کتاب احمد یا مسائل الحیات؛ به ضمیمه ترجمه قانون اساسی دولت ژاپون

1394/10/14 ۱۳:۰۸

میراث مکتوب - کتاب احمد یا مسائل الحیات نوشته میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی است که از جمله تأثیرگذارترین و محبوب‌ترین روشنفکران دوره پیش از مشروطه می‌باشد.

وی از راه نگارش مقالات و کتاب‌هایی مانند این کتاب و کتاب مالک المحسنین اندیشه‌های خود را به مخاطبین تجددخواه آن زمان عرضه می‌کرد و می‌توان او را در زمره پیش‌قراولان دوران بر آمدن تفکر جدید و مدرن ایرانی دانست. کتاب احمد در کنار دیگر آثار او بر بسیاری از مشروطه‌خواهان و تجددگرایان تأثیر گذاشت. به طور خاص در این اثر با نگاه علمی و قانون‌خواهی به معرفی پارلمان و احزاب اروپا و قانون اساسی ژاپن می‌پردازد. این مفاهیم بعدها سرمشق قانون اساسی مشروطیت می‌گردد.

میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی (1250 ـ 1328 قمری) از منورالفکران مشهور قاجاریه است. وی به همراه همگنانش گشایشگر عصری هستند که آن را در مشابهت و سرمشق‌گیری عصر روشنگری اروپا، عصر روشنگری ایران می‌نامیم. عصری که پس از نخستین رویارویی‌ها و مواجهه با غرب برای ایرانیان به همت دردمندان و منورالفکران این دوره شکل می‌یابد و راه به انقلاب مشروطه می‌برد. کتاب احمد یا سفینه طالبی در سه جلد بر اساس کتاب «امیل» ژان ژاک روسو و به تقلید از او در تعلیم و تربیت کودک ایرانی نوشته شده است. امید و شوقی بر بالیدن کودک ایرانی با تربیت جدید بر مبنای دانش و ارزش‌های عصر نو و روزگار عصر روشنگری. جلد اول و دوم این اثر شباهتی به دایرةالمعارف‌های علمی نوجوانان امروزی دارد. صحبت‌ها و گفتگوهایی که سلسله‌وار میان پدر و فرزندان پیرامون مسائل و موضوعات متنوع پیش می‌آید و پدر شروع به توضیح و معرفی علم و دانش به زبان ساده و نزدیک به زبان عامه می‌پردازد. او هدف خود را در مقدمۀ کتاب اینگونه آورده است: «انسان، آن روز انسان شد و تکلیفات الهی بر او آن وقت وارد گشت که لفظ چون و چرا گفتن و ماهیت هر چیزی را جستن کرد. طفل چون به دنیا می‌آید، شروع به پرسیدن و جواب می‌کند. اگر معلمین و مربیان او دانا باشند و حقایق هرچیزی را به او خاطرنشان کنند، نهال انسانیت در دل او سر می‌زند؛ اما اگر مربیان جاهل داشته باشد، سوزن در چشم دانش و تازیانه بر روی خِنگ طلب آن زده و چشم بصیرتش را کور و پای سمند طلبش را لنگ می‌نمایند».

در جلد سوم کتاب احمد که مسائل الحیات نیز نام دارد و در سال 1324 قمری ـ سالی قبل از مشروطیت ـ به نگارش و چاپ درمی‌آید، ادامه همین گفتگوها دیده می‌شود؛ اما اکنون احمد ـ این فرزند موهومی وی ـ بزرگ شده است و مایه افتخار و روشنی چشم پدر است. او در «مدرسه عالیه رفته و تحصیل خود را تمام کرده و مهندس خوب شده و در حفظ رسوم وطن به‌راستی ابراز عشق و کفایت می‌کند».

زبان اثر پیچیده‌تر و رویکردی اجتماعی و فلسفی‌تر دارد. احمد این بار به جای پدر از کشفیات جدید علوم و عنصر رادیوم و اشعه ایکس سخن می‌گوید. اینکه این کشفیات انقلابی در تلقی علم سنتی و مفهوم ماده افتاده که علم پیشینیان را به اساطیر مبدل می‌کند و «اساس معلومات اولی ما را برهم می‌زند». در همین گفتگوها به پاراه‌ای از ابهامات و شبهات پاسخ داده شده که آیا این فیزیک و شیمی جدید است که این همه جنگ و خونریزی به پا می‌کند یا عیب و ایراد از جای دیگر است؟

از دیگر اشاره‌های طالبوف به علم در نقشی است که شگفتی‌های جهان را بر ما مکشوف می‌کند و امکان‌ها و دانسته‌هایی که به واسطۀ دانش و وسایل جدید بر ما عرضه می‌شوند و «ما را به یک وجود واجب غنی بالذات می‌نماید ... و ناظم و مدبر این بساط عظیم و دستگاه کبیر را» اشاره می‌کند. و این‌چنین کتاب احمد راه به رویکردی می‌برد که به هم‌نشینی علم جدید و خداشناسی در صورت ناظم طبیعت و هستی دعوت می‌کند.

در انتها نیز ترجمه‌ای از قانون اساسی دولت ژاپن که به وضعیت آن روز ایران نزدیک است را در انتهای کتاب می‌آورد؛ شاید که «هر ایرانی وطن‌دوست و سلطان‌پرست دریابد که معنی قانون و نفوذ قانون به تهذیب اخلاق مردم چیست و چگونه است» و بداند «هر جا قانون نیست، در آن مملکت سعادت و برکات نیست».

طالبوف، عبدالرحیم، کتاب احمد یا مسائل الحیات؛ به ضمیمه ترجمه قانون اساسی دولت ژاپون، تصحیح: فرامرز معتمد دزفولی، تهران، شیرازه، 120 صفحه، بها: 95000 ریال، 1394.