1392/9/18 ۰۹:۵۳
سرزمین تراز / طراز یکی از پایگاههای مشترک فرهنگی ایران و قزاقستان است و دیرینگی آن به روزگاری بس کهن باز می‌گردد. این شهر امروزه در جنوب قزاقستان و نزدیک مرز قرقیزستان واقع شده است.
همه را رو به سوی کعبه و لیک
دل سوی دلبران چین و طراز
(سنایی)
قزاقستان
اقوام کیمری در حدود 1000 قبل از میلاد در منطقه قفقاز و سرزمین های شمال آن می زیستند. به نظر هرودت خاستگاه اصلی آنها بخشی از دشتهای قزاقستان بوده و زبان آنها نیز احتمالا یکی از زبانهای ایرانی بوده است. کیمری ها مردمانی کوچ نشین و سوارکار از تبار هند و اروپایی بودند.
کیمری ها در نقش ظرفی از پونتی اواسط قرن ششم ق‌م.
پس از کیمری ها سکاها بر این سرزمین مهاجرت کردند. سکاها یکی از قبایل ایرانی تبار بودند که از سدۀ هشتم قبل از میلاد در سراسر آسیای میانه پراکنده شدند و فرهنگ و تمدن ایرانی را در این مناطق گسترش دادند. آغاز تاریخ سکاها را حدود 1700 ق م. می دانند که همزمان با نخستین مهاجرت طوایف هندو اروپایی به سوی قفقاز بوده است. این مهاجران از ینی سئی به غرب آلتایی و به سوی قفقاز رفتند. آنها اقتصادی ویژه خویش به وجود آوردند، و برخی از آنها به صورت کشاورز در دره های حاصلخیز سکونت اختیار کردند و گروهی دیگر به صورت شکارچی و بدویان گله دار، در دشتها و استپ های آسیای میانه اقامت گزیدند. کتیبه های آشوری مربوط به سده های هشتم ق‌م. از سکاها یاد کرده اند.
کمانداران سکایی (قرن چهارم ق م.)
هرودت در کتاب چهارم خود از سکاها یاد می کند. وی از جمله اشاره می کند که سکاها ابتدا در آسیا سکونت داشتند سپس بوسیله ماساگت ها به سوی جیحون و به سرزمین کیمری ها رانده شدند و سرانجام به قفقاز رسیدند. گروهی از سکاها در عهد مادها به فلات ایران آمدند و در بخشی از فلات ایران ساکن شدند و این منطقه به نام آن ها سکستان / سیستان خوانده شد.
نقش برجسته شاه سکاها که توسط پارس ها اسیر شده از کتیبه داریوش در بیستون
گروه دیگری از سکاها احتمالا در غرب ایران سکونت کردند و این سرزمین را به نام آنان سکزی یا ساکز خواندند که اکنون به نام سقز شناخته شده است. بنابر نظر گیرشمن سکاها در زمان اشغال ایران، سَقِز، ناحیه‌ای از کردستان را پایتخت خود قرار دادند. چنانکه اثاری از ایشان در آن حوالی پیدا شده و گویند که کلمه (سقز)، مشتق از اسم سکا است.
سرزمین سکاها در قرن اول ق م.
اما سغدیان مهمترین و تاثیرگذار ترین اقوام ایرانی در دشتهای قزاقستان و از جمله در شهر طراز به شمار می روند. این قوم که غالبا به امر تجارت می پرداختند فرهنگ های شرق و غرب را از طریق جاده ابریشم به یکدیگر متصل کردند. زبان سغدی که یکی از زبانهای ایرانی میانه شرقی است حاوی آثار بسیار گسترده و متنوع ایرانی است و به عنوان زبان میانجی از سدۀ ششم تا دهم میلادی در سراسر جاده ابریشم به کار رفته است. با گسترش زبان فارسی دری از سده ده میلادی به تدریج از اهمیت زبان سغدی کاسته شد و در پی آن زبان های عربی و ترکی جای آن را گرفت. با این همه آثار زبان سغدی در شهرهای سمرقند و بخارا در ازبکستان ادامه یافت و تا امروز نیز با نام زبان یغنابی در بخش هایی از درۀ رودخانه زرافشان در تاجیکستان به حیات خود ادامه داده است.
* موقعیت شهر طراز در نقشه قزاقستان
سرزمین سغد در مسیر جاده ابریشم واقع بود و بازرگانان آن نقش چشمگیری در گسترش فرهنگ و تمدن ایران در آسیای میانه ایفا کردند.
طرحی از شهر طراز
در روزگار باستان طراز در منطقه شمال سرزمین سغد قرار داشت و ساکنانش عمدتا سغدیان بودند. همانطور که اشاره شد، سغدی‌ها قومی ایرانی نژاد بودند که به زبان سغدی تکلم می‌کردند. این قوم از هزاره دوم پیش از میلاد در دره رودخانه زرافشان و سرزمین های اطراف آن سکونت داشتند و در هزاره یکم پیش از میلاد بر جلگه گسترده‌ای در میان سیردریا و آمودریا چیرگی یافتند. آنان همسایه اقوام ایرانی‌تبار سکایی، خوارزمی و بلخی بودند.
سغد در عهد باستان (300 ق م.)
سغد در روزگار هخامنشیان و اشکانیان بخشی از شاهنشاهی ایران بود. با فروپاشی فرمانروایی هخامنشی ، گروه‌هایی از تیره‌های ایرانی آسیای میانه به سوی خاور رفته و مهاجر‌نشین‌هایی در مسیر جاده ابریشم به سوی چین برپا کردند. اینان پیونددهنده روابط بازرگانی ایران با چین بودند و بنیان گذاران نخستین مهاجرنشین‌های ایرانی در چین به شمار می روند. پدید آمدن جاده ابریشم در این سرزمین اثر بسیاری بر رونق و شکوفایی آن داشت. این رونق در روزگار ساسانی نیز ادامه یافت. سرزمین سغد بدلیل اینکه در مسیر اصلی جاده ابریشم قرار داشت از اهمیت بسیاری برخوردار بود و به نوعی شاهراه اصلی ارتباط مردم چین و شمال هند با ایرانی‌ها، اروپایی‌ها و تمدن‌های خاور نزدیک بود. بدین ترتیب سغدیان موجب پیوند سرزمین های ایران با چین، هند و اروپا بودند.
سغدیان در عهد ساسانی به آیین مانی گرویدند. در این دوران آیین‌مانوی و ادیان زردشتی، مسیحیت و بودایی میان مردم آن سامان رواج داشت. به همین سبب امروزه آثار گرانبهایی از متون سغدی درباره ادیان مذکور به دست آمده است.
زبان سغدی از جمله شاخه شمالی زبان های ایرانی میانه شرقی است که امروزه آثار فراوانی از آن به دست آمده است. پیشه بازرگانی سغدی ها سب شد که زبان سغدی در سده ششم تا دهم میلادی به عنوان زبان میانجی در سراسر مسیر شرقی جاده ابریشم به کار رود.
جاده ابریشم
مجموعه آثاری که تا کنون از زبان سغدی به دست آمده بیشتر از دیگر زبان های ایرانی میانه است. این آثار از بخش‌های گوناگون آسیای میانه به دست آمده اند. اهمیت این آثار افزون بر نمایش جهان بینی دینی و فرهنگی ایرانیان در این سرزمین‌ها، نمایانگر سیر گسترش و تحول زبان سغدی از عهد باستان تا امروز است. این آثارشامل سه گروه سغدی مانوی، مربوط به پیروان مانی، سغدی بودایی مربوط به پیروان بودا و سغدی مسیحی است.
نگاره رستم پهلوان که در قرن هشتم میلادی توسط سغدیان کشیده شده (یافته شده در پنجکنت تاجیکستان)
مهمترین آثار مربوط به سغدی بودایی که بیشترین آثار این دسته را تشکیل می دهند درغارهای هزاربودا در ترکستان چین و در مسیر جاده ابریشم به دست آمده و غالبا ترجمه از زبان چینی یا هندی است. افزون بر این، تالیفاتی نیز به این زبان درباره "داستان تولد بودا" و "سوتره علت و معلول" در دست است. بیشترین دوران رواج ادبیات سغدی بودایی مربوط به نیمه دوم قرن هفتم تا نیمه نخست قرن هشتم بوده است.
غارهای هزار بودا در استان گانسو چین
نمای دیگری از غارهای هزاربودا
آثار سغدی مسیحی که غالبا مربوط به کتاب مقدس و داستان پیامبران و سرگذشت شهدای مسیحی است در ویرانه های صومعه ای در بولاق در شمال تورفان واقع در ترکستان چین کشف شده اند.
شهر تورفان در سین کیانگ چین
بیشتر متون سغدی مانوی را در ویرانه های معبدی در تویوق نزدیک تورفان یافته اند. این آثار در باره اسطوره آفرینش در آیین مانی، دعا ها و سروده های دینی است.
نمونه ای از یک برگ سغدی مانوی
زبان سغدی به عنوان زبان گفتاری و نوشتاری تا سده نهم میلادی فعال بوده اما ازسده ۱۱ روی به افول نهاد. امروزه تنها زبان بازمانده از گویش‌های سغدی، زبان یغنابی است که در مناطقی از تاجیکستان از جمله در دره زرافشان تکلم می‌شود.
مسیر جاده ابریشم خاکی و دریایی
جاده ابریشم یک رشته راههای به هم پیوسته ای بود که با هدف ارتباط بازرگانی میان شرق و غرب، جنوب آسیا و شمال افریقا ایجاد شده بود. این راه از چین به ولایت کانسو می رسید و سپس از آن جا به ترکستان شرقی امروزی و از درون آسیای مرکزی می‌گذشت. جاده ابریشم در ادامه به سمرقند و بخارا متصل می شد. سپس در بخارا از راه مرو، سرخس، نیشابور، گرگان به ری می رسید و از آنجا از قزوین، زنجان، تبریز و ایروان می گذشت و از ایروان به ترابوزان یا یکی از بنادر شام منتهی می شد. به منظور عدم عبور جاده ابریشم از بیابان های چین، این مسیر به دو راه شمالی و جنوبی تقسیم می‌شد. مسیر شمالی که عمدتا امروزه از آن با نام راه ابریشم یاد می‌شود از روستای توان هوانگ آغاز می‌شد و پس از گذر از ایالت های گوناگون در چین و پیش از رسیدن به بیایان بزرگ مرکزی چین به سه راه متفاوت بخش می‌شد که دو تای آن ها از شمال بیابان و یکی از جنوب آن عبور می‌کرد. مسیر جنوبی یک مسیر ثابت بود. مسیری که پس از گذر از قسمت های جنوبی چین به شمال هندوستان می‌رسید و سپس به خراسان و ایران و سپس یا به مسیر دریایی می‌پیوست و یا با مسیر شمالی یکی می‌شد. مهمترین کالایی که از ایران می‌گذشت، ابریشم بود.
نمای دیگری از مسیر جاده ابریشم
پس از ورود ترکان آسیای میانه تغییراتی در ترکیب نژادی منطقه پیدا شد و عناصر ترک‌تبار با مردم بومی آن منطقه آمیخته شدند با ترکیب سغدی‌ها و ترکان و چینیان مهاجر و نیز ورود سامانیان به آن منطقه زبان سغدی به سرعت به نفع فارسی و ترکی عقب نشینی کرد. امروزه بازمانده‌های سغدیان تنها در دره رود زرافشان در شمال تاجیکستان که در فاصله‌ای نزدیک به طراز قرار دارد یافت می‌شوند.
اما طراز به عنوان مرکز فرهنگی و باستانی قزاقستان توانست ترکیبی از فرهنگ های متفاوت را در خویش گرد آورد. این شهر همراه با شهرهای دیگری نظیر شهرهای باستانی اترار، اسپیجاب و طلخیر در مسیر جاده ابریشم به عنوان شاهراه مطمئنی برای ارتباط شرق و غرب به شمار رفت. جاده ابریشم از این طریق چین، ژاپن و کره را با آسیای میانه، ایران، آسیای صغیر، بیزانس، فرانسه و ایتالیا را به یکدیگر پیوند داد.
آرامگاه باباجه خاتون در طراز
طراز در ادب فارسی
1- ظاهرا کمان ساخت این شهر شهرت بسیار داشته است:
دو ابرو بسان کمان طراز برو توز پوشیده از مشک ناز (شاهنامه فردوسی)
2- زیبا رویان طرازی در ادب فارسی شهرت داشته است:
پری روی گلرخ بتان طراز برفتند و بردند پیشش نماز (شاهنامه فردوسی)
گرچه کشمیریست آن سیمین صنم از حسن خویش - از بت چینی و ماچین و طرازی درگذشت (سنایی)
3- مشک طراز نیز در ادب فارسی بسیار به کار رفته است:
چو سرو سرو سهی و چه ماه ماه تمام – چه مشک مشک طراز و چه ماه ماه پری (سوزنی)
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید