گفتمان مشترک ادیان و مذاهب از نگاه امام موسی صدر

1394/9/4 ۱۱:۱۹

بیست و ششمین نشست اندیشه و عمل با موضوع «گفتمان مشترک ادیان و مذاهب از نگاه امام موسی صدر» دوم آذر 1394 خورشیدی با سخنرانی حجت الاسلام نجفعلی میرزایی رایزن پیشین فرهنگی ایران در لبنان با حضور جمعی از کارشناسان و پژوهشگران دین و اندیشه در موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر در تهران برگزار شد.

در این نشست حجت الاسلام نجفعلی میرزایی رایزن پیشین فرهنگی ایران در لبنان، گفتمان مشترک ادیان و مذاهب را نیاز تمدنی انسانی دانست و از امام موسی صدر به عنوان یکی از نادرترین افرادی نام برد که تفسیرهای خود از دین را بر پایه خوانش گفتمانی از کل مطالب قرآن و اندیشه دینی ارائه کرده است.

او در ابتدای سخنرانی خود گفت: پرداختن به موضوع امام موسی صدر به دلیل گستردگی، بیشتر شبیه یک دکترین است چرا که در کنار آن نظریه های مختلف و نظریه های مرتبط با فهم دین، فلسفه دین و جامعه شناسی دین همگی از این نگاه تاثیر می پذیرند.

وی در تعریفی از گفتمان اظهار داشت: در اینجا مقصود ما از گفتمان گفت و گو نیست بلکه گفت و گو می تواند یکی از تعریف های پیشین کلمه(discourse)به معنای گفتمان باشد در حالی که امروز گفتمان به لایه های سیاست، جامعه، تمدن، نظام اجتماعی و سبک زیست کشیده شده است.

رایزن پیشین فرهنگی ایران در لبنان گفت که امام موسی صدر یک روش گفتمانی لفظ محور و متن محور نداشت، بلکه نگاه وی از لایه های فلسفه وجود ریشه می گرفت وی از وجود شناختی، الهیات، انسان شناسی و فهم نسبت های دین و انسان با دقت کامل بهره می برد و برپایه چنین دیدگاهی به بازرسی، نقد و مطالعه متون می پرداخت.

گفتمان های زیر مجموعه، گفتمان اصلی و مشترک هستند که از آن جمله می توان گفتمان مشترک انسانی را نام برد که امام موسی صدر در اینجا بیشتر بر مسایل فطری و مورد اتفاق انسان ها تکیه می کند. این مرجع دینی و سیاسی شیعیان در مواجهه های خود گاهی روی این امر تاکید می کند که انسان ها هرجا که باشند می توانند زیر یک نظام ارزشی، اخلاقی و انسانی زندگی کنند حتی زمانی که کافر باشند و دین نداشته باشند، در اینجا تاکید امام موسی صدر بر این است که نظام زیستی نخستین را می توان بر پایه نگاه انسانی و فطرتی فراهم آورد.

او در ادامه یادآور شد: برخی فلاسفه در غرب برپایه تصور انسانی خود ادعا می کنند که نظام اخلاقی نظامی فرا دین است یعنی ما می توانیم اخلاقی باشیم و دین هم نداشته باشیم اما در اندیشه دینی و اسلامی ما فطرت و دین دارای تساوی هستند و انطباق کاملی میان این 2 وجود دارد.

حجت الاسلام نجفعلی میرزایی افزود: هرچه این گفتمان مشترک پایین تر می آید لوازم جزیی تر و ریزتر هم حضور پیدا می کند برای مثال در ادیان ابراهیمی مساله توحید وجود دارد و در ادیان شرقی، کنفسیوس و بودا وحدت الله نداشته و ارباب متفرق دارند. ادیان توحیدی مانند دین اسلام ، مسیحیت و یهودیت یک مبنای واحد دارند و آنجاست که امام موسی صدر در ده ها مورد به مقوله وحدت ادیان تاکید می کند.

امام موسی صدر در یکی از سخنرانی هایش میان دیانات و ادیان جدایی می اندازد و می گوید وحدت ادیان و تنوع دیانات در این گفتار دیانت را چیزی شبیه شریعت در نظر می گیرد که دارای تنوع است. این گفت و گوهای تو در تو رابطه طولی دارند، سیر منطقی این گفتمان ها بر خلاف معمول نگاه هایی که ما داریم از جزیی به کلی نیست، یعنی باید اول یک گفتمان مشترک ادیان توحیدی درست کنیم و سپس یک نگاه جهانی و جهان شمول و تفسیر فلسفه دینی جهان شمول ارایه دهیم.

این پژوهشگر دینی خاطرنشان کرد: خصوصیت یک گفتمان وجود انسجام تئوریک، نظری و ناظر به واقعیات اجتماعی است و برخی از متفکران بزرگ این نگاه را به دین داشته اند. نگاه کردن بر پایه مشترکات درست نیست و این کمترین اندازه یک نظریه گفتمان مشترک حساب می شود.

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: امام موسی صدر یکی از نادرترین افرادی بوده است که مبتنی بر خوانش قرآن تفسیر جامعه شناسی به دین دارد و بر پایه نگاه بیرون دینی به آن نمی نگرد. وی نگاهش به طور کامل برپایه خوانش گفتمانی کل مطالب قرآن و اندیشه دینی است و در بررسی های خویش هیچ متنی را نشانه نمی گیرد بلکه آنها را با توجه به خوانش جمعی و نگاه گفتمانی مورد بررسی قرار می دهد.

نگاه این فیلسوف فرهیخته یک نگاه کارکردگرا، عینیت گرا، اجتماعی، مصلحت گرا، مقاصد محور و وقایع گراست، نگاه ایشان گزاره محور نیست، دیدگاه های گفتمانی نمی تواند حلقه های زنجیرها را تنها ببیند و بر پایه آنها قضاوت کند بلکه کل این سلسله ها و زنجیرها را با هم می بیند و سپس آنها را تحلیل و قضاوت می کند. امام موسی صدر کل این مسائل فقهی را در سایه محکمات دینی و فلسفه اخلاقی ارزیابی می کند، نقد می کند و گاهی رد می کند.

وی در ادامه بیان کرد: حساسیت این فیلسوف سیاستمدار به بازخوردها، خروجی ها و تاثیرهای عینی، نگاه به اندیشه دینی در جامعه است و این از او یک شخصیتی ساخته که در عمل و در میدان هم به طور کامل شخصیت با باور نگاه گفتمانی و ارزشی و اخلاقی است. بر پایه شناختی که از اندیشه های امام موسی صدر دارم او هیچ گاه میان یک فقیر مسیحی و مسلمان تفاوت نمی گذارد. وی دین را مساوی انسانیت می داند و با بیانات حساب شده و با بهره گیری از تفسیر دقیق به ارائه اندیشه ها و دیدگاه های خود می پردازد.

حجت الاسلام نجفعلی میرزایی تصریح کرد: در نگاهی به منظومه نگاه گفتمانی او ما شاهد افراط سکولاریسم و تقلیل گرایانی که به دین نگاه حداقلی دارند و دین را شخصی سازی می کنند، نیستیم. امام موسی صدر در جاهای مختلف دین را دارای تمام ظرفیت های ساختن قالب های تمدنی می داند و این مقوله ای بسیار پیشرفته است. او به شدت از افراط فاصله دارد و دلیل آن را می توان در نگاه گفتمانی وی یافت چرا که افرادی سلفی و گذشته گرا و متحجر می شوند که ظاهرگرا یا نص گرا هستند، نصی که بر پایه تفسیر گفتمانی نیست.

وی با بیان اینکه امام موسی صدر تفسیرهای بیرون متنی دینی را بر متن تحمیل نمی کند، گفت: او در قرائت و خوانش خود از داده های بیرونی بر متن تحمیل نمی کند لذا میان تاویل با معنای خاصی که بازگردان متشابه به محکم، غیر ظاهر به ظاهر و مجمل به مبین است، تمام متن را با هم می بیند و لذا تاویل اتفاق می افتد، تاویلی که نه بر شهود یا حس فرد استوار باشد، بلکه مقام ارجاع طبقات متن به لایه های پیشین تر است. عرضه سنت و اخبار بر قرآن هم اینجا خیلی معنا پیدا می کند و یک اتفاق مهم می افتد. فهم توحیدی بالاترین فهم است، خداوند وقتی که شریعتی را ارسال می کند امکان تناقض این شریعت ها وجود ندارد مگر در لایه مرتبط با زمان و مکان که در اختیار فقها است. امام موسی صدر بارها از وحدت دین و اسلام برای کل ادیان استفاده می کند.

این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه یادآور شد: امام موسی صدر در تلاش برای ایجاد هم افزایی و جمع ظرفیت های متکثر انسانی در درون انسان به نام توحید است و تاکید دارد که با نگاه توحید هیچ ظرفیتی از انسان ضایع نمی شود و برخوردی میان لایه های وجودی انسان، در جامعه و ادیان و مذاهب هم پیش نمی آیند.

وی با بیان اینکه نگاه گفتمانی امام موسی صدر به همه چیز است و مانند برش یک کیک همه امور مانند عبادت ها، اخلاق، رفتار و باورها را شامل می شود، بیان کرد: ما در اسلام تنها یک متدولوژی معرفتی و روش علمی داریم و آن اصول فقه است و حتی قرآن را نیز سر سفره اصول فقه می خوانیم و درک می کنیم. ما در سایه فهم گفتمانی شاهد روش جدیدی به نام اجتهاد گفتمانی خواهیم بود که در این روش امام موسی صدر وقتی وارد یک خبر می شود سند را نمی بیند.

حجت الاسلام نجفعلی میرزایی در ادامه گفت: نگاه گفتمانی که این مرجع دینی و سیاسی شیعیان طرح می کند نگاه فهم رفتار در سایه اخلاق و لایه های ی فطری و لایه های فلسفه و وجود شناسانه و الهیاتی است و آن گفتمان اجتماعی میان کل قرآن را در یک دستگاه طبقه بندی می کند.

وی با نگاه جهانی خود قصد داشت تجربه از لبنان به دنیا بدهد چرا که در لبنان متکثر چندمذهبی و چند دینی توانسته ایم به یک نگاه مشترک اخلاق دست یابیم. نگاه به عبادتگاه، مساجد، کلیساها، مدارس، دانشگاه ها، نظام های علمی و ... وجود داشت. نگاه گفتمانی امام موسی صدر امروز برای جامعه جهانی یک تحفه و پیام مهمی دارد و آن این است که اگر دقت کنیم عامل اصلی شکست تجربه های تقریبی، نبود منطق مشترک فعال اجتماعی دینی است. امروز تکیه پروژه های تقریب بر پایه مشترک معارف بنیادین نبوده و به همین خاطر دنیای امروز آسیب های مشترکی وجود دارد.

رایزن پیشین فرهنگی ایران در لبنان تصریح کرد: مسیر امام موسی صدر ایجاد وابستگی فلسفه وجودی، الهی، اخلاقی و انسانی میان جامعه متکثر بوده که این امر با جریان تکثرگرایی که ادیان را شخصی می کند و همه را محق می داند و نقد ادیان را می بندد، تفاوت بنیادینی دارد. وی سیر منطقی گفتمان ها را از بالا می سازد و از خداوند متعال شروع می کند.

وی اظهار داشت: بعد از خواندن مقاله امام موسی صدر با عنوان «نداء الانبیا» در لوموند فرانسه این باور ایجاد می شود که این مطلب «مانیفست» نگاه تمدنی انقلاب مردم ایران است که در یک شهریور 1357 خورشیدی ارائه شد. این مطلب انسان را قانع می کند که غائب کردن امام موسی صدر یک توطئه چهارطرفه جهانی به وسیله ارتجاع، آمریکا، صهیونیسم و فراماسون ها است چرا که امام موسی صدر یک تهدید بزرگ علیه منشا آنها بود. در ابتدای مقاله نداء الانبیا آمده است: امروز در ایران تجربه ای و رویکردی تمدنی به دور از تاثیر از غرب و شرق دارد اتفاق می افتد و ملت ایران در حال ارائه دادن تمدن جدیدی به دنیا است. یک هفته پس از چاپ این مقاله امام موسی صدر ربوده شد. غیبت امام موسی صدر هزینه بزرگ انقلاب اسلامی بود که داد و این مساله ای مهم است.

این رایزن پیشین فرهنگی ایران در لبنان در پایان گفتمان مشترک ادیان را یک نیاز تمدنی انسانی دانست و علاقه مندان را به خوانش بیشتر آثار و اندیشه های امام موسی صدر دعوت کرد.

این نشست با پرسش حاضران و پاسخ حجت الاسلام نجفعلی میرزایی رایزن پیشین فرهنگی ایران در لبنان و استاد حوزه و دانشگاه پایان یافت.

منبع: ایرنا

نظر دهید