دیپلماسی عمومی، دیپلماسی مردم‌محور / مجید تفرشی

1392/9/13 ۱۱:۴۷

توافق اخیر ایران با شش‌قدرت بزرگ جهانی در ژنو، حادثه‌ای مهم و تاریخ‌ساز برای ایران به شمار می‌رود. سوای ارزش این توافق اولیه برای حل مناقشه هسته‌ای به‌عنوان عمده‌ترین چالش کنونی بین‌المللی ایران، برای نخستین بار در سی‌وچندسال اخیر، ایران از موضعی باعزت با قدرت‌های بزرگ جهانی به گفت‌وگو و تعامل نشست و به توافقی محترمانه در حد ممکنات و مقدورات و مبتنی بر منافع ملی خود دست یافت.

توافق اخیر ایران با شش‌قدرت بزرگ جهانی در ژنو، حادثه‌ای مهم و تاریخ‌ساز برای ایران به شمار می‌رود. سوای ارزش این توافق اولیه برای حل مناقشه هسته‌ای به‌عنوان عمده‌ترین چالش کنونی بین‌المللی ایران، برای نخستین بار در سی‌وچندسال اخیر، ایران از موضعی باعزت با قدرت‌های بزرگ جهانی به گفت‌وگو و تعامل نشست و به توافقی محترمانه در حد ممکنات و مقدورات و مبتنی بر منافع ملی خود دست یافت.  واقعیت این است که بخشی از شیرینی توافق اخیر ژنو تا حدی ناشی از آن است که چون در طول سی‌وچندسال اخیر و به‌خصوص هشت‌سال گذشته، در عرصه دیپلماتیک چندان توانا نبوده‌اند، عملکرد موفق محمدجواد ظریف و یارانش بیشتر جلوه کرده است. با این همه، هیچ‌کس در دو سوی مذاکره دچار این توهم نیست که توافق ژنو پایان کار است یا راه بی‌دردسری برای رسیدن به هدف مطلوب باقی مانده است. ایران سد بزرگی را از سر راه گفت‌وگوی مستقیم با قدرت‌های جهانی برداشته، ولی هنوز در این راه مشکلات گوناگون و بسیاری وجود دارد. یکی از چالش‌های جدی ایران که در سال‌های اخیر کمتر به آن توجه جدی و عمیق شده، مقوله Public Diplomacy (دیپلماسی عمومی/ دیپلماسی مردم‌محور) است.  مباحثی از قبیل جنگ نرم یا تلاش برای فتح قلوب و اذهان که امروزه طرفداران بسیاری دارند را می‌توان بخش‌هایی از دیپلماسی مردم‌محور دانست. دست‌کم از حدود دو سده قبل و به‌خصوص در طول سال‌های پس از جنگ‌جهانی دوم، قدرت‌های بزرگ قبل یا همزمان با آغاز سیاستی در مقابل کشورهای هدف، تلاش فرهنگی، رسانه‌ای و تبلیغاتی نامحسوس ولی قدرتمندی را برای افکارسنجی، افکار‌سازی و تغییر نگاه و ذایقه مردمان خود و کشورهای مورد نظر برای آماده‌سازی افکار عمومی در جهت رسیدن آسان‌تر به هدف را انجام می‌دهند.  این سیاست یک امر رایج، مرسوم و اعلام‌شده است که لزوما ارتباطی با عملیات سری و جاسوسی کشورها علیه یکدیگر ندارد. دیپلماسی مردم‌محور تلاش دولت‌ها و کشورها برای حضور، نفوذ و تاثیرگذاری بر اقشار مختلف از سیاستگذاران، سیاست‌ورزان، مشاوران و معتمدان حکومت و احزاب گرفته تا رسانه‌های عمومی، نهادهای پژوهشی و موسسات آکادمیک، علمی و فرهنگی و نهایتا افکار عمومی دیگر کشورها صورت می‌گیرد.  تشکیل شبکه‌های رسانه‌ای، اتاق‌های فکر، گروه‌های لابی و اندیشه‌کده‌های تخصصی در یا برای دیگر کشورها یا تلاش برای حضور و مشارکت فعال در موسسات محلی آن کشورها، بخش‌هایی از این قبیل اقدامات راهبردی محسوب می‌شوند. این اقدامات سال‌هاست که توسط همسایگان و رقبای منطقه‌ای ما در جهان جاری است. بدون چنین اقدامات پردامنه و درازمدتی نمی‌توان توقع تاثیرگذاری عمیق و جدی در عرصه بین‎المللی و پیشبرد منافع و مصالح ملی ایران در سپهر سیاست جهانی را داشت.  ایران در سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی داشته و با تاسیس چندین شبکه فرامرزی به فارسی و دیگر زبان‌ها موفق شده تا حدی جلب مخاطب کند. از سوی دیگر، در دولت قبلی ایران، به دلیل درک ناقص، نابالغ و نادرستی که از دیپلماسی مردم‌محور وجود داشت، به تصور اینکه با تغییر اسامی مشاغل موظف در سفارتخانه‌های ایران و تبدیل نام رایزن یا وابسته مطبوعاتی به مسوول دیپلماسی عمومی همه چیز در این مقوله به‌دست خواهد آمد و همه اهداف حاصل خواهد شد، در عمل نه‌تنها اقدامی موثر و مناسب در این مسیر انجام نشد، بلکه راه برای اقدامات جدی و مستقل نیز بسته یا دشوار شد. مقوله دیپلماسی عمومی اگرچه باید مورد حمایت دولت باشد، ولی به محض آنکه سازوکار اجرایی آن به دست دولت‌ها می‌افتد، ارزش و اعتبار خود را از دست خواهد داد. دولت سابق ایران از درک این واقعیت بدیهی عاجز ماند و به این دلیل بود که طی هشت‌سال اخیر، با وجود تلاش‌های دستگاه دیپلماتیک ایران، کشور ما در جهت دیپلماسی مردم‌محور و فتح قلوب و اذهان جامعه بین‌المللی ناکام و ناتوان مانده بود.  به نظر می‌رسد که دولت جدید، به‌ویژه در آستانه ورود به فصلی جدید از مناسبات منطقه‌ای و جهانی، نیازمند یک بازنگری اساسی و جدی در مقوله دیپلماسی مردم‌محور و سپردن کار به افراد دانا و توانا و غیردولتی در این راه دشوار است.