واکاوی اندیشه ادبی سهراب سپهری

1394/7/15 ۱۲:۰۴

«سهراب سپهری» شاعر و نقاش معاصر، هنرمندی جستجوگر و کمال طلب است که دیدگاه انسان مدارانه اش بسیار گسترده و فراگیر بود و با سروده هایش مخاطب را به سفر در دنیایی پر از رمز و راز سوق می داد.

 «سهراب سپهری» شاعر و نقاش معاصر، هنرمندی جستجوگر و کمال طلب است که دیدگاه انسان مدارانه اش بسیار گسترده و فراگیر بود و با سروده هایش مخاطب را به سفر در دنیایی پر از رمز و راز سوق می داد.

سهراب سپهری در پانزدهم مهر 1307 هجری خورشیدی در کاشان به دنیا آمد. پدر و مادر وی، اهل هنر و شعر بودند. این امر سبب شد تا او از کودکی به شعر و شاعری علاقه مند شود. این شاعر بزرگ بسیار زود پدرش را از دست داد، به همین دلیل در یکی از شعرهایش با نام «خیال پدر» از او یاد کرد:

در عالم خیال به چشم آمدم پدر

کز رنج چون کمان قد سروش خمیده بود

دستی کشیده بر سر رویم به لطف و مهر

یک سال می گذشت، پسر را ندیده بود

وی تحصیلات ابتدایی خود را در دبستان خیام و متوسطه را در دبیرستان پهلوی کاشان به پایان رساند و با اتمام دوره ی 2 ساله ی دانشسرای مقدماتی پسران در آذر 1325 هجری خورشیدی به استخدام اداره ی فرهنگ زادگاه خویش درآمد. مدتی بعد در شهریور 1327 هجری خورشیدی وارد دانشکده ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد و هم زمان در تهران به استخدام شرکت نفت درآمد اما پس از هشت ماه استعفا کرد و در هنرستان های هنرهای زیبا به امر آموزش مشغول شد.

سهراب سپهری برای مدتی به سبک نیمایی شعر سرود اما بعدها با تکیه بر دیدگاه انسان مدارانه و آموخته های فلسفی خود، به شیوه تازه ای دست یافت که مجموعه ی «حجم سبز» شیوه ی تکامل یافته سبک او محسوب می شود.

سهراب سپهری کتاب های «آوار آفتاب» و «شرق اندوه» را در 1340 هجری خورشیدی منتشر کرد. شهرت وی از 1344 خورشیدی با انتشار شعر بلند «صدای پای آب» آغاز شد. این اثر کنایه از صدای پای مسافری در سفر زندگی است. این شاعر در 1345 هجری خورشیدی با خلق شعر «مسافر» که بیان سیر و سفر و دیدگاه فلسفی زندگی وی بود یکی از درخشان ترین شعرهای فارسی دوره ی معاصر را به منصه ظهور رساند.

شعر سهراب سپهری رنگارنگ است و خواننده را به افق های تازه می کشاند. آثار وی سرشار از صور خیال و تعبیرهای بدیع است که با وجودِ زیبایی ظاهری و تصویرهای زیبا، در مجموع از جریان های زمان به دور بوده و در آن پراکندگی و ناهماهنگی تصویرها به چشم می خورد. دستاوردهای زیبایی شناختی شرق و غرب، در نقاشی های سهراب سپهری جلوه گر هستند. وی رویکرد نوین و متفاوتی داشت و در نقاشی به شیوه ای موجز نیمه انتزاعی دست یافت که برای بیان مکاشفه های شاعرانه اش کارگشا بود.

سهراب سپهری دهه ی نخست و دوم زندگی خود را با علم و هنر سپری کرد و در دهه ی سوم و چهارم به تجربه اندوزی و سفر پرداخت. در این دوره به کشورهای ژاپن ، فرانسه ، ایتالیا، هندوستان ، آمریکا و بسیاری دیگر از کشورهای شرق و غرب سفر کرد که بهترین شاهد این موضوع انتشار آرام و تدریجی آثارش است . وی اثرهای خود را در دهه های 1330 و 1340 هجری خورشیدی چاپ کرد.

سرانجام این شاعر و نقاش طبیعت گرا در 1358 هجری خورشیدی به بیماری سرطان خون مبتلا شد و برای درمان به انگلیس رفت، اما بیماری پیشرفت کرده بود و وی ناکام از درمان به تهران بازگشت. تا این که در غروب یکم اردیبهشت 1359خورشیدی در بیمارستان پارس تهران به دیار باقی شتافت و در آرامگاه امامزاده سلطان علی بن محمدباقر روستای مشهد اردهال واقع در اطراف کاشان به خاک سپرده شد.

**پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز تولد سهراب سپهری به گفتگو با «افشین علاء» شاعر، نویسنده و عضو هیات مدیره ی انجمن شاعران ایران پرداخت.

افشین علاء، این شاعر را به عنوان یکی از استوانه های شعر پس از دوران نیما یوشیج دانست و گفت: وی در فضای شعری با دیگر شاعرهای معاصر تفاوت اساسی دارد و فرم و معنای مختص به خود را در شعر معاصر ایجاد کرد و توانست با طبیعت گرایی و استفاده از احساس های بکر بشری، فرمی را در زبان خود شکل دهد که به یک طبیعت آرام، سرشار از ظرافت و زیبایی و در عین حال ریزه کاری شبیه است. می توان گفت طبیعتی که در محیط زندگی او وجود داشت، در قالب شعرش تاثیرگذار بود. او سروده هایی داشت به روانی آب و لبریز از ظرافت هایی که در یک حیطه ی سرسبز در دل کویر شاهد وجود دارد.

این نویسنده در رابطه با نقش سیر و سلوک در آثار شعری این شاعر، اظهار داشت: این امر از نکته ها و خصیصه های اصلی شعر سهراب سپهری است. وی در میان شاعران و روشنفکران هم عصر خود، بسیار بی حاشیه و آرام زندگی کرد و بیشتر به تنهایی و طبیعت پناه برده بود و همین نیز باعث نوعی سیر و سلوک معنوی شد که او را به دست آموزه های شعر عرفانی سوق داد. هر چند این عرفان وابسته به یک خاستگاه مشخص نیست بلکه رگه هایی از اندیشه های اسلامی است که حاصل مطالعه و تنهایی های شاعر به شمار می رود. در بعضی زمان ها، فرازهایی از شعر وی، تاثیر گرفته از آیه های قرآن می شود و گاهی هم سروده هایش با آموزه های دین های دیگر ارتباط دارد. بنابراین معنویت بر شعر او حاکم بوده است.

وی در ادامه با اشاره به نمادگرایی شعر سهراب سپهری، تصریح کرد: سروده های وی این توفیق را داشته است که هم در میان خواص به عنوان یک استوانه در شعر معاصر شناخته شود و هم عامه مردم توانسته اند با بخشی از اثرهای او ارتباط برقرار کنند؛ باید گفت به هر اندازه که نمادگرایی در شعر سهراب بیشتر می شود، دایره مخاطبش خاص تر شده است و مخاطب عام نیاز به تفسیر آن دارد. اما هر چه که مضمون و زبان شعری او به زندگی عادی مردم و چشم انداز آنها از طبیعت و معنویت نزدیک می شود، به دل عامه مردم می نشیند.

این عضو هیات مدیره انجمن شاعران ایران در رابطه با بیان دغدغه ی اجتماعی در شعر سهراب سپهری، بیان داشت: هر صاحب اثر و هنرمندی را باید با مقتضیات خاص خودش سنجید و نمی توان حکمی را تعمیم داد. از این رو نباید انتظار داشت راهی را که مهدی اخوان ثالث پیموده است، سهراب سپهری هم دنبال کند و نمی توان گفت که وی دغدغه اجتماعی نداشته به این رو که بروز دغدغه های اجتماعی در شعر، دارای جلوه های متفاوتی است. برای نمونه غزل سرایی همچون سیمین بهبهانی به صورت مستقیم وارد موضوع های روز می شود اما سهراب سپهری پیام هایش را به مخاطب با همان فضای راز آلود، آرام و صمیمی مختص به خود انتقال می دهد.

افشین علاء با عنایت به سبک شعری سهراب سپهری، تصریح کرد: شعر او یکی از جلوه های تحول در فرم و زبان شعر معاصر است وی در قالب نیمایی و نو صاحب سبک بوده هر چند در زیر مجموعه ی آموزه های نیما یوشیج قرار می گیرد با این وجود آثار او دارای ویژگی های خاصی بوده که کمتر شاعری این صفت را دارا است. می توان گفت اگر نام سهراب سپهری هم زیر شعرهایش نوشته نشود برای مخاطبی که اندک آشنایی با ادبیات داشته باشد قابل فهم است. با این وجود در میان مخاطب عام دیده می شود که افراد زیادی سبک او را وارد زبان و فنون شعری خود کرده اند اما از عهده ی ظرافت های سروده های وی برنیامده اند.

عضو هیات مدیره انجمن شاعران ایران در پایان یادآور شد: شعر و نقاشی های سهراب سپهری ترجمه ای از یکدیگر هستند با این تفاوت که شعرهای او نسبت به نقاشی هایش برای مخاطب قابل وصول تر بوده و ذهن پیچیده ی وی که از سبک هندی تاثیر پذیرفته در نقاشی های او نمایان تر است. همچنین نباید از نظر دور داشت که در حال حاضر رونق ادبیات و شعر پایین آمده و با توجه به این امر نیاز به یک بازنگری در شعر سهراب سپهری وجود دارد که باید به وسیله ی منتقدهای بزرگ برای مردم، بازشناسی شود، هر چند نمونه ای از این کار را به عنوان گام نخست «سیدحسن حسینی» در کتاب «بیدل،سهراب و سبک هندی» انجام داد اما باید این مسیر ادامه پیدا کند.

ایرنا