در جست‌و‌جوی دانش عقلانی دین

1394/9/14 ۰۹:۲۹

نشست «تعلیم دین در نظام آموزشی» با سخنرانی دکتر سارا شریعتی، استاد جامعه‌شناسی دین دانشگاه تهران به همت پژوهشکده مطالعات اجتماعی و فرهنگی، 4 آذر ماه در محل این پژوهشگاه برگزار شد.هدف از برگزاری این نشست، بررسی این نکته بود که تعلیم دین در نهاد آموزشی باید به چه صورتی باشد؛ به تعبیری آیا اساساً دین می‌تواند به عنوان واحدی درسی از سوی نهادهای آموزشی همچون مدارس و دانشگاه‌ها تعلیم داده شود؟

گزارشی از روایت دکتر سارا شریعتی پیرامون تعلیم دین در نظام‌های آموزشی

  رضا خان‌بابایی: نشست «تعلیم دین در نظام آموزشی» با سخنرانی دکتر سارا شریعتی، استاد جامعه‌شناسی دین دانشگاه تهران به همت پژوهشکده مطالعات اجتماعی و فرهنگی، 4 آذر ماه در محل این پژوهشگاه برگزار شد.هدف از برگزاری این نشست، بررسی این نکته بود که تعلیم دین در نهاد آموزشی باید به چه صورتی باشد؛ به تعبیری آیا اساساً دین می‌تواند به عنوان واحدی درسی از سوی نهادهای آموزشی همچون مدارس و دانشگاه‌ها تعلیم داده شود؟ و نحوه این آموزش به چه صورت باید باشد؟دکتر سارا شریعتی که سال‌ها به تدریس جامعه‌شناسی دین در دانشگاه‌ مشغول است، کوشید تا در این زمینه صرفاً به  طرح بحث بسنده کند چرا که تأکید داشت مسأله «تعلیم دین در نظام آموزشی»، هیچگاه موضوع پژوهشی وی نبوده و او بر اساس تجارب زیسته‌اش در ایران و فرانسه فقط طرح بحث خواهد کرد. «ایران» از باب طرح موضوع، گزارش حاضر را انتشار می دهد و امیدوار است که اهل نظر با ورود به بحث، باب شکوفاترشدن مطالعات دینی در نظام آموزشی را بگشایند.

سارا شریعتی معتقد است «آموزش دین در مدرسه و دانشگاه» بیش از هر کشوری در فرانسه موضوعی پر چالش است چراکه در این کشور به دلیل لاییک بودن، «مدرسه» به جای «کلیسا» عمل می‌کند و به نوعی مدرسه مکان آموزش لائیسیته است. از این رو، به‌‌رغم چند دهه تلاش برای داشتن «الگوی واحد آموزش دینی» و حرکت به سمت همسان‌سازی دینی، اما «الگوی دینی» در جامعه فرانسه شکل نگرفته است.

وی برای روشن‌تر شدن بحث به اظهارنظرهای متفاوتی که در خصوص دو مفهوم «آموزش» و «پرورش» وجود دارد، اشاره‌ کرد. به زعم او برخی بر این باورند که آموزش مربوط به «مدرسه» و پرورش مربوط به «خانواده‌ها» است. این در حالی است که گروهی دیگر معتقدند هم آموزش و هم پرورش بر عهده مدرسه است؛ دیدگاهی که در فرانسه و ایران رایج است و بر این اساس سارا شریعتی به ارائه تصویر آموزش دین در فرانسه (به تعبیری در نظام لائیسیته) و در ایران و مقایسه تعلیم دین در نظام آموزشی این دو کشور

پرداخت.

استاد جامعه‌شناسی دین دانشگاه تهران معتقد است بعد از انقلاب فرانسه، طبقات اجتماعی از بین رفت و قانونی به عنوان «حقوق شهروندان» مطرح شد که بر اساس آن هیچ دینی به رسمیت شناخته نمی‌شد به طوری‌که نه دولت و نه کلیسا نمی‌توانستند در این امر دخالتی داشته ‌باشند و پس از انقلاب فرانسه نخستین نهادی که در آن لائیسیته اجرایی شد، نهادهای آموزشی بود. در این مرحله تمام کتاب‌های تعلیمات دینی در مدارس حذف شد و تدریس دینی کنار گذاشته‌ شد تا به باور آنان جامعه فرانسه به سمت «یکسان‌سازی دینی» پیش رود.

اما حال این سؤال پیش می‌آید که در مدارسی که هیچگاه آموزش دینی نداشته‌اند، چگونه همزیستی دینی و اعتقادی ممکن می‌شود؟

شریعتی در پاسخ به این سؤال به پژوهشی که سال‌ها پیش درخصوص «تعلیم دین در نظام آموزشی فرانسه» صورت گرفته بود، اشاره کرد. در آن پژوهش کوشیده شده بود تا اثرات حذف آموزش دین در جامعه فرانسه به بررسی گذاشته‌ شود و آنچه از این پژوهش به دست‌ آمد، این بود که اصلی‌ترین پیامد حذف تعلیمات دینی، «ناآگاهی جامعه از مفهوم دین» است و این ناآگاهی اصلی‌ترین عامل «پیشداوری نسبت به ادیان» است.

 از این رو به زعم شریعتی، آموزش دینی با جدایی «دین» از «فرهنگ» محقق نمی‌شود و به جای اضافه کردن واحدی درسی با عنوان «تعلیمات دینی»، باید دین را به شکلی ضمنی در تاریخ، جغرافیا، ادبیات و .... جاری کنیم تا در خلال این «ادبیات دینی»، آموزش دینی محقق شود.

در ادامه سارا شریعتی به سه موضع در باب نحوه آموزش دین در نظام‌های آموزشی فرانسه اشاره کرد:

1. گروهی معتقدند آموزش دین باید دوباره به نظام آموزشی فرانسه بازگردد چراکه به زعم این گروه، دلیل افراط‌گرایی دینی، واگذاری دین است و جوامعی همچون فرانسه با حذف دین از نظام آموزشی خود، از انتقال «دانش عقلانی دین» جلوگیری کرده‌اند. به تعبیری اگر افراط‌گرایی در اروپا زیاد است، یکی از دلایلش نبود دانش نسبت به ادیان در اروپا است. 

2. برخی دیگر معتقد به حذف دین از نظام آموزشی هستند و از نظام لائیسیته دفاع می‌کنند و بر این باورند از آنجا که ادیان هر یک بخشی از حقیقت را می‌گویند، چنانچه همه ادیان تدریس شوند ‌به دام نسبیت‌گرایی می‌افتیم و این امر با دانش علمی در تضاد قرار می‌گیرد.

3. اما دسته سوم، دیدگاهی متفاوت از دو دسته دیگر دارند و معتقدند اساساً مسأله تعلیم دین در نظام آموزشی، بحثی فرعی است چراکه با تدریس تاریخ در واقع به نوعی عملاً دین را تدریس می‌کنیم و لذا چنین تمایزگذاری‌ای

بی وجه است.

شریعتی پس از اشاره به این سه موضع به مدعیات لائیسیته فرانسه از جمله پلورالیسم و برابری و یکسان‌سازی دینی گریز زد و معتقد است با توجه به جایگاه ممتاز کاتولیک‌ها در جامعه فرانسه و همچنین ظهور جریان‌های افراط‌گرا عملاً این ادعاها زیر سؤال رفت و گویی در فرانسه در ظاهر لائیسیته دینی به رسمیت شناخته می‌شود اما در واقع چیزی به نام برابری دینی وجود ندارد.

از این رو، وی معتقد است فرانسوی‌ها امروز به این نتیجه رسیدند که دین باید به مواد آموزشی مدارس و دانشگاه‌ها اضافه شود اما درباره این مسأله دو تبصره قائل می‌شوند؛ نخست اینکه، آموزش دین انتخابی باشد یعنی افراد برای آموزش دیدن مختار باشند و دوم اینکه، دین از خلال دروسی همچون تاریخ ادیان و فرهنگ دینی و به شکلی ضمنی به افراد آموزش داده شود تا وجهی اعتقادی و تبلیغی به خود نگیرد و از این منظر دانش دینی در جامعه گسترش یابد.

شریعتی در ادامه مباحث خود، به «تعلیم دین در نظام آموزشی ایران» پرداخت و گفت: «ما در ایران همواره دینی رسمی به نام اسلام و مذهبی به نام تشیع داریم و برخلاف فرانسه که هیچ دینی را به رسمیت نمی‌شناسد، اینجا تنها یک دین رسمیت و شمول آموزشی دارد. دومین نکته این است که چه قبل و چه بعد از انقلاب ما تعلیمات دینی داشتیم اما بعد از انقلاب آموزش دین عمومیت پیدا کرد و انواع آموزش دینی داریم. ما نیز همچون فرانسه انواع مدارس داریم با این حال تنها یک انتخاب داریم. 

از این رو او معتقد است  آموزش دین در جامعه ایران نیز دارای ضعف‌هایی است و به همان اندازه شاید با  پیشداوری‌هایی همراه است و به عنوان یک جامعه‌شناس دین پیشنهاد کرد که با ورود آموزش مناسب دین به فرهنگ عمومی جامعه می‌توان تا حدی از این پیشداوری‌‌ها کاست.

وی در ادامه به پیامدهای دو الگوی آموزش دینی پرداخت و آنها را در دو دسته «فرهنگ منهای دین» (در فرانسه) و «دین منهای فرهنگ» دسته‌بندی کرد و معتقد است در جوامعی که «فرهنگ» منهای «دین» و در برابر آن قرار می‌گیرد، جامعه تهی از «حافظه» می‌شود و این امر جوامع لاییک را با مشکلات هویتی و شناسنامه‌ای مواجه می‌کند.

منبع: روزنامه ایران