالدین شاه، احتمالاً مهدی‌قلی‌خان قاجار فرزند عیسی‌خان اعتمادالدّوله قاجار ساخته شده است و این مهدی‌خان که بعدها لقب مجدالملکی یافت، بانی مسجد مجدالدّوله تهران نیز هست.[36]
محلّة بهارستان کنونی و قسمت‌هایی از نواحی مجاور، از هنگامی که در جریان گسترش تهران در محدودة شهری قرار گرفت، به محل زندگیِ برخی از اعیان و خانواده‌های مشهور تبدیل شد و میتوان آن را در شمار محلّههای اشرافی‌نشین تهران قدیم دانست. برخی از این افراد و مکان خانههای آن‌ها از این قرار است؛
خانة بانوی عظمی (خواهر ظل‌السلطان)
بالاتر از منزل ظل‌السلطان. ادارة میراث فعلی، مکان این منزل بود. این خانه را ابتدا پسر حاج میرزا حسن آشتیانی خرید و سپس آن را مدّتی به وزارت فرهنگ اجاره داد که محل مدرسۀ امیرمعزّی شد. بعدها این مدرسه و ساختمان آن از بین رفت و هم‌اکنون در محل آن، کارگاه درودگری و غیره ایجاد شده است. در جریان به توپ بستن مجلس در 1287هـ.ش، این خانه، سنگر مشروطه‌خواهان در نبرد با قوای استبدادی محمدعلی شاه بود.[37]
خانة سیدحسن تقی‌زاده
همین قدر می‌دانیم که این منزل در میدان بهارستان قرار داشته و وی آن را اجاره کرده بوده، امّا محل آن دقیقاً معلوم نیست.[38]
خانة حبل‌المتین
خانۀ روزنامه‌نگار معروف در دروازه شمیران قرار داشته است. پس از به توپ بستن مجلس، ملک‌المتکلّمین در همین خانه، مخفی و هنگام خروج از آن، دستگیر و به باغ شاه برده شد و به قتل رسید.[39]
منزل سعدالدّوله
در اراضی مخبرالدّوله (چهارراه استقلال) در ابتدای خیابان لاله‌زار نو بود که امتداد آن تا چهارراه استانبول کشیده میشد. جنب منزل او خانة بزرگ حاج مخبرالدّوله هدایت بود که اکنون محل مسجد هدایت، از آن باقی مانده است.[40]
خانه و باغ ظهیرالاسلام
ظهیرالاسلام فرزند سید زین‌العابدین امام جمعۀ معروف تهران بود. نام خیابان فعلی ظهیرالاسلام یادگار اوست.[41]
منزل علاء‌الملک
از رجال عصر ناصری، ابتدای خیابان صفیعلیشاه کنار کتابفروشی صفیعلیشاه که این کتابفروشی در حال حاضر، تعطیل است.
خانه و باغ عین‌الدّوله
در محدودۀ خیابان ایران که هنوز قدیمی‌ها این منطقه را به نام عین‌الدّوله نیز می‌شناسند.
خانة ناصرالملک
نایب‌السلطنۀ احمد شاه، واقع در سرچشمه.[42]
خانقاه صفیعلیشاه
مکان دقیق آن در تقاطع خیابان صفیعلیشاه و مصباح (خانقاه) قرار دارد. حاج میرزا حسن اصفهانی معروف به صفیعلیشاه (1251ـ 1316هـ.ق./ 1214ـ 1278هـ.ش.) از مشایخ و بزرگان متصوّفۀ معاصر ایران است. در سال 1294هـ.ق. محمدمیرزا سیفالدّوله فرزند عضدالدّوله و نوۀ فتحعلیشاه قاجار، قطعه زمین بزرگی در محلۀ شاهآباد به صفی واگذار کرد که به خانقاه و سکونتگاه دائمی وی بدل شد و پس از مرگ، آرامگاه او گردید. این مقبره توسط سیفالدّوله که حاکم وقت ملایر بود، در سال 1324هـ.ق. ساخته شد. تا سال 1332هـ.ق.، مقبره وی با خط زیبای عمادالکتّاب و گنبدی به ارتفاع هفت متر با دوازده ستون ساخته شده بود. آخرین بازسازی نیز در سال‌های 1343ـ 1342هـ.ش. در زمانی که فرج‌الله آقاولی (اوّلین رئیس ادارۀ نظام اجباری) مسئولیت خانقاه را داشت، با آئینهکاری و تعبیۀ حوض و . . . انجام شد.[43]
به مکانهای بالا باید کتابخانه و مجموعة وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتابخانة سازمان برنامه و بودجة سابق، عکاسی قدیمی تهامی و ... را نیز افزود.
جغرافیای تاریخی میدان بهارستان
میدان بهارستان را باید به سبب پیوند با مجلس شورا و محل قانون‌گذاری وکلای مردم، در خاطرة جمعی ایرانیان در شمار میدان‌های مهم و شناخته شده انگاشت. در روزگاری، دور میدان و اطراف آن، چند باغ بزرگ سردار و نظامیه و نگارستان بود که شرح هریک به میان آمد. هنوز هم زیبایی و سرسبزی آن باغ‌های قدیمی، در درختان سر برافراشتۀ باغ‌های نگارستان و مجلس پیداست. چنان‌که ذکر شد، میدان بهارستان و نواحی اطراف آن، محل زندگی رجال و اعیان قدیمی تهران بوده است. پیشتر نام این موقعیّت جغرافیایی، «جلوخان باغ نگارستان» بود. سپس بنا به آبادیهایی که میرزا حسین‌خان سپهسالار، صدر اعظم اصلاح‌طلب ناصرالدین شاه در آن به عمل آورد، «باغ سپهسالار» نام گرفت. .به نوشتة عبدالله مستوفی، شاه پس از عزل صدراعظم برای فراموشی یاد او در بین مردم، نام «بهارستان» را پیش کشید؛ عنوانی که تا امروز باقی است و یادگار ناصرالدین شاه باید دانستش.[44] هرچند عبدالله انوار این نام‌گذاری را به سپهسالار نسبت داده؛ آنجا که نوشته: عزیزالسلطان، ملیجک ناصرالدین شاه که مدّتی در یکی از عمارت‌های بهارستان (مرکز پژوهش‌های فعلی مجلس) می‌زیسته، نام عزیزیه را به جای بهارستان برای منطقه انتخاب کرده که از قرار، میان مردم رواج نیافته است.[45] در حال حاضر، میدان بهارستان مستطیلی است به عرض 76 و طول 260 متر. تعداد ساختمان‌های جبهۀ شمالی10 قطعه و جبهۀ جنوبی 12 قطعه است. در غرب نیز در طرفین خیابان جمهوری، دو قطعه ساختمان قدیمی وجود دارد؛ یکی ساختمان قدیمی و دو طبقه در شمال و سازۀ مشابهی در جنوب، و هر دو واحد صنفی، سابقهای طولانی دارند. مجموعة میدان از سه سطح پیاده‌رو، ماشین‌رو و فضای سبز میدان تشکیل شده است. فضای سبز و آب‌نماها به محیط میدان بهارستان مرکزیّت برجسته و ویژهای بخشیده است که مجسمة سیدحسن مدرّس در کانون آن به خوبی توجّه عابران را جلب می‌نماید.[46]
میدان پیش از شکل‌گیری، بنا به کارکرد، جلوخان باغ نگارستان خوانده میشد. آن زمان در این میدان در عید قربان، مراسم قربانیِ شتر برگزار میشد. این رسم کهن تا سال 1311هـ.ش.، نیز در تهران دایر بود تا رضا شاه پهلوی آن را ملغی اعلام کرد. به نوشتۀ حجّت بلاغی، این اواخر، شترقربان، نه در میدان بهارستان ـ که مقابل مجلس شورای ملّی به حساب می‌آمد ـ بلکه در میدان توپخانه (سپه/ امام‌خمینی) رخ میداد.[47] وجود چند رشته قنات از جمله در باغ نگارستان و خیابان ژالۀ قدیم نشان میدهد که در گذشته، این محدوده، مکان زمینهای کشاورزی بوده است.[48]
ـ بر اساس نقشههای تاریخی
حسن باستانی‌راد در تحقیقی مبسوط، موقعیّت بهارستان را در تهران قدیم، در نقشههای تاریخی نشان داده است. خلاصه اینکه در نقشههای سروان ناسکوف (1242هـ.ق.) و موسیو کرشیش (1275هـ.ق.)، بهارستان در بیرون شهر تهران و قطعه‌ای در شمال شرق تهران بوده است. نقشة دقیق عبدالغفار نجم‌الدّوله که با مساحی و پیمایش جدید در سال 1309هـ.ق. تهیه شده، چون پس از گسترش شهر در عهد ناصری و تعیین حصار جدید در سال 1286هـ.ق. بوده، بهارستان را در درون حصار جدید و در ضلع شمال شرق شهر نشان میدهد که عنوانِ «جلوخان باغ نگارستان» دارد؛[49] نتیجه اینکه تا تاریخ 1309هـ.ق. هنوز نام بهارستان کاربرد نداشته است. از این پس است که بهارستان از حومه خارج شده و در داخل محدودۀ شهر تهران قرار گرفته است. ثبت جزئیات این منطقه نیز برای نخستین بار در نقشۀ عبدالغفار، عملی شده است. طبق نقشۀ 1309هـ.ق.، عبدالغفار، میدان بهارستان با همان عنوان «جلوخان باغ نگارستان»، شکل مستطیل غیرمنظّمی دارد امّا ترتیب‌بندی خیاباهای اطراف تقریباً به وضعیّت کنونی است. تمام جبهۀ جنوبی را «باغ نظامیه» در بر گرفته و این باغ در درون خود، معابری داشته که گویا شکل‌دهندۀ ساختار کوچههای تنگ و باریک کنونی جنوب میدان است؛ در جبهة شمالی، یک کوچه در قسمت مرکز قرار گرفته و در طرفین آن، دو فضای مشجّر و فاقد بنا دیده میشود که آن کوچه احتمالاً کوچه اصناف فعلی است، وجود ساختمان‌های قدیمی موجود در معابر تنگ داخل کوچه، این احتمال را قوّت می‌بخشد.[50] باستانی‌راد دربارۀ این قسمت از نقشۀ عبدالغفار نوشته:
باغ نگارستان در بالای میدان قرار گرفته و بین میدان و این باغ، دو باغ کوچک قرار گرفته که درواقع دکانها و ساختمان‌های فعلی بین میدان و کوچۀ کمالالملک را شامل می‌شوند.[51]
در این نقشه، خیابان اکباتان امروز با حفظ موقعیّت کنونی، در جنوب غرب قرار گرفته و «خیابان ظل‌السلطان» نام دارد. منزل ظل‌السلطان نیز در نقشه پیدا است. خیابان صفیعلیشاه در نقشه، بینام، نشان داده شده که درواقع، محدودة زمینهای متعلّق به جلال‌الملک است. جلال‌الملک در دورۀ ناصرالدین‌شاه، بخشی از زمینهای باغ نگارستان را در غرب باغ و به درازای خیابان صفیعلیشاه خریده بود.[52]
در شرق میدان جایی که اکنون محوّطۀ مجلس واقع است، «باغ و عمارت مشیرالدّوله» عنوان گرفته و در تاریخ رسم نقشه، هنوز انقلاب مشروطه (1285هـ.ش.) و به دنبال آن، تأسیس مجلس شورا شکل نگرفته بود و از محوطۀ آن استفادۀ اختصاصی میشده است. از میدان به سمت جنوب، «خیابان نظامیه» قرار دارد که با خیابان مصطفی خمینی کنونی، قابل تطبیق است. خیابان ابن سینای امروز نیز تقریباً در همان مکان و خیابان «دروازه شمیران» نام داشته است.
در نقشة دیگری که این تحقیق، آن را معرّفی خواهد کرد، میتوان موقعیّت بهارستان را نسبت به تهران قدیم و وضعیّت کنونی تهران مقایسه کرد. نقشة ارزشمند محمد صفی‌خان که در سال 1325هـ.ق. تهیه شده و ما آن را از نسخۀ چاپ سنگی کتاب او با عنوان جغرافیا برگرفتهایم و در آن، شهر تهران و حومه در تاریخ مذکور ترسیم شده است. حصار پیرامون شهر با دو خط موازی مستقیم، قابل تشخیص است. نام بهارستان در نقشه نیست امّا میتوان آن را در شرق محلّة شاهآباد جانمایی کرد. شاهآباد در آن هنگام، محلّهای تازه تأسیس بود چرا که در عهد ناصری، تهران از سمت شمال گسترش پیدا کرد. بلاغی در کتاب تاریخ تهران که اثری یگانه در موضوع خود است، آورده:
واقع است در بخش 2 و آغازش از میدان بهارستان و انجامش میدان مخبرالدّوله است. چون اینجا تا مقداری از عهد ناصرالدین شاه، جزو بیابان بوده، به نام شغال‌آباد موسوم است و بعد اینکه عمارات مسعودیه و خانة سپهسالار در آن حدود بنا شد، آن را شاهآباد نامیده‌اند.[53]
از دیدگاه شکلی و نحوۀ ساخت، میدان بهارستان ویژگیهای میدان‌های ساخته شده در اواخر قاجار و اوایل پهلوی را دارد؛ از جمله: شبکۀ منظّم خیابان‌ها و رعایت احداث پیاده‌رو، طرّاحی و تزئین، حفظ نظم و شکل هندسی، تعریف فضا در میدان، محوطه‌سازی و ایجاد فضای سبز، تأسیس ایستگاه نیروی انتظامی و بانک، در نظر گرفتن آب‌نما، وسعتِ منظرۀ دید و نیز به‌کارگیری سبک معماری نئوکلاسیک غربی و در عین حال در نظر داشتن معماری سنّتی سبک اصفهانی.[54] طبق اسناد موجود در بایگانی کتابخانۀ مجلس، روشنایی میدان در سال‌های 1303ـ 1302هـ.ش.، فراهم آمد؛ و در سال 1305، به پیشنهاد اهالی، لزوم توجّه به گلکاری و زیباسازی میدان یادآوری گردید.[55]
نقشۀ «خیابان‌کشی تهران» متعلّق به سال 1309هـ.ش. را میتوان مبنای شکل‌بندی میدان بهارستان و پیرامون دانست. در این نقشه، نام «بهارستان» ثبت است و جالب اینکه در زیرنویس لاتین آن از عنوان پارک بهارستان یاد شده است. در جبهۀ شرقی میدان، مجلس، پیداست و خیابان مصطفی خمینی «قیصریه» نام داشته است. در پهنۀ جنوب میدان فقط یک خیابان بینام منطبق با خیابان نظامیه دیده میشود. خیابان جمهوری در غرب «شاهآباد» است و خیابان صفیعلیشاه بی ذکرِ نام، ترسیم شده است. خیابان کمال‌المک نیز به موازات میدان، در شمال آن قرار دارد و فاصلۀ میان آن با میدان مسکونی یا باغ است. میدان از نظر شکلی، چهارضلعی است که ضلع غربی آن از ضلع شرقیاش درازتر است، به نحوی که میدان در سمت مجلس، وسیعتر از سمت ابتدای خیابان جمهوری فعلی دیده میشود.
در نقشهای دیگر که در 1323هـ.ش. توسط سرهنگ محمد غفاری و به سفارش مشترک وزارت فرهنگ و شهرداری وقت تهیه شده، «میدان بهارستان» با همین نام دیده میشود. در این نقشۀ تاریخی، میدان و اطراف آن در «ناحیۀ دولت» قرار دارد. خیابان ابن‌سینای امروز در سال 1323هـ.ش.، «امینالدّوله» نام داشته و خیابان فاصلۀ میدان تا امیرکبیر (چهارراه سرچشمه)، «خیابان نظامیه» است. نام رستوران «لقانطه» در نقشه به نشانۀ دایر بودن، هست. ثبت «مطبعۀ مجلس»، «مجلس شورای ملّی»، «مسجد سپهسالار» در شرق میدان؛ «دانش‌سرا» در شمال؛ «وزارت فرهنگ» در جنوب غرب و «بخش 2 نظام وظیفه» در ابتدای «خیابان شاهآباد» در نقشه جالب به نظر میرسد. همچنین در سمت غربی خیابان امینالدّوله در شمال میدان، یک «جایگاه بنزین» جانمایی شده است[56] که باید آن را با جایگاه اختصاصی بنزین جنب شمالی تالار سیّارة فعلی انطباق داد که در سال 1323هـ.ش. دایر بوده است.
در نقشۀ سال 1345هـ.ش.، شهر تهران، که توسط مؤسّسۀ سحاب تهیه شده است، و بنا به نشانی شناسنامۀ نقشۀ آن، مؤسّسه در خیابان ژاله (مجاهدین اسلام)، در نزدیکی میدان بهارستان قرار داشته است، جغرافیای تاریخی میدان و اطراف آن، در آن مقطع زمانی به این شرح است: میدان بهارستان با همین نام، شکل کنونی خود را یافته؛ به نحوی که محوطه‌سازیِ فضای سبز مرکزی میدان در نقشه نمود دارد. در جبهۀ شرقی از شمال تا میدان به نام کنونیاش«خیابان ابن سینا» ثبت شده و امتداد آن از میدان به سمت جنوب تا تقاطع خیابان «امیرکبیر» (چهارراه سرچشمه) یعنی خیابان مصطفی خمینی امروز، «خیابان مدرّس» نام داشته است. پس سید حسن مدرّس که اکنون مجسّمهاش در مرکز میدان نصب است، در سال 1345هـ.ش. نیز در معابر اطراف میدان، چندان بی نام و نشان نبوده است. «مجلس شورای ملّی» و «مسجد سپهسالار» در شرق میدان است. در جبهۀ غربی «خیابان شاه آباد» (جمهوری اسلامی) و در جنوب غرب مانند امروز خیابان «اکباتان» قرار دارد. محل باغ نگارستان، موزه ثبت شده و «سازمان برنامه» در مکان فعلی در شمال میدان و «وزارت فرهنگ» در محل کاخ ظل‌السلطان در جنوب غرب، جانمایی شده است.[57] این بر اساس دو نقشۀ پیش‌گفته میدان بهارستان در سال 1323هـ.ش.، از نقطه نظر جغرافیای شهری اجمالاً شکلی مانند امروز داشته است. از این پس تحوّلات و تغییرات، محدود به جزئیات بوده و نمای کلّی از حیث خیابان‌بندیها و هندسۀ میدان تغییری نداشته است. به این نحو که در جنوب میدان دو خیابان ملّت (اکباتان قدیم) و نظامیه هنوز باقی هستند. همچنین خیابان جمهوری که در اواخر قاجار سیفالملک نام داشت ـ به اعتبار وجیهالله سیفالملک ـ که در آن حوالی، باغی و زورخانهای در نزدیکی چهارراه مخبرالدّوله داشته ـ و این خیابان جمهوری اسلامی کنونی هنوز با همان موقعیّت جغرافیایی قدیمی در غرب میدان واقع است. نام بعدی خیابان سیفالدّوله، شاهآباد بود که تا پیش از انقلاب، آن را به همان اسم میشناختند.
با مقایسۀ دو نقشۀ جغرافیایی از میدان بهارستان، یکی 1377هـ.ش. و دیگری به فاصلۀ ده سال (1388) که هر دو توسط مؤسّسۀ گیتاشناسی تهیه شدهاند میتوان گفت: محدودۀ مجلس در 1388 از سمت شرق، گستردهتر شده و با پیش‌روی به سمت شرق خیابان شهید رضی که در نقشۀ سال 1377 خیابان کمربندی شرقی شمرده میشد، با طرح توسعۀ مجلس در درون فضای مجلس قرار گرفته و جای آن در موقعیّت شرقی‌تر را خیابان مردم گرفته است. به نوشتۀ باستانی‌راد، غرب میدان ابتدا زمینهای خالی و گاه کشاورزی بود. تا محدودۀ باغ سپهسالار امروز کمتر خانه‌ای وجود داشت و این باغ سپهسالار، نه متعلّق به میرزا حسین‌خان سپهسالار مالک و بانی مجلس، بلکه متعلّق به میرزا ولیخان سپهسالار تنکابنی است که منطقۀ حوالی جنوب پیچ شمیران هنوز به نام او ولیآباد خوانده میشود و باغ سپهسالار نیز یادگار هموست. آبادی بهارستان و اطراف آن بیشتر به واسطۀ رونقی است که از وجود مجلس شورا به وجود آمده است. با ایجاد کارکرد سیاسی برای منطقه، از جمله حضور دفتر احزاب و روزنامهها، به مرور، افراد سرشناس در حدود خیابانهای صفیعلیشاه و ظهیرالاسلام و هدایت ساکن شدند که بیشتر شامل روشنفکران و اقشار مرفّه بودند.[58]
ـ بر اساس عکس‌های هوایی
با مطالعه عکس هوایی سال 1335هـ.ش.، از میدان و پیرامون آن، میتوان دریافت که هنوز دو استخر بزرگ میان میدان و مجسمههای فرشتۀ آزادی بالدار، وسط استخر نصب نشده بودند. مجسمۀ محمدرضا پهلوی در مرکز میدان قرار دارد و دو آبنمای کوچک در جهتهای غربی و شرقی، و مابقی فضای موجود احتمالاً پوشیده از چمن است. تقریباً پیاده‌رو شمالی، پردرخت است که امروز اثری از آن‌ها نیست. جبهۀ شمالی از نظر ساختمان‌ها با امروز تفاوتهایی دارد. در مجموع، این عکس هوایی نشان میدهد که میدان بهارستان و اطراف آن محلّهای کاملاً مسکونی است و جز محیط مجلس و باغ نگارستان، اثری از باغ‌های قدیمی در آن نیست و منطقه کاملاً پوشیده از خانةهای مسکونی و ساختمان‌های اداری و تجاری گوناگون است. در عکس هوایی دیگر، متعلّق به 1345هـ.ش.، تحوّلاتی به این شرح، قابل ذکر است: دو استخرِ متقارن میدان پدید آمدهاند و این، همان شکلی است که هنوز در فضای مشجّر و پارک‌مانندِ میدان بهارستان وجود دارد. البته یکی از مشهورترین شیرینی‌فروشیهای تهران قدیم (حوالی دهههای 30 تا 50) در همین خیابان ابن سینا چند قواره مانده به میدان بهارستان به نام «کافه قنادی یاس» بود که برخی اجناس ویژۀ آن، گاه دستمایۀ مجلّۀ توفیق در طنزپردازی برای نمایندگان مجلس میشد. ساختمان دیگری اکنون در شمال میدان وجود دارد که از هنگام ساخته شدن تا امروز با هفت طبقه بلندترین سازۀ میدان بهارستان بهشمار میرود تا جایی که یکی از نگارندگان[59] به خاطر دارد، این ساختمان در اصل، محل دو بانک بود؛ «بانک ایرانشهر» و «بانک اصناف ایران» که هردو در سال 1337هـ.ش.، تأسیس شدند. وجه تسمیۀ کوچۀ اصناف ـ تنها کوچۀ بن‌بست بدنۀ شمالی ـ نیز از نام همین بانک است و از آنجا که بانک ایرانشهر پس از انقلاب با بانک تجارت ادغام شد، اکنون طبقۀ همکف این ساختمان در اختیار آن بانک قرار دارد.[60] پارک مصطفی خمینی هنوز در سال 1345 ساخته نشده و جای آن آکنده است از سازههای مختلف. اما جبهۀ شرقی ساختمان وزارت فرهنگ و ساختمان‌های برنامه و بودجه در عکس هوایی سال 45 نمود دارند.
عکس هوایی بعدی متعلّق به سال 1355 است. عکس هنگام صبح برداشته شده و وجود سایهها، به دشواری بیشترِ تشخیص، افزوده است. به مرور، تحوّلات فضای میدان کاهش مییابد. چنان‌که در سال 1355، جز احداث پارک مصطفی خمینی و تکمیل شدن مجموعه ساختمان‌های وزارت فرهنگ و یکطرفه شدن شمال به جنوب خیابان ابنسینا و ادامۀ آن تا چهارراه سرچشمه، تغییر دیگری را دست کم از روی عکس‌های هوایی نمیتوان تشخیص داد.
در عکس هوایی سال 1374 مجسمۀ محمدرضا شاه در مرکز میدان که در همان روزهای نخست انقلاب به زیر کشیده شده بود، دیده نمیشود و جای آن، سازۀ جدیدی نصب است. این سازه، سکّوی بلندی بود که روی آن گل لالهای سیمانی قرار داشت. عکس هوایی 1374 محیط اطراف مجلس را پیش از طرح توسعه و گسترش فعلی نشان داده است.
در عکس هوایی سال 1381، جای این لاله، مجسمۀ مدرّس نصب شده که با میدان و مجلس، هم‌خوانیِ مناسبی دارد. همچنین در خیابان صفیعلیشاه، حدفاصل خیابان کمالالملک تا خانقاه، در محوطۀ وسیع ضلع غربی وزارت فرهنگ و سازمان برنامه و بودجه، خانههای مسکونی زیادی که تا پیش از این، قرار داشت، به فضای سبز و یک پارکینگ طبقاتی تبدیل شده است.[61]
وضعیّت و موقعیّت کنونی
در حال حاضر (سال 93) میدان بهارستان دارای چند کارکرد اساسی است؛
ـ کارکرد سیاسی و اداری
این کارکرد، در درجة اوّل به وجود مجلس شورای اسلامی ایران در آن مربوط است. در حال حاضر، مجموعة اصلی و بلکه کامل مجلس، در بدنة شرقی میدان برقرار است. ساختمان دفتر نمایندگان و مراجعة مردمی که با وکلای خود سر و کار دارند و در بسیاری از موارد، مقابل ساختمان نمایندگان در تقاطع خیابان مجاهدین اسلام و خیابان بهارستان تجمّع میکنند، یکی از چهرههای برجستة این موقعیّت جغرافیایی است. آمد و شدِ کارمندان و مراجعه‌کنندگان ساختمان‌های اصلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، برنامه و بودجۀ سابق، در شمال میدان و ادارة میراث فرهنگی در جنوب، از دیگر کارکردهای سیاسیِ میدان است.
ـ کارکرد فرهنگی
تشکیلات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس، به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز آرشیوی و کتابخانهای و تحقیقاتی کشور، و نیز مدرسۀ سپهسالار موجب آمد و شدِ اهل علم و فضل، به میدان است. در کنار مجلس، ساختمان اصلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تقاطع خیابان بهارستان و کمالالملک، محل دیگری برای مراجعة اهالی فرهنگ و اصحاب هنر به میدان است. باغ‌موزة نگارستان که حال و هوای تهران قدیم را به خوبی تداعی میکند را نیز باید به این مجموعه افزود. بورس فروشگاههای لوازم و اسباب موسیقی، این حال و هوای فرهنگی را دوچندان کرده است.
ـ کارکرد تجاری
اینکه میدان بهارستان و اطراف آن، از چه زمانی کارکرد تجاریِ کنونی را به خود گرفته است، به روشنی معلوم نیست. حافظۀ جمعی سالخوردگان بومی حکایت از آن دارد که بازار کسب و پیشه از مدّت‌ها پیش در میدان رونق داشته است. یکی از دلایل اصلی وجود کاربری تجاری در میدان، نقش آن به عنوان کوریدور ارتباطی شرق و جنوب شرق تهران با مرکز غرب و جنوب غرب است که موجب کثرتِ تردّد در محوطۀ میدان شده است.
متأسفانه تحقیقات جامع دربارة جغرافیای شهری میدان تقریباً هیچ است و محدود به پژوهش‌های معدودِ دانشجویی است.[62]
در سال 93 که پژوهش حاضر در دست تهیه بود، نیز تحقیق میدانی دیگری در زمینۀ انواع فعّالیت‌های تجاری و خدماتی در بدنة میدان بهارستان (تحقیق میدانی زهرا احمدی) انجام گرفته است که مجال ذکر آن‌ها در این مقاله نیست.
نتیجه
منطقهای که هم اکنون بیش از یکصد سال است مجلس و میدان بهارستان را در خود جای داده، از زمان سلطنت فتحعلیشاه قاجار (1250ـ1212هـ.ق.) بدین سو، با احداث باغ نگارستان، روی آبادی به خود دیده است. از آنجا که این منطقه تا پیش از گسترش تهران در عهد ناصرالدین شاه (1313ـ1264هـ.ق.) بیرون از شهر و در جهت شمالشرقی آن واقع بوده، بیشتر برای احداث باغ‌هایی در حومۀ شهر که محل استفادۀ رجال و اشراف بوده، کاربرد داشته است. از همین رو تا قبل از شکل‌گیری وضعیّت کنونی، باغ‌های بزرگ نظامیه و مسعودیه در جنوب و جنوب غرب، سردار در جنوبشرق، سپهسالار در شرق، پارک امینالدّوله در شمالشرق، و نگارستان در شمال آن قرار داشته است. افزون بر این، در پیرامون نیز باغ‌های دیگری بوده، مانند باغ محمدولیخان تنکابنی و باغ سیفالدّوله در غرب و ... . انتخاب این مکان برای تأسیس مجلس، بیارتباط با موقعیّت جغرافیایی آن نبوده است. احتمالاً فاصلۀ مناسب از بافت قدیمی شهر با گذرها و معابر تنگ و باریک آن، دلیل مهمّی برای این انتخاب بوده است. مجلس در زمان تأسیس، مهم‌ترین پدیده و تحوّل جدید (مدرن) زمان خود بوده که منطقۀ بهارستان با باغ‌های مصفّا و بافت اشرافی‌اش، مکان آبرومندی برای آن به شمار میرفته است؛ مضافاً اینکه از فاصلۀ مناسبی تا مرکز شهر بهویژه محل استقرار ارک حکومتی برخوردار بوده است. سرآغاز و اساس رونق منطقه، با استقرار مجلس پیوند دارد. وجود مجلس نه تنها موجب ایجاد بافت و مبلمان شهری تازهای در تهران است، بلکه با اجتماع دفتر روزنامهها، احزاب، و سکونت شخصیّتهای سیاسی تأثیرگذار در آن، هویت اجتماعی جدیدی در محلّه ایجاد میشود که هنوز بازماندۀ کتابفروشیها و ناشران و کافههای قدیمی، یادآور آن است. در اوایل دهۀ 1310هـ.ش.، تحوّلات جغرافیای شهری میدان، سمت و سویی در راستای وضعیّت کنونی به خود گرفت؛ به این معنا که باغ‌های سرسبز با سرعتی آزاردهنده، تخریب و تکه‌تکه شدند و جای خود را به ساختماهای اداری مانند وزارت فرهنگ و سازمان برنامه و... دادند. یا در وضعیّتی نابسامانتر، خانههای مسکونی و دکانها ساخته شدند. بافت ناهماهنگ جنوب میدان، مثال خوبی است برای این موضوع؛ کوچههای تنگ و سازههای نهچندان اصولی. از بدو تشکیل مجلس تا امروز، میدان و اطراف مجلس، همواره کارکرد سیاسی خود را حفظ کرده است. ابتدای خیابان مجاهدین اسلام از سمت خیابان ابن سینا که ساختمان نمایندگان مجلس در آن قرار دارد، گاه و بی‌گاه، محل تجمّع مردم برای احقاق خواستههای قانونی ایشان است. در گذشتهای دورتر، کارکرد سیاسی مجلس، از این هم بیشتر بود؛ چه بسا رویدادهای مهمّی مانند ترورهای سیاسی و میتینگها و... سرنوشت ایرانیان را تا اندازۀ زیادی تحت تأثیر قرار داد؛ ویژگی مهمّی که درخصوص این موقعیّت جغرافیایی نباید از نظر دور داشت.
کتابنامه
آقایوسف کردستانی، آمنه، طرح مرمّت و باززنده‌سازی عمارت دورۀ پهلوی کوچۀ نظامیه، پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد تهران، 1375.
انوار، سیدعبدالله، «باغ سردار»، در: کتاب تهران (تهران: نشر روشنگران، 1370).
ـــــــــــــــ ، کتاب تهران (تهران: انتشارات روشنگران، 1372، جلدچهارم).
باستانی‌راد، حسن، بهارستان در تاریخ (تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1390).
بلاغی، حجّت، گزیدۀ تاریخ تهران (تهران: مازیار، 1386).
پارسی، فرامرز، «بهارستان»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج13، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی (تهران: بنیاد دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، 1383(.
پیروزفر، ابراهیم، طرّاحی بخشی از قطب فرهنگی ـ اجتماعی تهران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1375.
تکمیل همایون، ناصر، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران ـ دارالخلافۀ ناصری (تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1379).
جهانگیر میرزا، تاریخ نو؛ شامل حوادث دورۀ قاجاریه (از سال 1240 تا 1267) به اهتمام عباس اقبال آشتیانی (تهران: دنیای کتاب، 1390).
ربیعی، طرّاحی و ساماندهی منظر میدان بهارستان، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد، سال 1389.
شریفیان، احسان، کاربرد مفهوم وحدت در طرّاحی شهری، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه تربیت مدرّس، 1387.
شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران قدیم (تهران: خدمات فرهنگی رسا، 1369).
قهاری؛ علیرضا، تحلیل میزان وحدت مؤلّفۀ کالبد و عملکرد در میدان بهارستان، پایان‌نامة کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت معلّم، 1389.
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1391).
کسروی، احمد، تاریخ مشروطۀ ایران (تهران: امیرکبیر، 1344).
مساجد دیرینه سال تهران، زیر نظر حسن حبیبی (تهران: بنیاد ایران‌شناسی، 1387).
مشکوتی، نصرالله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران (تهران: سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران، 1349).
مطرقی، زیبا، خانة ملت، دانشگاه آزاد تهران، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، 1378.
معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران (تهران: مرکز نشر دانشگاهی،1381).
مهندسان مشاور باوند، طرح مرمّت و بازسازی مجلس شورای ملّی سابق، ج1 (تهران: بی‌نا، 1374).
نوربخش، مسعود، تهران به روایت تاریخ، ج1: تهران از عهد باستان تا عصر ناصری (تهران: علم، 1381).
وزیری کرمانی، احمدخان، تاریخ کرمان، تصحیح و تحشیۀ محمدابراهیم باستانی‌پاریزی (تهران: علمی، 1370).
وهاب‌زاده، نغمه، سیمای کالبد پایدار شهر، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه علم و صنعت، 1384.
اسناد و مطبوعات
آرشیو اسناد مجلس شورای اسلامی.
آرشیو سازمان نقشهبرداری کشور.
آزرم‌سا، مهین‌دخت، «خانههای پُراهمّیت تهران در عصر مشروطه»، تاریخ معاصر ایران، ش: 10، تابستان 1378؛ ص37.
اریکۀ ایرانیان، ماهنامۀ تخصّصی معماری داخلی، شمارۀ نخست، زمستان 1384.
افتخاری، محمود، «آشنایی با موزۀ هنرهای ملّی ایران»، رشد آموزش هنر، ش: 4، سال 1384؛ ص414.
افراسیابی، هما، «مجلس و منشورات آن»، پیام بهارستان، دورة دوم، ، ش: 3، بهار 1388؛ صص 56ـ23.
بورس، ش: 1، شهریور 1342؛ صص91ـ10.
تیموری، ابراهیم، «چهارراه سرچشمۀ تهران»، بخارا، ش: 76، شهریور 1389؛ صص158ـ132.
خویی، عباس، «کتابخانۀ مجلس شورای ملّی»، دانش، ش: 1 فروردین 1328؛ صص27ـ25.
ذکایی، عبدالرضا، «مجلس آینده در محل گذشته»، ماهنامۀ ساخت و ساز، ش: یک، اسفند 1378؛ صص 34ـ29.
روزنامۀ شرق، گفت‌وگو با عبدالرضا ذکایی (1/3/92) ش: 1739؛ ص9.
سالنامۀ پارس، سال 1307؛ صص34ـ33.
سعادت نوری، حسین، «محمدحسن‌خان ایروانی یا باباخان سردار»، وحید، ش: 37، دی 1345؛ ص46.
«سیر تحوّل بانکداری در ایران»، بانک و اقتصاد، ش: 14، بهمن 1379؛ صص 58ـ57.
شیروئی، کیوان، «نحوة تصرّف بهارستان توسط مجلس شورای اسلامی»، پیام بهارستان، دورة دوم، ش: 5، پاییز 1388؛ صص323ـ302.
ـــــــــــــــ ، «نخستین صاحبان و معماران باغ و عمارت بهارستان»، پیام بهارستان، ش: 1 و 2، سال 1387؛ ص553.
قبادیان، وحید و محمود رضایی، «نخستین میدان مدرن شهر تهران؛ بررسی دگردیسی تاریخی ـ فضایی میدان‌های کهن تهران تا دورۀ مدرن»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دورۀ 45، ش: 4، زمستان 1392؛ ص184.
گزارش اداره کل میراث فرهنگی استان تهران دربارة مسجد فخرالدّوله، تابستان 1378؛ معاونت حفظ و احیاء.
گزارش میراث فرهنگی دربارة عمارت مسعودیه، شمارة ثبت 2190 (مورّخ 16/9/77).
گزارش میراث فرهنگی دربارة موزة هنرهای ملّی (باغ نگارستان)، به شمارة ثبت 1732 (مورّخ 28/11/69) .
مدرسی چهاردهی، نورالدین، «سلاسل تصوّف ایران»، وحید، ش: 114، خرداد 1352؛ ص258.
نظریان، داوود، «کتابخانۀ مجلس و تأسیس کتابخانۀ تابعی دیگر»، پیام بهارستان، دورة دوم، ش: 3، بهار 1388؛ صص982ـ976.
منابع شفاهی
انوری، محرّم (کاسب/ مدّت سکونت: 45 سال).
تهامی، داریوش (کاسب/ مدّت سکونت: 70 سال).
حسینی، منصور (کاسب/ مدّت سکونت: 44 سال).
زندی، مهدی (کاسب/ مدّت سکونت: 52 سال).
1. باستانی‌راد، حسن، بهارستان در تاریخ (تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1390).
2. از جمله: معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران (تهران: مرکز نشر دانشگاهی،1381)؛ تکمیل همایون، ناصر، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران ـ دارالخلافۀ ناصری (تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1379)؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران قدیم (تهران: خدمات فرهنگی رسا، 1369).
3. انوار، سیدعبدالله، کتاب تهران، ج4 (تهران: انتشارات روشنگران، 1372)؛ انوار، سیدعبدالله، «باغ سردار»، در: کتاب تهران (تهران: نشر روشنگران، 1370).
4. تیموری، ابراهیم، «چهارراه سرچشمۀ تهران»، بخارا، ش: 76، شهریور 1389؛ صص158ـ132).
5. پارسی، فرامرز، «بهارستان»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج13، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی (تهران: بنیاد دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، 1383(.
6. نک: اریکۀ ایرانیان، ماهنامۀ تخصّصی معماری داخلی، شمارۀ نخست، زمستان 1384.
1. شیروئی، کیوان، «نخستین صاحبان و معماران باغ و عمارت بهارستان»، پیام بهارستان، ش: 1 و 2، سال 1387؛ ص553)؛ و برای آگاهی بیشتر: نک: همو، «نحوة تصرّف بهارستان توسط مجلس شورای اسلامی»، پیام بهارستان، دورة دوم، ش: 5، پاییز 1388؛ صص323ـ302).
2. وهاب‌زاده، نغمه، سیمای کالبد پایدار شهر، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه علم و صنعت، 1384؛ ص120؛ مطرقی، زیبا، خانة ملّت، دانشگاه آزاد تهران، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، 1378؛ ص95؛ مهندسان مشاور باوند، طرح مرمّت و بازسازی مجلس شورای ملّی سابق، ج1 (تهران: بی‌نا، 1374؛ صص23ـ22).
1. اریکۀ ایرانیان، همان؛ ص 48.
2. گفت‌وگوی شفاهی با زندی (مورّخ 17/10/92).
3. مهندسین مشاور باوند، همان؛ ج2، صص53-52.
4. روزنامۀ شرق، گفت‌وگو با عبدالرضا ذکایی (مورّخ 1/3/92)، ش: 1739؛ ص9.
5. ذکایی، عبدالرضا، «مجلس آینده در محل گذشته»، ماهنامۀ ساخت و ساز، ش: 1، اسفند 1378؛ صص 34ـ29.
1. سالنامۀ پارس، (سال 1307)؛ صص34ـ33.
2. نک: افراسیابی، هما، «مجلس و منشورات آن»، پیام بهارستان، دورة دوم، بهار 1388، ش: 3؛ صص 56ـ23).
3. برای آگاهی بیشتر، نک: خویی، عباس، «کتابخانۀ مجلس شورای ملّی»، دانش، فروردین 1328، ش: 1؛ صص27ـ25؛ نیز نک: نظریان، داوود، «کتابخانۀ مجلس و تأسیس کتابخانۀ تابعی دیگر»، پیام بهارستان، دورة دوم، ، ش: 3، بهار 1388؛ صص982ـ976.
1. گزارش میراث فرهنگی دربارة موزة هنرهای ملّی (باغ نگارستان)، به شمارة ثبت 1732 (مورّخ 28/11/69) .
[18]. انوار، سیدعبدالله، کتاب تهران (تهران: انتشارات روشنگران، 1372، جلدچهارم)؛ افتخاری، محمود، «آشنایی با موزۀ هنرهای ملّی ایران»، رشد آموزش هنر، ش: 4، سال 1384؛ ص414)؛ نوربخش، مسعود، تهران به روایت تاریخ، ج1: تهران از عهد باستان تا عصر ناصری (تهران: علم، 1381)؛ ص107.
1. نک: مساجد دیرینه سال تهران، زیر نظر حسن حبیبی (تهران: بنیاد ایران‌شناسی، 1387)؛ صص246ـ207؛ قهاری؛ علیرضا، تحلیل میزان وحدت مؤلّفۀ کالبد و عملکرد در میدان بهارستان، پایان‌نامة کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت معلّم، 1389، فصل پنجم؛ مدرسه و مسجد سپهسالار.
[20]. نک: مساجد دیرینه سال تهران، همان.
3. گزارش میراث فرهنگی دربارة عمارت مسعودیه، شمارة ثبت 2190 (مورّخ 16/9/77).
[22]. پیروزفر، ابراهیم، طرّاحی بخشی از قطب فرهنگی ـ اجتماعی تهران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1375؛ ص42.
[23]. آقایوسف کردستانی، آمنه، طرح مرمّت و باززنده‌سازی عمارت دورۀ پهلوی کوچۀ نظامیه، پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد تهران، 1375؛ ص42.
1. مشکوتی، نصرالله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران (تهران: سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران، 1349)؛ صص712ـ711.
[25]. گفت‌وگوی شفاهی با منصور حسینی، مورّخ 15/11/1392.
[26]. او برادری به نام محمدحسین‌خان نیز داشت.
2. وزیری کرمانی، احمدخان، تاریخ کرمان، تصحیح و تحشیۀ محمدابراهیم باستانی‌پاریزی (تهران: علمی، 1370؛ ص17)؛ جهانگیر میرزا، تاریخ نو؛ شامل حوادث دورۀ قاجاریه (از سال 1240 تا 1267) به اهتمام عباس اقبال آشتیانی (تهران: دنیای کتاب، 1390)؛ ص 34.
3. مشکوتی، همان؛ ص121.
4. انوار، عبدالله، «باغ سردار»، همان؛ ص37؛ سعادت نوری، حسین، «محمدحسن‌خان ایروانی یا باباخان سردار»، وحید، ش: 37، دی 1345؛ ص46.
1. مشکوتی، همان؛ ص619.
2. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1391)؛ صص15ـ13.
3. گزارش اداره کل میراث فرهنگی استان تهران دربارة مسجد فخرالدّوله، تابستان 1378؛ معاونت حفظ و احیاء.
4. مساجد دیرینه سال تهران، همان؛ صص336ـ334.
1. همان؛ صص81ـ79.
[35]. همان؛ صص 298ـ297.
[36]. همان؛ صص121ـ120.
4. آزرم‌سا، مهین‌دخت، «خانههای پُراهمّیت تهران در عصر مشروطه»، تاریخ معاصر ایران، ش: 10، تابستان 1378؛ ص37؛ کسروی، احمد، تاریخ مشروطۀ ایران (تهران: امیرکبیر، 1344)؛ ص632.
5. نقل از: آزرم‌سا، همان؛ ص176.
[39]. همان؛ ص179.
[40]. همان؛ ص183 .
[41]. همان؛ ص184.
[42]. همان؛ ص192.
[43]. مدرسی چهاردهی، نورالدین، «سلاسل تصوّف ایران»، وحید، ش: 114، خرداد 1352؛ ص258.
2. باستانی‌راد، همان؛ صص18ـ20.
3. انوار، همان؛ ص2.
[46]. ربیعی، طرّاحی و ساماندهی منظر میدان بهارستان، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد، سال 1389؛ صص157ـ154.
[47]. بلاغی، حجّت، گزیدۀ تاریخ تهران (تهران: مازیار، 1386)؛ ص106.
[48]. شریفیان، احسان، کاربرد مفهوم وحدت در طرّاحی شهری، دانشگاه تربیت مدرّس، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، 1387؛ ص217.
[49]. باستانی‌راد، همان؛ صص32ـ31.
3. یکی از نویسندگان این مقاله (امیرهوشنگ انوری/ متولّد 1350) هنوز به میدان آمد و شد دارد؛ بخشی از مطالب مقاله، برگرفته از اطّلاعات محلّی اوست.
[51]. همان؛ ص 34.
5. همان؛ ص 35.
[53]. بلاغی، همان؛ ص314.
2. قبادیان، وحید و محمود رضایی، «نخستین میدان مدرن شهر تهران؛ بررسی دگردیسی تاریخی ـ فضایی میدان‌های کهن تهران تا دورۀ مدرن»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دورۀ 45، ش: 4، زمستان 1392؛ ص184.
3. باستانی‌راد، همان؛ صص52ـ51.
1. برای مشاهدۀ این نقشه، به آرشیو مؤسّسۀ فوتوگرافی و جغرافیایی صبا مراجعه شود.
2. همانجا.
1. باستانی‌راد، همان؛ صص50ـ48.
[59]. ا. هـ. انوری.
3. «سیر تحوّل بانکداری در ایران»، بانک و اقتصاد، ش: 14، بهمن 1379؛ صص 58ـ57؛ نیز: بورس، ش: 1، شهریور 1342؛ صص10ـ9؛ «بورس، در بانک اصناف ایران، با برنامه‌های مترقّی و ابتکارات جالب، در جهت توسعۀ اقتصادی ایران گام برمی‌دارد»؛ نک: بورس، همان.
1. برای مشاهدۀ عکس‌های هوایی میتوان به سازمان نقشهبرداری کشور مراجعه کرد؛ شمارة ثبت عکس‌ها در سازمان نقشهبرداری کشور، به ترتیب تاریخ، عبارتاند از: (693 09 1005 69) 1335؛ (33 90 1005 96) 1345؛ (71 02 157) 1355؛ (301 33 7812) 1374؛ (12 03 2914) 1381.
1. نک: شریفیان، احسان، کاربرد مفهوم وحدت در طرّاحی شهری، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه تربیت مدرّس، 1387.
منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید