تاریخ زیر تیغ تجارت

1394/8/10 ۰۹:۵۱

بازار مرکزی تهران که امروزه از شمال به خیابان پانزده خرداد، از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان مصطفی خمینی و از غرب به خیابان خیام محدود می‌شود، کهن‌ترین جای تهران است. گمان می‌رود روستای تهران که نامش نخستین‌بار در سده سوم هجری قمری به منابع تاریخی راه یافت، در پهنه جنوبی بازار تهران قرار داشته است. بنابر تحقیقات استاد زنده یاد حسین کریمان، تهران‌شناس فقید، 600 سال پیش، حدود روستای تهران عبارت بود از امامزاده یحیی در شمال شرق، امامزاده زید در شمال غرب، امامزاده سیدنصرالدین در جنوب غرب و امامزاده سیداسماعیل در جنوب شرق. بدین ترتیب، روستای تهران، بخشی از محله‌های عودلاجان، چالمیدان و سنگلج و تقریباً تمام محله بازار را دربرمی‌گرفت.

بناهای تاریخی بازار تهران بسرعت در حال نابودی هستند

  حمیدرضا حسینی: بازار مرکزی تهران که امروزه از شمال به خیابان پانزده خرداد، از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان مصطفی خمینی و از غرب به خیابان خیام محدود می‌شود، کهن‌ترین جای تهران است. گمان می‌رود روستای تهران که نامش نخستین‌بار در سده سوم هجری قمری به منابع تاریخی راه یافت، در پهنه جنوبی بازار تهران قرار داشته است. بنابر تحقیقات استاد زنده یاد حسین کریمان، تهران‌شناس فقید،  600 سال پیش، حدود روستای تهران عبارت بود از امامزاده یحیی در شمال شرق، امامزاده زید در شمال غرب، امامزاده سیدنصرالدین در جنوب غرب و امامزاده سیداسماعیل در جنوب شرق. بدین ترتیب، روستای تهران، بخشی از محله‌های عودلاجان، چالمیدان و سنگلج و تقریباً تمام محله بازار را دربرمی‌گرفت.

در نخستین نقشه مهندسی و نسبتاً دقیق تهران که حدود 180 سال پیش توسط یک خاورشناس روسی به نام الیاس بِرَه‌زین ترسیم شده است، فشردگی کالبدی محله بازار بیش از سایر محله‌هاست و شبکه‌ای از کوچه‌های باریک، پیرامون راسته اصلی بازار به چشم می‌آید که شاید بتوان آن را باقی‌مانده معابر روستای تهران به حساب آورد. علاوه بر این، تعدادی خرابه در این محله وجود دارد که بر پیشینه طولانی‌تر سکونت در آن دلالت می‌کند. چندان‌که قدیمی‌ترین کتیبه تاریخی شناخته شده در تهران، یعنی کتیبه بقعه امامزاده سید اسماعیل(ع) با تاریخ 886 هجری قمری در همین محدوده قرار دارد.

وقتی شاه تهماسب اول صفوی در سال 961ق برج و بارویی را به دور تهران کشید و آن را از حالت روستایی خارج ساخت، هسته اصلی بازار کنونی تهران را پی ریزی کرد. بعدها در دوره قاجار که تهران به عنوان پایتخت برگزیده شد، بازار تهران یکی از محله‌های پنج گانه شهر بود و از دو بخش مسکونی و تجاری تشکیل می‌شد. بخش تجاری شامل راسته بازارها، کاروانسراها، تیمچه‌ها و انبوهی از دکان‌ها و کارگاه‌های صنعتی بود و بخش مسکونی با بیش از دو هزار باب خانه، اماکنی چون مسجد، تکیه، مدرسه، حمام، طویله و از این قبیل را دربرمی‌گرفت. حتی در اوایل دوره قاجار دو سفارتخانه روس و انگلیس نیز در محله بازار قرار داشتند.

با توجه به نقش بازار در حیات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهرهای ایران، به استثنای ارگ سلطنتی، مهمترین اماکن شهری مانند مسجد جامع و مدارس علمیه معتبر در بازار قرار داشتند. یکی از آمارهای مکان شماری تهران که در دوره مظفرالدین شاه قاجار گردآوری شده است، نشان می‌دهد که در این زمان محله بازار دارای  2625 باب خانه، 3558 دکان، 34 کاروانسرا و تیمچه، 27 حمام، 20 مسجد و مدرسه، 14 تکیه، 26 کاروانسرا، 8 باغ و یک کلیسا بود. در این زمان به تقریب 36 هزار نفر از جمعیت 220 هزارنفری تهران در بخش مسکونی محله بازار زندگی می‌کردند. 

هم‌اکنون بازار بیش از هر محله دیگر تهران بافت قاجاری خود را حفظ کرده و بیشترین آثار تاریخی از آن دوره را در خود جای داده است. با این حال، استفاده چند ده برابری از ظرفیت تجاری آن موجب شده است که بازار از نظر کالبدی بشدت تحت فشار قرار گیرد و تمایل و فشار زیادی برای تخریب آثار تاریخی موجود در آن وجود داشته باشد. خصوصاً که برخی از این آثار مانند حمام‌های قدیمی کارکرد خود را کاملاً از دست داده‌اند و طعمه‌های دندانگیری برای ساخت پاساژهای چند طبقه محسوب می‌شوند.

در سال 1358 خورشیدی، کارگروه مشترک وزارت فرهنگ و آموزش عالی و شهرداری تهران گزارشی از وضعیت بازار تهران ارائه داد که نه فقط ترسیم‌کننده خطوط کلی تحولات کالبدی بازار پس از دوره قاجار است، بلکه با توجه به ادامه این روند تا به امروز، وضع کنونی قدیمی‌ترین و مهم‌ترین بافت شهری بازمانده از روزگار قاجاریان را روشن می‌سازد. در این گزارش آمده است: «هجوم همه‌جانبه فعالیت‌های تجارتی و ارزش پیدا کردن وجب به وجب اراضی به‌ویژه در بخش غربی بازار، از تصاحب بناهای باارزش کالبدی، با وجود حرمت‌های خاص هریک، منع نکرده تا جایی که در جرز چهارسوق و در ضخامت دیوار مسجد مغازه‌های کم‌عمق احداث گردید. اراضی امامزاده [ها] و برف‌انداز مسجد[ها] مطمح نظر سودجویان قرار گرفت. جرزهای آجری که پوشش بازار بر آن متکی بود، به تیرآهن نامتجانس تبدیل گردید و تفاوت ضخامت این دو بر ارزش سرقفلی افزود. با از بین بردن جرزهای آجری، پوشش قدیمی بازار نیز با خطر انهدام روبه‌رو گردیده و تدریجاً سطح سرپوشیده‌های سنتی تقلیل می‌یابد. پوشش قدیمی بازار به علت محدودیتی که در طبقات بناهای اطراف ایجاد می‌نماید، بازاریان از طریق تخریب آن رفع محدودیت کرده و تعداد طبقات در بعضی از راسته‌های فعال به چهار طبقه نیز می‌رسد. در عین حال بدیهی است که عرض معبر در حد قبلی حفظ شده است و به دالان تنگ و نامتجانسی تبدیل شده که نام بازار بر آن غریبه می‌نماید.»

با وجود این، شهرداری تهران تحت فشار شماری از بازاریان بانفوذ قابل توجهی هست، همچنان به فروش تراکم تجاری در محدوده بازار ادامه می‌دهد و از این موضوع بدیهی غفلت می‌ورزد که کالبد فیزیکی بازار تهران در زمانی که جمعیت این شهر حداکثر 250 هزار نفر بوده و برای پاسخگویی به نیازهای این تعداد از ساکنان تهران شکل گرفته است، حال چگونه می‌تواند بار مبادلات تجاری در مقیاس کلانشهری 12 میلیون نفری را بر دوش بگیرد و از آن فراتر، بازارهای سایر شهرهای ایران را نیز تغذیه کند؟

منبع: روزنامه ایران