نیاز به هوشیاری/پیرمحمد ملازهی

1392/10/17 ۰۲:۰۰

دولت اسلامی عراق و شام یا «داعش» که این‌روزها در استان الانبار عراق قدرت‌نمایی می‌کند، محصول شرایط منطقه‌ای است که تقریبا همه قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در ایجاد آن ایفای نقش کرده‌اند.

دولت اسلامی عراق و شام یا «داعش» که این‌روزها در استان الانبار عراق قدرت‌نمایی می‌کند، محصول شرایط منطقه‌ای است که تقریبا همه قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در ایجاد آن ایفای نقش کرده‌اند. آنچه در الانبار می‌گذرد درواقع سرریز بحران سوریه است ولی موضوع ما به این هم ختم نمی‌شود. بهار عربی که خیلی زودتر از آنچه انتظار آن می‌رفت به خزان منتهی شد، خاورمیانه عربی را با مسایلی روبه‌رو کرده است که برای سال‌های متمادی منطقه درگیر آن باقی خواهد ماند. مهم‌ترین پیامد تداوم بحران در جهان عرب قدرت‌گرفتن سازمان القاعده و گروه‌های محلی زیرمجموعه آن است. «دولت اسلامی عراق و شام» یکی از این گروه‌هاست که ادعاهای خاص خود را دارد و می‌خواهد عراق و سوریه را از نظام‌های موجود که از نظر رادیکال‌های اسلامی نامطلوب ارزیابی می‌شوند، سرنگون و به‌جای آن امارت اسلامی مطابق برداشت‌های خاص خود را تاسیس کند. امارتی که در نگاه کلی سازمان القاعده در یک تقسیم‌بندی دشمن به دشمن نزدیک و دشمن دور قرار است در آینده با امارت‌های اسلامی مشابه در سایر کشورها پس از پیروزی اسلامگراها متحد و زمینه برای احیای خلافت اسلامی فراهم شود. در پی احیای خلافت اسلامی دشمن نزدیک یعنی حکومت‌های فعلی در کشورهای اسلامی که متحد دشمن اصلی یعنی قدرت‌های بزرگ غربی و شرقی هستند خنثی می‌شوند و جهان اسلام یکپارچه در خلافت اسلامی به سراغ دشمن دور یعنی جهان کفر می‌رود و در مصاف نهایی، اسلام را بر سرتاسر جهان حاکم خواهد کرد.  اینکه برداشت القاعده و داعش زمینه‌های واقعی و عقلانی داشته باشد یا نداشته باشد بحث رهبران القاعده و همفکرانش نیست. در هر کجا بحرانی شکل بگیرد و شرایط برای تحرک هواداران امارت‌سازی‌ها مساعد باشد، آنها فعالانه وارد عمل می‌شوند و جهاد از دیدگاه خود را بدون توجه به نتیجه آن به‌عنوان یک تکلیف شرعی پی خواهند گرفت. از سومالی و لیبی و مصر گرفته تا سوریه، عراق و امتداد آن افغانستان و پاکستان تا شرق آسیا هر کجا روزنه‌ای باز شود جهادگران به آنجا سرازیر خواهند شد. جهاد در نگاه القاعده و سازمان‌های وابسته به آن، زمان و مکان نمی‌شناسد، می‌تواند نسل‌ها ادامه پیدا کند بدون آنکه روزهای روشنی از آینده معطوف به نتیجه برای آن وجود داشته باشد. در چنین نگاهی است که داعش در عراق و سوریه وارد جنگ شده است و این جنگ را مقدس می‌داند و برای آن توجیه شرعی می‌تراشد. علت آنکه داعش در عراق طی روزهای اخیر فعال شده است از یک طرف به تحولات سوریه برمی‌گردد که رادیکال‌های اسلامی با ناکامی نسبی روبه‌رو شده‌اند و از طرف دیگر به اشتباهات استراتژیک دولت نوری‌المالکی برمی‌گردد که نتوانسته است تصمیمات را از سطح محدود حکومت انحصاری به سطح ملی هدایت و پایه‌های دولت را در بعد ملی تقویت کند.
برچیدن تظاهرات مسالمت‌آمیز در شهر الرمادی درواقع جرقه جنگی را روشن کرد که به‌طور غیرقابل باوری وارد فرقه‌ای می‌شود و در قالب تضاد شیعی و سنی خود را به نمایش می‌گذارد: اشتباهی که در سوریه شده و عراقی‌ها از آن پند لازم را نگرفته‌اند.
در عین حال فرقه‌ای‌کردن تضادها در خاورمیانه در بلندمدت می‌تواند رقابت‌های پشت‌پرده بین دو کانون منطقه‌ای با گرایش مذهبی را تشدید کند و همگرایی اسلامی را با چالش‌های جدی مواجه کند. آنچه که در سطح تبلیغاتی و رسانه‌ای در جریان است کشورهای بزرگ منطقه را در پشت‌سر رقبای درگیر جنگ قدرت در سوریه و عراق قرار می‌دهد و به این تردید دامن خواهد زد که نوعی جنگ نیابتی در منطقه در جریان است و آن درست همان چیزی است که در استراتژی آمریکا برای آنکه گریبان خودی را در افغانستان از چنگال رادیکال‌های اسلامی خلاص کند و تضاد شکل‌گرفته بین خود و القاعده را که پس از حادثه 11 سپتامبر حادث شده است به تضاد شیعی و سنی در درون دنیای اسلام هدایت کند، مورد توجه قرار گرفته است. به‌دنبال مقصر نباید گشت. در سوریه و عراق و لبنان شرایط به گونه‌ای در حال تحول است که رادیکال‌های اسلامی از آن سود خواهند برد و مردم این کشورها جز کشتار و ویرانی کشورهایشان هیچ نصیب دیگری نخواهند برد.
گذشته از این روشن است که توازن قدرت در عراق به سود دولت مرکزی است و داعش با وجود قدرت‌نمایی نمی‌تواند به اهدافش در کوتاه‌مدت دست یابد ولی از نشست قدرت مرکزی که از خود گرایش انحصارطلبانه نشان می‌دهد، جلوگیری خواهد کرد. اما این خطر وجود دارد که رقابت‌های قومی و مذهبی را در عراق به سطح غیرقابل بازگشتی بکشاند و عراق نتواند وحدت ملی و ارضی‌اش را در بلندمدت حفظ کند. در فرقه‌ای نگاه‌کردن به تضاد در عراق و سوریه، خطر تجزیه این دو کشور وجود خواهد داشت. حتی اگر دولت‌های حاکم به لحاظ نظامی در مواضع مسلط قرار بگیرند و قادر شوند مخالفان خود را سرکوب کنند با کشوری ویران به لحاظ زیرساخت‌ها و به لحاظ فرهنگی و انسجام درونی و ویرانی به لحاظ ساخت قدرت روبه‌رو خواهند شد و نصیبی از سرکوب مخالفان نخواهند برد. راه‌حل تنها سیاسی است و راه‌حل نظامی شرایط را به سود القاعده و داعش در بلندمدت رقم خواهد زد. هرگونه دخالت منطقه‌ای یا بین‌المللی به دلیل اهمیت فرقه‌ای‌شدن تضادها در عراق و سوریه جنگ را نیابتی خواهد کرد و از این ظرفیت برخوردار است که جنگ نیابتی را به جنگ رودررو نیز بکشاند. شرایط به قدری پیچیده شده است که هوشیاری ویژه‌ای را می‌طلبد تا مشکل از طریق سیاسی در روندی همگرایانه حل شود، در غیراین ‌صورت منطقه با بحران‌های متفاوت از یک بحران به بحران‌های دیگر در خواهد غلتید.