آیین های عاشورایی استان مرکزی

1394/7/27 ۱۰:۲۱

حماسه بزرگ عاشورا در طول زمان تاثیر زیادی بر فرهنگ، هنر، آداب و رسوم مردم نقاط مختلف کشور و از جمله استان مرکزی گذاشته است. مردم جای جای استان مرکزی از گذشته های دور در ایام محرم و سفر به طور گسترده در مراسم عزدارای سالار و سرور شهیدان و یاران باوفایش شرکت داشته و آیین های خاصی در این خصوص به وجود آمده که به عنوان آیین های عاشورایی شناخته می شوند.

 حماسه بزرگ عاشورا در طول زمان تاثیر زیادی بر فرهنگ، هنر، آداب و رسوم مردم نقاط مختلف کشور و از جمله استان مرکزی گذاشته است.

مردم جای جای استان مرکزی از گذشته های دور در ایام محرم و سفر به طور گسترده در مراسم عزدارای سالار و سرور شهیدان و یاران باوفایش شرکت داشته و آیین های خاصی در این خصوص به وجود آمده که به عنوان آیین های عاشورایی شناخته می شوند.

آیین های عاشورایی که ریشه در باور عمیق مردم به مسائل دینی و مذهبی و عشق و علاقه مردم به خاندان عصمت و طهارت( ع ) و امام سوم شیعیان جهان دارند، در هر نقطه ی از استان به شیوه خاصی برگزار می شود .

به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی تا کنون 12 میراث معنوی استان مرکزی مرتبط با ماه محرم، تحت عنوان آیین های عاشورایی، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

سید محمد حسینی این آثار را شامل تعزیه سیار اراک، تعزیه وفس، گرکان و تفرش، نخل گردانی شهرهای خمین، تفرش و نراق، مراسم علم گردانی روستاهای هزاوه اراک و عزالدین تفرش، آئین علم بران تفرش و نخل بران منطقه ترخوران تفرش و همچنین مراسم جغجغه زنی روستای انجدان عنوان کرد.

***تعزیه سیار اراک

سابقه تعزیه سیار اراک به زمان تاسیس این شهر یعنی بیش از 200 سال قبل برمی گردد که در طول 11 روز اول ماه محرم در بازار سرپوشیده اجرا می شده است.

در این آیین دو گروه تعزیه خوان از دو محله اصلی شهر وارد بازار می شدند و برای آنکه صدای گروه اول مزاحم گروه بعدی نشود فاصله بین دو گروه را چندین پرچم و چلچراغ قرار می دادند.

تعزیه سیار تا سال 1342 به طور جدی برگزار می شد، اما بعد از آن سال به دلیل جلوگیری از عزاداری های محرم و شرایط سیاسی حاکم بر کشور، اجرای آن متوقف شد و پس از پیروزی انقلاب در سال های 1359 تا 1361 دوباره از سر گرفته شد، اما دوباره متوقف شد و در سالهای اخیر نیز تلاشهایی برای اجرای آن صورت گرفته است.

در اجرای تعزیه سیار، اول نقاره زنان و شترها وارد بازار می شوند، بعد از آنان گروه سینه زنان و بعد از آن شبیه خوانان وارد می شدند و طول بازار را طی می کنند.

بازار اراک به دلیل برخورداری از سقف های قوس دار قابلیت انعکاس صدا را دارد و مکان مناسبی برای اجرای تعزیه است و گفته می شود در گذشته این شهر دارای حسینیه و یا تکیه بزرگ نبوده و بازارحکمِ این مکان را برای مردم و عزاداران ایفا می کرده است .

***علم گردانی روستای هزاوه

علم گردانی از آیین های سنتی و ویژه ماه محرم در استان مرکزی است که از 300 سال پیش از روز اول تا دهم محرم در روستای هزاوه اراک برگزار می شود.

در این مراسم علم به تک تک خانه ها رفته و در آن مردم نذورات خود را به علمدار برای کمک به هیات داده و دستمالی به علم می بندند و کسانی که مشکل یا حاجتی دارند، دستمالی از آن باز می کنند.

آیین مذهبی علم گردانی در روز عاشورا با بردن علم به تپه ای موسوم به «مبارک » و عزاداری و سینه زنی ادامه می یابد و علم در میان سوگ و ماتم، دوباره به امامزاده احمد(ع) هزاوه برگردانده می شود.

آیین مذهبی علم گردانی توسط هیات سادات روستای هزاوه اجرا می شود و شروع این رسم بیرون آوردن علم از محل نگهداری آن در امامزاده احمد(ع) هزاوه در شب اول ماه محرم است.

عزاداران هیات سادات هزاوه همگی با لباس های مشکی و شال های سبز در این آیین شرکت می کنند و علم عاشورا را به عنوان نماد رشادت علمدار کربلا در روز اول محرم آذین کرده و در میان سینه زنان عزادار در بین محله های روستا به حرکت در می آورند.

همچنین، این علم در روزهای اول و دوم محرم در محله طره زار، پنجم و ششم محرم در محله سر آسیاب ، هفتم محرم در محله های پایین و میان روستا و نهم محرم در محله های دیگر روستا به حرکت درمی آید و هنگام علم گردانی هزاوه توسط هیات سادات، مردم محله های مختلف گوسفند و گاو قربانی کرده و به عزاداران این هیات نذری می دهند.

***تعزیه روستای وفس

تعزیه خوانی در روستای وفس یکی از رسوم نمایشی، آیینی و مذهبی استان مرکزی است که جاذبه ای برای گردشگران مذهبی دارد.

تعزیه روستای وفس با برخورداری از زوایای فرهنگی و مذهبی متعدد و منحصر به فرد به شماره 125 در فهرست آثار معنوی کشور قرار گرفته است و این آیین مذهبی با پرده های نمایشی متعدد و ویژگی های نمادین، رنگ و پوشش خاص، علاوه بر داستان مصایب امام حسین(ع) در دشت کربلا، زندگی سایر معصومان را نیز روایت می کند و در اجرای آن از اشعاری با زبان محلی روستای وفس (زبان تاتی) استفاده می شود.

تعزیه خوانی در وفس از سابقه ای دیرینه برخوردار است و قدیمی ترین نسخه های تعزیه که در حال حاضر در اختیار است به حدود 230 سال قبل باز می گردد.

بازیگران نقش های هنر آیینی تعزیه وفس در طول سال به حرفه دیگری هم اشتغال دارند اما در ایام محرم نقش های اولیا و اشقیا را اجرا می کنند.

نسخه های تعزیه وفس مربوط به « آقا خان بیگ» بوده که در خانواده ی او نسل به نسل گشته تا به امروز رسیده و در ایام محرم و صفر در این منطقه اجرا می شود.

دو گروه تعزیه به نام دو محله ی وفس «مانداران» و « خیورگ» از گذشته های دور تاکنون در وفس فعالیت داشته اند که علاوه بر تعزیه، آیین های عزاداری، زنجیرزنی، سینه زنی و شیون در عزای امام حسین(ع) و یارانش را در میدانگاه دو محله مذکور اجرا می کنند.

***نخل گردانی در خمین

در خمین مراسم نخل گردانی از صبح روز عاشورا با بیرون آوردن نخل از جایگاه شروع و تا ظهر همان روز با گرداندن نخل در دو خیابان اصلی شهر و مکانی قدیمی که از طرف اهالی «چاله نخل» خوانده می شود، ادامه می یابد و مراسم نخل گردانی تابع قراردادهای محلی بوده و حداقل از دوره زندیه تا به حال استمرار داشته است.

در صبح عاشورا نخل از امامزاده شاهزاده ابوطالب به سمت چاله نخل با حضور مردم عزادار و هیات های سینه زنی حرکت داده می شود و بعد از عزاداری دوباره به محل اولیه باز گردانده می شود.

در شام غریبان نیز مردم خمین شمع به دست به امامزاده ابوطالب می روند و تا صبح در کنار نخل به سینه زنی و عزاداری می پردازند.

در عصر سومین روز از دهه محرم به نخل پارچه نو پوشانده می شود و روز چهارم از این دهه آن را طناب پیچ می کنند تا نخل استحکام بیشتری یابد.

شب هفتم دهه اول محرم طره که همان پارچه های سبز است به قسمت پایین نخل بسته می شود و شب هشتم نیز کتیبه های سوزنی که اسامی اهل بیت (ع) و یاران با وفای سیدالشهدا( ع ) داخل آن حک شده است بر روی نخل نصب می شود و شب تاسوعا چادر مخصوص نخل کشیده می شود و شب عاشورا همه تجهیزات آن کامل می شود.

***علم برانی در تفرش

آیین کهن علم بران در تفرش دارای سبقه تاریخی بوده و حداقل از دوره قاجار برگزار می شود.

مراسم علم بران در محله فم شهر تفرش و در محلات کوچک آن انجام می شود در محله مذکور سه محله خلچان، ششناو و میان ده صاحب تکیه هستند.

در روز اول محرم مردم محل با چند علم سیاه به در خانه های صاحب علم رفته و با انجام نوحه و چاوشی خوانی او را دعوت به بیرون آوردن علم می کنند.

بدین ترتیب تمامی علم های یک تکیه از صبح تا حدود ظهر با حضور مردم محله جمع شده و در جایگاه پیش بینی شده خود در تکیه جای داده می شود.

***تعزیه خوانی در تفرش

تفرش نیز یکی از کانون های تشیع در مرکز ایران از صدر اسلام تاکنون بوده است و در این شهر مراسم عزاداری با شکلی خاص برگزار می شود و با انجام مراسم و آیین هایی ویژه همراه است.

یکی از آیین های محرم در تفرش تعزیه است که ریشه در تاریخ کهن این خطه دارد و در این شهر و روستاهای پیرامون آن تکایایی ساخته شده که هر ساله و با فرا رسیدن ماه محرم در آنها تعزیه با استقبال و اشتیاق خاص از طرف عموم برگزار می شود.

در تمامی تکیه های محله فم از روز اول محرم تعزیه های مرسوم دهه برگزار شده و هر محله( ششناو، خلچان و زاغرم) جداگانه به اجرای این مراسم آیینی می پردازند.

مردم شهر و مسافرینی که از شهرهای اطراف می آیند مخاطبان تعزیه بوده و میهمان تکایا هستند.

*** تعزیه در روستای گرکان

روستای گرکان یکی از روستاهای تابعه شهرستان آشتیان است که بیش از 100 سال است که همچنان پا برجاست و در تکیه قدیمی این روستا هرساله همچون دهه اول ماه محرم، وفات حضرت محمد (ص)، شهادت امام جعفر صادق (ع)، شهادت حضرت فاطمه ( س ) برگزار می شود.

مراسمی که به مناسبت شهادت امام حسین ( ع ) و یارانش در ایام عزاداری این عزیزان برگزار می شود از شور و حال خاصی برخوردار است و مردم بسیاری نیز از نقاط مختلف استان مرکزی و کشور به خصوص از تهران برای دیدن تعزیه به گرکان می آیند.

در گذشته تعزیه در تکیه ای در محل حسینیه برگزار می شد و در زمان قاجار این مکان ساخته شد و شیروانی این حسینیه در سال 1343 هجری شمسی به دست « حاجی محمد علی فرزند حاجی زین العابدین شکوری » به اتمام رسیده است .

قبل از آن حسینیه مسقف نبوده است، در وسط حسینیه سکویی بزرگ وجود دارد که سن مخصوص تعزیه خوانی است، مقابل آن مکانی قرار دارد که رختکن تعزیه خوان ها است و وسایل تعزیه نیز در آنجا نگهداری می شود.

در هر روز و مناسبت خاص نسخه های مربوط به همان مناسبت ازجمله حجه الوداع، مسلم، طفلان مسلم، حر، حضرت علی اکبر و شهادت امام حسین ( ع ) خوانده می شود.

***جغجغه زنی انجدان

انجدان یکی از روستاهای تاریخی استان مرکزی در 28 کیلومتری جنوب شرق شهر اراک واقع است که در این روستا در روزهای دهم و یازدهم محرم مراسمی بنام جغجغه زنی برگزار می شود.

جغجغه ابزاری چوبی و خراطی شده است که با به هم کوبیدن آنها آهنگ های موزون ایجاد می شود.

انجدان از دو محله بالا و پایین تشکیل شده و مردم این دو محله با جغجغه زنی به عزاداری می پردازند به طوری که یک نفر آواها و نوحه های محلی سر داده و جغجغه زن ها با هماهنگی خاص جواب می دهند. این آیین ریشه در گذشته مردم انجدان داشته و حداقل از دوره قاجار برگزار می شود.

***نخل گردانی نراق

در نراق نیز که از شهرهای قدیمی استان مرکزی و در حد فاصل دو شهرستان دلیجان و کاشان قرار دارد در روز عاشورا آیینی به نام نخل گردانی برگزار می شود.

این مراسم از صبح روز عاشورا با بیرون آوردن دو نخل قدیمی از جایگاه خود شروع و با چرخاندن آن در خیابان امام خمینی(ره) و کوچه های بافت قدیم شهر همراه است و زنان به مانند مردان بدنبال نخل به راه افتاده و در پی آن مویه می کنند.

نخل گردانی شهر نراق یکی از مراسم سنتی این شهر است که هرساله در چهار آیین شامل روز عاشورا، 28 صفر، 21 رمضان و سالروز شهادت حضرت زهرا (س) انجام می شود.

این شهر دارای دو نخل بزرگ و کوچک است و در روز مراسم، جوانان با حضور در کنار نخل های شهر با پوشش پارچه های مختلف لباس عزا را برتن نخل ها می پوشانند و با ذکر یا علی و یا زهرا، نخل را از محل و جایگاه خود حرکت داده و آن را در میدان اصلی شهر می آورند.

نخل به مثابه تابوت عزا در بین مردم است و شکل آن به مانند تابوتی تو خالی است که دارای چندین پایه در اطراف و جلو می باشد که در نراق هر پایه از دوران قدیم به نام طائفه ای بوده و نسل به نسل به فرزندان آنان رسیده است و به این دلیل هر پایه به نام خانواده یا خاندانی در نراق نام گرفته است.

نخل دارای یک راهنما یا مسئول است که در روی آن قرار گرفته و در بالای آن به ذکر مصیبت و نوحه خوانی می پردازد و هنگامی که مراسم عزاداری شروع می شود بعد از آخرین هیات، مردم و کسانی که نخل را همراهی می کنند پشت سر هیات عزاداری نخل را بر روی دوش می گیرند و آن را پس از گذراندن مسیری تا جلوی در مسجد جامع می برند و بعد از یک برنامه یک ساعته عزاداری و سخنرانی دوباره آن را به محل اولیه آن باز می گردانند.

***نخل گرانی تفرش

یکی از رسوم کهن در شهر تفرش، مراسم نخل گردانی است که در روز عاشورا و با حضور مردم محله فم و ترخوران برگزار شده و تابع قراردادهای خاص و از پیش تعیین شده است و آیین نخل گردانی از دوره صفویه تا به حال در این شهر تداوم داشته است.

از آیین های مهم روز عاشورا در تفرش به حرکت در آمدن نخل ها در محله ها و خیابان ها و اقامه مراسم عزاداری است که در شب شام غریبان تعزیه بازار شام و مراسم عزاداری در حسینیه ها اجرا می شود.

***علم گردانی عزالدین تفرش

علم گردانی از جمله سنت های دیرینه مردم تفرش است که از دیرباز در این دیار رسم بوده و هر ساله در روز اول محرم، تفرشی های مشتاق در سایر شهرها را به خود جذب می کند.

آئین علم گردانی از جمله آیین های سنتی و مذهبی مردم تفرش است که در اولین روز از ماه محرم در مناطق مختلف برگزار می شود.

« علم» از چوبی بلند و محکم به طول دو تا سه متر ساخته شده که پارچه ای سیاه به دور آن پیچیده شده و بر فراز و نوک آن قُبه ای گنبدی شکل و یا سرپنجه ای از جنس برنج نصب می شود که نقش پنج انگشت در بالای علم وجود دارد و بیانگر و نشانه انگشتان بریده حضرت ابوالفضل العباس (ع) است و از بالا تا پایین علم نیز با پارچه های رنگارنگ تزیین می شود.

در آخرین شب ماه ذیحجه، خانواده هایی که علم دارند مراسم عزاداری و قرائت دعا را در منزلشان برگزار می کنند و در روز اول با تجمع هیات ها و مردم، این علم ها به حسینیه ها منتقل می شود.

همراه با این علم گردانی افرادی زیادی حرکت می کنند و فردی علم را نگه داشته، فردی مداحی و مصیبت می خواند و بقیه افراد گروه نیز با همراهی و سینه زنی، یاد و نام شهدای صحرای کربلا را زنده می کنند.

قربانی کردن و توزیع نذورات و بدرقه عزاداران با اسفند دود، از دیگر برنامه هایی است که هنگام علم گردانی انجام می شود و هر کس هر نذری دارد در هنگام چرخاندن علم توزیع می کند.

در سایر روزهای ماه محرم و به خصوص عاشورا تعدادی از علم ها در خیابان ها همراه با دسته های عزاداری به حرکت در می آید.

*** نخل گردانی ترخوران تفرش

یکی از مراسم کهن شهر تفرش مراسم نخل گردانی است که در روز عاشورا با حضور مردم محله فم و ترخوران برگزار می شود و قدمت آن به دوره صفویه می رسد.

منبع: ایرنا