ابراز نگرانی از نابودی برخی نسخه‌های حافظ

1394/7/22 ۱۱:۰۱

وضعیت حافظ‌پژوهی در ایران و شبه قاره در نشستی در سرای اهل قلم بررسی شد. در آغاز این نشست که 20 مهر همزمان با روز بزرگداشت حافظ برگزار شد الوند بهاری گفت: روز بزرگداشت حافظ از سال 1376 تا الان به مدت 18 سال در تهران، شیراز و حتی جهان با اجرای برنامه هایی برگزار می شود. برنامه امروز به حافظ پژوهی در ایران و شبه قاره می پردازد .

وضعیت حافظ‌پژوهی در ایران و شبه قاره در نشستی در سرای اهل قلم بررسی شد.

 در آغاز این نشست که 20 مهر همزمان با روز بزرگداشت حافظ برگزار شد الوند بهاری گفت: روز بزرگداشت حافظ از سال 1376 تا الان به مدت 18 سال در تهران، شیراز و حتی جهان با اجرای برنامه هایی برگزار می شود. برنامه امروز به حافظ پژوهی در ایران و شبه قاره می پردازد .

او در ادامه گفت: درباره حافظ سخن گفتن به عبارتی آسان و به عبارتی دیگر بسیار سخت است. شهرتش در بین فارسی زبانان و به ویژه در بین ایرانیان یکی از علل آن است. درباره احوال حافظ و سرگذشت او اطلاعات «تاریخی» بسیار اندک است و چون شاعر محبوبی بوده است و سرگذشتش برای مردمان جذاب، درباره‌اش افسانه‌های بسیاری ساخته‌اند.

این پژوهشگر ادامه داد: دیوان حافظ ابتدا در هندوستان در سال 1791 میلادی با 1200 نسخه در کلکته چاپ شد که بیش از «میانگین شمارگان کتاب» در ایرانِ سال 1394 بوده است. چاپ های بعدی در بمبئی و ... بود. در سال 1221 دیوان حافظ برای نخستین بار در تبریز با چاپ سنگی منتشر و بارها تجدید چاپ شد. حافظ قدسی (منظور چاپ مشهوری از دیوان حافظ است به اهتمام سید محمد قدسی) در سال 1276 شمسی منتشر شد. یکی از مهمترین نسخه‌ها هم در تهران توسط عبدالرحیم خلخالی چاپ شد. حسین پژمان بختیاری هم ویراست تازه‌ای از حافظ منتشر کرد.

بهاری افزود: در سال 1320 چاپ غنی و قزوینی به بازار آمد. در سال 1336 چاپ مشهوری به کوشش احمد شاملو بیرون آمد. خانلری (در سال 1327) سلسله‌ مقالاتی در نقد تصحیح «قزوینی غنی» نوشت و در مجله یغما به‌چاپ رساند. مبنای کارش هم نسخه‌هایی بود قدیم‌تر از نسخه اساس آن دو. در سال 1337، آن مقاله‌ها را در قالب کتابی منتشر کرد و اولین تصحیح خودش از دیوان حافظ را هم، بر مبنای همان نسخه‌ها، منتشر کرد. سپس مسعود فرزاد، جامع نسخ حافظ را در می آورد.

وی افزود: خانلری ویراست دومِ تصحیح خودش را در سال 1359 به‌چاپ رساند. بعد از آن، چند نفر دیگر هم، تصحیح معتبری از دیوان حافظ منتشر کرده‌اند از جمله شادروان رشید عیوضی.

الوند بهاری گفت: حضور حافظ در شبه قاره بسیار چشمگیر است و تعدد نسخه ها و مطالب در آنجا دیده می شود.

در ادامه این نشست حسن انوشه با قابل توجه دانستن تلاش های بهاءالدین خرمشاهی در این زمینه گفت: از میان شاعران فارسی ، حافظ از امیرخسرو دهلوی تاثیر گرفته. در زمانی که دهلوی فوت می کند همان زمان حافظ چشم به جهان می گشاید.

وی افزود : حافظ در هند زودتر از جاهای دیگر شناخته شد و از یک بیت تا کل دیوانش شرح نوشته اند. گاهی بعضی از علمای هند برای یک بیت برایش از یک کتاب نوشتند. اما در جهان عرب دیر به سراغ حافظ رفتند. در آناتولی یک قرن است که حافظ را می شناخته اند. سلطان سلیم ، سلطان جم و سلیمان قانونی متاثر از شعر او بودند. در هند شهرت حافظ به گونه ای بود که از او تقلید یا ترجمه می‌کردند و یا شرح انجام می دادند. اولین چاپ دیوان حافظ در هند توسط ابوطالب تبریزی یا لندنی بوده و در شهرهای متعدد یعنی رکنو تا اعماق دکن پخش شده است.

انوشه افزود: دیوان حافظ نیم قرن بعد از هند در ایران به چاپ رسید. در قاهره توسط محمد عبده ایران دوست و ایران شناس و دوست سیدجمال‌الدین اسدآبادی مورد بررسی قرار گرفت.در هند چاپ دیوان حافظ به زبان های اردو ، سندی ، پشتو و تامیل ترجمه شده است. البته هندی ها خود ترجمه نمی کردند. کارمندان کمپانی های هند شرقی آنها را به زبان انگلیسی ترجمه می کردند. از حافظ گزیده های بی شماری به چاپ رسیده است . علت این بوده که زبان فارسی ، زبان رسمی شبه قاره بوده و شرط استخدام نیز آشنایی با این زبان بوده است.

وی ادامه داد: کسانی که از حافظ تاثیر گرفته اند شاعرانی هستند که از ایران به هند رفته اند؛ عرفی ، شاپور تهرانی و صائب و شاعرانی که در هند به دنیا آمدند و همان جا پرورش یافتند مثل ویسی ، توفیق و سلطان. برخی از شاعران در فرهنگ و ادب هندوستان شاخص اند. شاعر ملی بنگلادش ، قاضی نظم الاسلام متاثر از شعرهای خیام گونه حافظ بوده است. یک سری از شاعران نیز در تعارض با حافظ بودند و البته هرچه خواسته اند از حافظ دور شوند به او بیشتر نزدیک شده اند. در هیچ جای دنیا به اندازه کتابخانه های شبه قاره هند ، کتاب های حافظ وجود ندارد. در کتابخانه لعل نهرو حتی نسخه سال 792 نیز وجود داشت. حتی در زمان امپراتوری مغول از نصرالدین همایون تا آخرین شاه شاهان ، محمد اختر که در جنگ کرنال از نادر شکست خورد نیز دیوان نسخه مغولی موجود است.

در ادامه این نشست اصغر دادبه با اشاره به سابقه طولانی حکمت عملی در ایران اظهار کرد: این بیت شعر (دلش به ناله میازار و ختم کن/که رستگاری جاوید در کم آزاری است) مصداق همین سابقه طولانی حکمت عملی در ایران است.

وی با بیان اینکه «عده ای این مسئله را عنوان کرده اند که حافظ یک مورخ ناظم است و بر اشارات و شان نزول های تاریخی شعر حافظ تکیه می کنند» گفت: در جواب باید گفت که برعکس، حافظ یکی از غیرمورخ ترین شاعران است. حافظ در واقع غزل های تاریخی را بدین خاطر می سراید که هر اتفاقی باید انگیزه و عاملی داشته باشد.

دادبه با تاکید بر عصمت زدایی از حافظ افزود: تصویری که ما معمولا می خواهیم از بزرگان درست کنیم این است که معصوم باشند. بحثی در علم کلام داریم که فرشته مهم تر است یا انسان؟ و جواب انسان است چون فرشته نمی تواند گناه کند اما انسان می تواند و اگر نکند مهم است. انسان می تواند به سمت منفی منفی و مثبت مثبت برود.

وی ادامه داد: نمی گویم که حافظ معصوم بوده بلکه مثل سایر آدمها بوده است.حافظ هم نیازهایی داشته و حقوق می گرفته و مستقیما به دربار وابسته بوده است. اما چه کسی را مدح کرده . چند وزیر را مدح کرده که غیر از قدرت، ارزش فرهنگی داشته اند.

مهدخت معین فرزند محمد معین نیز در این نشست از اینکه نسخه‌های دیوان حافظ در بنگلادش و هند در معرض نابودی هستند اظهار تاسف کرد.

وی همچنین درباره کتاب پدرش « حافظ شیرین سخن» صحبت کرد و افزود: امانت داری یکی از ویژگی های مثبت ایشان بود و در این کتاب نیز رعایت شده است. این کتاب را پدرم در 18 سالگی تهیه کردند و من آن را در دوجلد چاپ کردم. الان نیز کتاب گنجینه عرفان از پدرم در دست چاپ است.

منبع: ایسنا