آخرین شعله‌های ایران‌پژوهی در دانمارک

1394/7/26 ۱۰:۱۷

بهمن‌ماه سال 1393، هنگامی که برگزیدگان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران معرفی شدند، نام یک پژوهشگر دانمارکی میان‌شان به چشم می‌خورد: همینگ یورگنسن، نویسنده کتاب «یخچال‌های ایران.» او چهل سال پیش به‌عنوان مهندس راهسازی به ایران آمد تا در پروژه‌های ساخت راه در غرب و جنوب شرق کشور مشغول فعالیت شو

در معرفی کتاب «یخچال‌های ایران» نوشته همینگ یورگنسن

   حمیدرضا حسینی: بهمن‌ماه سال 1393، هنگامی که برگزیدگان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران معرفی شدند، نام یک پژوهشگر دانمارکی میان‌شان به چشم می‌خورد: همینگ یورگنسن، نویسنده کتاب «یخچال‌های ایران.» او چهل سال پیش به‌عنوان مهندس راهسازی به ایران آمد تا در پروژه‌های ساخت راه در غرب و جنوب شرق کشور مشغول فعالیت شود، اما خیلی زود شیفته یخچال‌های سنتی ایران شد. این تأسیسات خشتی و آجری نسبتاً ساده، برای او که در اقلیمی پر برف و یخ ‌زاده شده بود، بسیار جالب می‌نمود و چنین شد که در سالیان بعد، مطالعه درباره یخچال‌های ایران را آغاز کرد و راهی سفر به نقاط مختلف ایران شد. او در این باره می‌گوید: «بعد از آشنایی با یخچال‌های ایران، محوطه‌ای از یخچال‌ها را انتخاب کردم تا مطالعه جامعی درباره‌اش انجام بدهم. بعدها وارد دانشگاه کپنهاگ شدم و اجازه پیدا کردم که در قالب پایان نامه دکترا مطالعاتی را درباره یخچال‌های ایران داشته باشم؛ و نهایتاً حدود پنج سال پیش تز دکترای خودم را با موضوع یخچال‌های ایران ارائه دادم.»

 اینکه یک شهروند دانمارکی با این درجه از علاقه و پشتکار،  موضوع نسبتاً مغفول یخچال‌های ایران را دنبال کند و پژوهش نخبه و نادری را در این‌باره ارائه دهد، در نگاه اول کمی عجیب به نظر می‌رسد؛ زیرا دانمارک برخلاف انگلستان، فرانسه یا روسیه، هیچ گاه حضور مستقیم و گسترده ‌در ایران نداشته و ارتباطات فرهنگی دو کشور بدان پایه نبوده است که ایران را در کانون توجه تاریخ پژوهان دانمارکی قرار دهد. با این حال، سنت ایران‌شناسی در این کشور پیشینه‌ای طولانی دارد. 

سابقه آشنایی دو ملت ایران و دانمارک به زمان صفویه (سده شانزدهم تا هجدهم میلادی) و حضور بازرگانان اروپایی در ایران می‌رسد و نخستین بار در سال 1835 میلادی یک روحانی دانمارکی، گلستان سعدی را به زبان دانمارکی ترجمه و منتشر کرد. اما کسی که کرسی ایران‌شناسی را در دانشگاه کپنهاگ برپا کرد «آرتور کریستین سن» بود. به همین سبب او را بنیانگذار جریان ایران‌شناسی در دانمارک می‌دانند. کریستین سن که از 1875 تا 1945 در قید حیات بود، کتاب‌ها و مقالات زیادی درباره ایران به رشته تحریر در آورده که معروف‌ترین‌شان کتاب «ایران در زمان ساسانیان»  است. او 30 سال از عمر خود را صرف نوشتن این کتاب کرد و در این راه، ده‌ها و بلکه صدها منبع تاریخی به زبان‌های یونانی، لاتین، سریانی، ارمنی، عربی و پارسی را مورد مطالعه و بررسی قرار داد.

مطالعات ایران‌شناسی در دانمارک پس از درگذشت کریستین‌سن همچنان ادامه یافت اما از چند دهه پیش که تیرگی روابط سیاسی بر روابط فرهنگی ایران و غرب سایه‌انداخت و دولت ایران از کرسی‌های ایران‌شناسی و زبان پارسی در دانشگاه‌های اروپا حمایت لازم را به عمل نیاورد، رو به افول نهاد. بنابراین کتاب یخچال‌های ایران از این منظر نیز اهمیت بسزا دارد و می‌تواند شعله مطالعات ایرانی در دانمارک را  - هرچند کم فروغ‌تر از گذشته – روشن نگاه دارد.

یورگنسن درباره پیشینه یخچال‌های ایران می‌گوید: «من اطمینان دارم که منشأ یخچال‌ها و قنات‌ها یکی است. از روزگاران کهن در ایران و بخش‌های شمالی بین النهرین و همین طور در جنوب ترکیه امروزی، آبراهه‌های زیرزمینی ساخته می‌شد که در ایران به آن قنات یا کاریز می‌گفتند. ایرانیان با حفر این آبراهه‌ها و نیز ایجاد چاه‌های عمودی در مسیر آنها، آب را از کوهستان به دشت منتقل می‌کردند و به این ترتیب در نزدیکی روستاها امکان کشاورزی فراهم می‌شد. در زمستان، مازاد این آب که از مظهر قنات خارج می‌شد، یخ می‌بست و این موضوع کشاورزان را به این فکر انداخت که یخ موجود را ذخیره کنند و در تابستان مورد استفاده قرار بدهند.»

او می‌افزاید: «این ایده ابتدا فقط به صورت کندن چاله بزرگی در زمین بود که روی آن را با پوشال و نی می‌پوشاندند و رویش خاک می‌ریختند. به این ترتیب در مقابل گرمای خورشید از یخ محافظت می‌کردند و می‌توانستند در تابستان از این یخ برای خنک کردن نوشیدنی‌ها و مواد غذایی خودشان استفاده کنند. آنها با گذشت زمان تکنیک خود را بهبود بخشیدند؛ بدین معنی که روی چاله، گنبد ساختند. البته بعدها که نیاز به ساخت یخچال‌های بزرگ در شهرهای پرجمعیت ایران احساس شد و همیشه نیز ساخت گنبد امکان پذیر نبود، گرداگرد مکان ذخیره یخ دیوارهای بلندی را کشیدند تا از یخ محافظت کنند. جالب اینجاست که واژه یخچال تا امروز حفظ شده است اما به معنی یخچال الکتریکی است که در آشپزخانه‌ها به کار می‌رود.»

همینگ یورگنسن در کتاب خود یخچال‌های زیادی را معرفی کرده و الگوی معماری و طرز کار آنها را به تفصیل شرح داده است. او می‌گوید که قدیمی‌ترین یخچال‌های ایران را در استان یزد دیده است و تحقیقاتش نشان می‌دهد که ظاهراً یخچال معروف میبد، قدیمی ترین آنهاست. این یخچال بسیار بزرگ در مجموعه بزرگتری قرار گرفته که شامل آب انبار، کاروانسرا و چاپارخانه است. این پژوهشگر دانمارکی یخچال‌های ابرقو در استان یزد را نیز از زیباترین یخچال‌های ایران می‌داند.

با این حال، یورگنسن آینده یخچال‌های ایران را تیره می‌بیند. می‌گوید: «یخچال‌ها به تدریج در حال نابودی هستند. نمونه بارزی از این نابودی را می‌توانید در جاده کمربندی سبزوار ببینید که در حاشیه آن سه یخچال فوق العاده با سه گنبد و هفت تا دیوار سایه‌انداز وجود دارد. دیوارها به طور کامل فرو ریخته‌اند و گنبدها هم در حال نابودی هستند. بنابراین من آینده بسیار تاریکی را برای یخچال‌های ایران تصور می‌کنم.»

کتاب یخچال‌های ایران حاصل بازدید و بررسی 140 یخچال  در نقاط مختلف ایران از جمله در  شمال مشهد، مازندران و ارومیه است. اما یورگنسن مطالعات خود را بر یخچال‌های حاشیه کویر، یعنی کویر لوت و دشت کویر محدود کرده است. او اظهار می‌دارد: «محوطه‌هایی که در حاشیه کویر بررسی کردم، دقیقاً شامل 129 محوطه بودند. گفته‌های افراد محلی و اسناد و شواهد نشان می‌داد که در همه این محوطه‌ها یخچال‌هایی وجود داشته‌اند اما 25 محوطه کاملاً خالی بودند یا در آنها ساختمان‌های دیگری ساخته شده بود. بنابراین من فقط بقایا و ویرانه‌هایی از 104 یخچال را دیدم که اغلب آنها نیز در حال نابودی هستند.» کتاب یخچال‌های ایران که در اصل به زبان انگلیسی منتشر شده است، اوایل امسال به سفارش مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی توسط خانم «گلاره مرادی» به فارسی ترجمه شد و اکنون در نوبت انتشار است.

منبع: روزنامه ایران