1394/7/28 ۰۹:۲۳
کسانی که به زیارت حرم امام حسین(ع) در شهر کربلا می‌روند، این زیارتگاه با شکوه را بسیار آشنا می‌یابند؛ از آن‌رو که ساختمان‌های حرم و تزئینات به کار رفته در آنها شباهت زیادی به زیارتگاه‌های ایران مانند آستان علی بن موسی‌الرضا(ع)، حرم حضرت معصومه(س) یا آستان شاه‌چراغ دارد. در واقع، حرم حسینی که پیشینه ساختمان‌های کنونی آن به بیش از هزار سال پیش می‌رسد، در طول تاریخ به همت ایرانیان و به دست برجسته‌ترین هنرمندان این سرزمین شکل گرفته است و از نظر اسلوب معماری در چارچوب مکتب معماری ایران قرار دارد.
رضا ستوده: کسانی که به زیارت حرم امام حسین(ع) در شهر کربلا می‌روند، این زیارتگاه با شکوه را بسیار آشنا می‌یابند؛ از آن‌رو که ساختمان‌های حرم و تزئینات به کار رفته در آنها شباهت زیادی به زیارتگاه‌های ایران مانند آستان علی بن موسی‌الرضا(ع)، حرم حضرت معصومه(س) یا آستان شاه‌چراغ دارد. در واقع، حرم حسینی که پیشینه ساختمان‌های کنونی آن به بیش از هزار سال پیش می‌رسد، در طول تاریخ به همت ایرانیان و به دست برجسته‌ترین هنرمندان این سرزمین شکل گرفته است و از نظر اسلوب معماری در چارچوب مکتب معماری ایران قرار دارد. از این گذشته، بسیاری از چهره‌های نامدار تاریخ ایران در حرم امام حسین(ع) به خاک سپرده شده‌اند و این مجموعه روایتگر بخشی از تاریخ ایران در سده‌های گذشته است. با این حال کسانی که از ایران به زیارت بارگاه حسین بن علی(ع) می‌روند، آنچنان در جذبه معنویت این بارگاه قدسی محو می‌شوند که چندان مجالی برای نگاه به پیشینه تاریخی و هنر و معماری آن پیدا نمی‌کنند. گفتار حاضر می‌کوشد با شرح مختصری از تاریخچه حرم حسینی، بخشی از یادگارهای تاریخی و فضاهای معماری آن را معرفی کند.
پرده اول؛ مزارهایی که شخم زده شدند
وقتی در عصر عاشورای سال 61 هجری قمری (20 مهرماه سال 59 خورشیدی) حسین بن علی(ع) به شهادت رسید، لشکریان عمر سعد بر خیمه‌های اهل بیت او حمله بردند و آنها را به آتش کشیدند. آنان سرهای بریده امام و یارانش را به همراه اسیران کربلا به کوفه بردند و پیکرهای شهیدان را در بیابان به جا گذاشتند. گویا همان شب، افرادی از قبیله بنی‌اسد به کربلا آمدند و پیکرها را به خاک سپردند. تا سال‌ها بعد، مزار آنان هیچ بنای یادبودی نداشت و فقط سایبان‌هایی را روی مزارها برافراشته بودند.
175 سال از شهادت امام حسین(ع) می‌گذرد تا اینکه در تاریخ می‌خوانیم، «المتوکل بالله»، خلیفه تندخو و شیعه ستیز عباسی، مزار امام را ویران ساخت، زمینش را شخم زد و مردم را از زیارت آن منع کرد. پیداست که در این زمان، مزارهای شهیدان کربلا دارای بناهایی بود که توسط متوکل خراب شد. در همین سال‌ها رویداد بزرگی در ایران به وقوع پیوسته بود.
گروهی از سادات علوی از عراق به طبرستان (مازندران کنونی) رفته و تحت حمایت ایرانیان، سلسله شیعه مذهبی به نام «علویان طبرستان» را بنیان نهاده بودند. آنها پس از قتل متوکل به دست غلامانش، پول‌ها و نذوراتی را برای شیعیان عراق فرستادند تا مقبره‌ای را بر مزار امام حسین(ع) و یارانش برپا کنند و به خرابی مزارهای کربلا پایان دهند.
پرده دوم؛ ساخت بارگاه حسینی به‌دست سرداران ایرانی
رویداد بزرگ‌تر اما، در 334هجری قمری به وقوع پیوست. در این زمان سه امیر بزرگ به نام‌های علی (عمادالدوله)، حسن (رکن‌الدوله) و احمد (معزالدوله) از دیلمان ایران (گیلان کنونی) برخاستند و پس از تصرف بخش وسیعی از خاک ایران، بغداد، مرکز خلافت عباسیان را فتح کردند. آنها فرزندان ماهیگیر ساده‌ای به نام بویه بودند و بدین سبب آل‌بویه خوانده می‌شدند و از آن‌جا که شیعه مذهب بودند، خلیفه عباسی را از تخت به زیر کشیدند و خلیفه دست نشانده خود را به جای او گماردند. بدین ترتیب، شیعیان عراق که همواره تحت تعقیب و آزار عباسیان بودند، به آزادی رسیدند و برای نخستین بار در تاریخ موفق شدند مراسم سوگواری محرم را به شکل رسمی و با حمایت و راهبری آل‌بویه برپا کنند.
از این تاریخ بود که پای ایرانیان به کربلا باز شد و حرم حسینی پی در پی توسط آنان گسترش یافت. در نخستین گام، «فناخسرو» ملقب به «عضدالدوله دیلمی»، فرزند رکن‌الدوله و بزرگترین امیر آل‌بویه دستور داد آرامگاه باشکوهی را بر مزار امام حسین(ع) و یارانش بنا کنند. پس از او نیز دیگر امیران و وزیران آل‌بویه در گسترش و شکوهمند کردن حرم حسینی کوشیدند.
پرده سوم؛ سقوط سرداران ایرانی و خرابی دوباره حرم
حکومت آل‌بویه شیعه مذهب در بغداد به سال 447 هجری قمری سرآمد و ترکان سلجوقی که از آسیای مرکزی آمده بودند و خود را سرسپرده خلفای عباسی می‌دانستند، جایگزین آنان شدند. عباسیان دوباره فرصت پیدا کردند کینه خود به شیعیان را آشکار سازند. در نتیجه، «المسترشد بالله» خلیفه عباسی حرم حسینی را در سال 529 هجری قمری غارت کرد و آسیب‌های فراوان بدان رساند. از این زمان تا حدود 127 سال بعد که هولاکو خان مغول، عراق و بغداد را تصرف کرد، اطلاع زیادی از سرگذشت حرم حسینی نداریم اما می‌دانیم که در دوره مغول، این حرم از تجاوز آنان محفوظ ماند؛ چه آنکه مغولان تمایل چندانی به درگیری‌های مذهبی نداشتند و مشاور هولاکو خان نیز یکی از بزرگترین فیلسوفان و متکلمان شیعه، یعنی «خواجه نصیرالدین طوسی» بود. حتی شواهدی در دست داریم که نشان می‌دهد، ایلخانان مغول پس از مسلمان شدن به دست ایرانیان، در بازسازی حرم حسینی کوشش‌هایی به خرج دادند.
پرده چهارم؛ ظهور صفویه و اوج شکوه حرم حسینی
در سال 907 هجری قمری، شاه اسماعیل صفوی از اولاد شیخ صفی‌الدین اردبیلی، سلسله صفویه را بنیان نهاد و مذهب شیعه دوازده امامی را یگانه مذهب رسمی ایران اعلام کرد. در زمان حکومت 227 ساله صفویه، شهرهای مقدس عراق یا همان عتبات عالیات، چندین بار بین ایرانیان و ترکان عثمانی (ترکیه امروزی) دست به دست شد اما در بخش عمده این دوره تحت استیلای عثمانی‌ها بود. با این حال، شاهان صفوی وظیفه خود می‌دانستند که از هر فرصتی برای رسیدگی به حرم حسینی استفاده کنند. در سال 914 هجری قمری، شاه اسماعیل به کربلا رفت و پس از اعتکاف و زیارت، دستور ساختن صندوق مزاری را با نقش‌های اسلیمی و ختایی به نجاران و خاتم‌کاران داد تا جایگزین صندوق پیشین شود. همچنین هدایای زیادی مانند پرده‌های زرنگار و قالی‌های ابریشمین به حرم امام هدیه کرد. سایر شاهان صفوی نیز در این راه از او پیروی کردند و بعد، هنگامی که نوبت به شاهان سلسله‌های افشاریه، زندیه و قاجاریه رسید، هر یک به نوبه خود در آبادانی عتبات عالیات و از جمله مزارهای کربلا کمر همت بستند. برای نمونه، نادرشاه افشار پس از زیارت حرم حسینی، پارچه قبرپوش نفیس، پرده‌های مروارید دوزی و 14 چراغ از طلا و جواهر به حرم هدیه کرد؛ یا آغامحمدخان قاجارطلاکاری گنبد و ایجاد تغییراتی را صورت داد.
پرده پنجم؛ حمله وهابیون به کربلا
در حالی که حرم حسینی در آغازین سال‌های دوره قاجار به اوج شکوه و جلال رسیده بود، یک رویداد مصیبت‌بار دستاوردهای گذشته را در معرض فنا قرار داد. در سال 1216 هجری قمری فرقه تازه تأسیس شده وهابیت که در وجود خاندان آل‌سعود به قدرت سیاسی دست یافته بود، یورش وسیعی را به کربلا و نجف صورت داد. در این زمان عراق تحت استیلای حکومت عثمانی بود که اگرچه اهل سنت بود اما برای حرم امامان شیعه احترام خاصی قائل می‌شد. وهابیون پس از چند سال تاخت و تاز گاه و بیگاه در عراق، در ۱۸ ذی‌الحجه سال ۱۲۱۶هجری قمری وارد کربلا شدند و ضمن کشتار بسیار و غارت اموال مردم، گنبد و ضریح امام حسین(ع) را تخریب کردند. علمای شیعه ویرانگری آنها در حرم حسینی را با اقدامات متوکل عباسی قابل مقایسه دانسته‌اند.
پرده ششم؛ سومین بازسازی بزرگ ایرانیان
چه کسی ویرانگری وهابیون در کربلا را جبران کرد؟ آیا پاسخ این پرسش می‌تواند واژه‌ای جز واژه «ایرانیان» باشد؟ در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار که مانند اعضای دیگر این خاندان، تظاهرات مذهبی خاصی داشت، افزون بر مرمت حجره‌های پیرامون صحن و نوسازی بخشی از طلاکاری گنبد، در ضلع شرقی صحن، مدرسه‌ای برپا شد، ضلع غربی آن نیز گسترش یافت و نمای جنوبی صحن ساخته شد. ناصرالدین‌شاه خود در سفرنامه «عتبات» به پرده، تاج‌ها، پنجه‌های طلا و نقره، نوسازی‌های آغامحمدخان، گنبد و گلدسته طلا و ضریح فتحعلیشاهی اشاره کرده است. بخشی از این هزینه‌ها از میراث میرزا تقی‌خان امیرکبیر و بخشی دیگر از محل بودجه کشور تأمین شد. آیینه‌کاری حرم در دو دهه پایانی سلطنت ناصرالدین‌شاه صورت گرفت.
پرده هفتم؛ بعثی‌ها و غربت حرم حسینی
تجزیه امپراتوری عثمانی و تشکیل کشور عراق تأثیر عمده‌ای در حضور ایرانیان در عتبات عالیات و رسیدگی به حرم‌های مقدس نداشت. همواره گروه بزرگی از ایرانیان یا ایرانی‌تبارها در عتبات عالیات بویژه شهرهای کربلا و نجف ساکن بودند و با کمک‌های مالی و فنی که از مردم یا دولت ایران و نیز مراجع تقلید شیعه دریافت می‌کردند، بارگاه امامان شیعه را تحت رسیدگی قرار می‌دادند. با این حال، وقتی حزب بعث بر عراق حاکم شد و صدام به ایران حمله برد، اوضاع تغییر کرد. در این دوره نه تنها پای ایرانیان از حرم حسینی بریده شد، بلکه در سال 1370 و در جریان قیام شیعیان عراق، این بارگاه شکوهمند هدف شلیک توپخانه قرار گرفت و خسارت‌هایی
فراوان دید.
پرده هشتم؛ عشق بی‌انتهای ایرانیان
با سقوط صدام، نه تنها شیعیان عراق از ستمگری بعثی‌ها رهایی یافتند، بلکه ایرانیان نیز پس از سال‌ها انتظار توانستند به زیارت عتبات عالیات بروند. در سال 1382 خورشیدی، ستاد عتبات عالیات عراق به عنوان نهادی غیردولتی، غیرانتفاعی و داوطلبانه در ایران شکل گرفت و با جمع‌آوری کمک‌های مردمی و فراخوانی مهندسان و هنرمندان زبده کشور به بازسازی حرم امامان شیعه در عتبات عالیات همت گمارد. اقدامات این نهاد بویژه در آستان حسین بن علی(ع) بسیار زیاد و بیرون از مجال این گفتار است، برای نمونه می‌توان به ساخت ضریح جدید حرم حسینی در سال 1391 اشاره کرد که طراحی آن توسط استاد محمود فرشچیان صورت گرفته است و در ادامه این گفتار معرفی می‌شود.
منبع: روزنامه ایران
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید