قفقاز؛ جزء جدایی ناپذیر ایرانِ فرهنگی

1394/6/22 ۱۲:۰۰

اشتراک های فراوان ایران و منطقه ی قفقاز در حوزه های گوناگون فرهنگی و اجتماعی مانند زبان، هنر و تاریخ باعث شده است تا بسیاری از کارشناسان فرهنگی و تاریخی بر لزوم نزدیکی هرچه بیشتر 2 منطقه تاکید کنند و در این میان به دنبال گسترش تبادلات فرهنگی باشند.

اشتراک های فراوان ایران و منطقه ی قفقاز در حوزه های گوناگون فرهنگی و اجتماعی مانند زبان، هنر و تاریخ باعث شده است تا بسیاری از کارشناسان فرهنگی و تاریخی بر لزوم نزدیکی هرچه بیشتر 2 منطقه تاکید کنند و در این میان به دنبال گسترش تبادلات فرهنگی باشند.

قفقاز، ناحیه یی در مرز آسیا و اروپا میان دریای خزر و دریای سیاه است که رشته کوه قفقاز در آن واقع است. قفقاز از نظر سیاسی به 2 بخش قفقاز جنوبی (ماورای قفقاز) و قفقاز شمالی تقسیم می شود.

منطقه ی قفقاز که بین دریای سیاه و دریاچه خزر قرار دارد، از دیرباز جزیی از خاک ایران به شمار می رفت. هرچند با انعقاد قرارداد ترکمانچای این منطقه از ایران جدا شد، اما در زمینه های گوناگون دینی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و … پیوندهایی میان 2 منطقه وجود دارد. به همین دلیل کارشناسان معتقدند سیاست های ایران برای حضور در این منطقه باید به سمت گفت وگوی مذهبی و فرهنگی هدایت شود.

این منطقه در زمان حکومت ساسانیان در دست ایرانیان قرار داشت و در دوره های متعدد تاریخی خراجگذار پادشاهان ایران بود.

برگزاری نخستین «سمپوزیوم تبادلات فرهنگی ایران و قفقاز در دوران معاصر» در نهم شهریور ماه در مرکز مطالعات راهبردی وزارت کشور با حضور استادها و کارشناسان فرهنگی یکی از تازه ترین اقدام های صورت گرفته در جهت نزدیکی فرهنگی میان ایران و قفقاز به شمار می رود.

در این نشست علمی که با حضور اعضای هیات علمی و کارشناسان فرهنگی برگزار شد، بر لزوم نزدیکی ایران و قفقاز بر پایه ی اشتراک های فرهنگی، زبانی، دینی و جغرافیایی تاکید شد.

«الهام ملک زاده» عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و علوم انسانی با اشاره به «روابط فرهنگی ایران و قفقاز»، از نقش زبان فارسی در این منطقه سخن گفت.

به گفته ی وی، با وجود این که از آمار ایرانی های مهاجر به قفقاز اطلاع درستی در دست نیست، اما اسناد و مدارک بر جای مانده نشان دهنده ی گسترش رو به رشد مهاجرت آنان به این منطقه است. برای نماینده ی سیاسی ایران که مقیم شهر گنجه است در گزارشی به وزارت امور خارجه تعداد مهاجرهای ایرانی در گنجه را بیش از 40 هزار تن تخمین زده است.

این عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و علوم انسانی درباره ی اشاره به قفقاز در سفرنامه های عصر قاجار اظهار داشت: در مورد منطقه ی قفقار می توان به توضیح های کامل در سفرنامه ی «میرزا ابوالحسن خان شیرازی» نخستین سفیر ایران در پترزبورگ یا سفرنامه ی «میرزا عبدالفتاح گرمرودی» که در التزام آجودان باشی، سفیر ایران در زمان محمدشاه به اروپا رفته بود، اشاره کرد.

وی در ادامه افزود: خاطره های قفقاز، بخش قابل توجهی از مشاهده های ثبت شده از مسافرهای محدود ایرانی به فرنگستان را که اغلب از اشراف درباری و توانگران بودند و همچنین نوشته های مسافران خارجی را که از مسیر این منطقه به ایران سفر می کردند، به خود اختصاص می دهد.

«محمود جنیدی جعفری» رییس مرکز تحقیقات امام علی (ع) و عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به عنوان یکی دیگر سخنرانان نشست برگزار شده به موضوع «تعاملات و تشابهات فرهنگی ایران و ارمنستان» پرداخت.

به اعتقاد وی ما به عنوان مدعیان ایرانِ فرهنگی، باید پیشنهاد بدهیم که زبان فارسی به عنوان زبان میانجی در میان کشورهای حوزه ی منطقه ی ایرانِ فرهنگی مطرح شود.

***چاپ قصه های قفقاز

«محمد نجاری» پژوهشگر تاریخ هم با اشاره به موضوع «ریخت شناسی قصه های عامیانه مردم قفقاز» به کتاب «قصه های قفقاز» اشاره کرد و گفت: قصه های قفقاز یک مجموعه ی سه جلدی است، که 2 جلد از آن با عنوان «برادران خوشحال» و «قصه های عامیانه مردم کره» ترجمه و چاپ شده است.

*** ایران بهشت اقلیت های مذهبی

«سید سعیدجلالی» معاون پژوهشی مرکز مطالعات راهبردی و آموزشی وزارت کشور هم در سمپوزیوم تبادلات فرهنگی ایران و قفقاز، به موضوع «هنچاکیان در انقلاب مشروطه ایران» اشاره کرد.

به گفته ی وی، پس از تحولاتی که در عثمانی با عنوان انقلاب ترکان جوان رخ داد و مجموعه یی از ملت ها را زیر حکومت عثمانی ها درآورد، برخی احزاب در ارمنستان از جمله داشناک ها، خلع سلاح شدند و حزب دیگر یعنی هنچاکی ها به ایران روی آوردند. از این رو باید گفت که اقلیت های مذهبی به ایران به عنوان بهشت خود نگاه می کردند.

وی در ادامه اظهار داشت: در واقع بسیاری از سفرنامه نویسان، ایران را بهشت اقلیت های مذهبی به شمار می آوردند. در یکی از این سفرنامه ها خواندم که مسیحیان از دست یهودی ها فنجان نمی گیرند اما بازار ایران به دست یهودی ها اداره می شود.

جلالی همچنین معتقد است هنچاکیان در سیاسی کردن هنر، بخصوص هنر تئاتر نقش داشتند.

*** توجه به جایگاه زبان فارسی در قفقاز

«کاوه بیات» تاریخ نگار و مترجم نیز با اشاره به منازعات فرهنگی قفقاز در دوره معاصر، می گوید: در 2 دهه ی نخست قرن بیستم در پاره یی از نشریه های ایرانی، بویژه آن ها که در خارج از کشور منتشر می شد، اشاره هایی درباره ی تغییر و تحول های بینش و منش مردم قفقاز مطرح شد، اما این نکات هیچگاه از کنایه و اشاره فراتر نرفت و بیشتر با هدف پایین آوردن جایگاه زبان فارسی در این منطقه صورت می گرفت تا پایین آوردن هویت ایرانی. تنزل جایگاه زبان فارسی یکی از نتایج این اقدام به شمار می آید.

این تاریخ نگار و مترجم در ادامه بیان کرد: بی اطلاعی ما ایرانی ها از تحولات حوزه های قفقاز؛ حوزه هایی که از دیرباز به عنوان بخشی از جهان ایرانی در ذهن ما تعریف شده است به اندازه یی عمیق و آشکار بود که باعث درپیش گرفتن روشی دور از ذهن نسبت به جهان پیرامون نیز شد. طرح بی چون و چرا و بی محابای مجموعه یی از خواسته های ارزی در کنفرانس صلح پاریس، از اعاده ی قلمرو از دست رفته در خلال جنگ های ایران و روس در قرن نوزدهم گرفته تا بخش های وسیعی از ماوراء النهر و دیگر نقاط، نمونه ی حیرت انگیز از نتایج این جهل و بی اطلاعی بود.

کاوه بیات در مورد تمایلِ مردم سرزمین های تصرف شده ی ایران در جنگ با روس ها، برای بازگشت به ایران گفت: در پی فروپاشی امپراتوری روسیه و به دنبال آن پدیدآمدن مجموعه یی از کشورهای جدید در قفقاز، برخلاف انتظار و تصور ما در مقاله هایی که در کنفرانس صلح پاریس بازتاب یافت، آنها برای برگشت به دامن سرزمین نیاکان کوچک ترین تمایلی نداشتند.

وی در ادامه افزود: پس از دریافت چنین رویکردی، آن تصور غلط (تمایل مردم سرزمین های تصرف شده ایران در جنگ با روس ها برای بازگشت به ایران) باید اصلاح می شد یا دست کم مسوولان تصمیم گیرنده و نمایندگان افکار عمومی، که روزی با برگزاری جلسه ها در وزارت امور خارجه به پس گرفتن قلمرو از دست رفته پرداختند و در مطبوعات وقت، از فرارسیدن اعاده ی حاکمیت ایران بر این سرزمین ها می نوشتند، باید بررسی می کردند که بر اساس چه داده ها و دانسته های نادرستی به چنین انتظار دور از واقعیتی رسیده اند؟! آن گاه باید برای رفع این کاستی برنامه یی تهیه می کردند. به عبارت دیگر این واقعیت را می پذیرفتند که پس از زمان خاقانی شروانی و نظامی گنجوی، درباره ی قفقاز و پیش از زمان رودکی و سوزنی سمرقندی، درباره ی ماوراءالنهر تحول های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی رخ داده است که هنوز به معنای واقعی آن آگاه نشده ایم. در نتیجه در رویکرد خود به این حوزه ها هنوز بر پایه ی تصور حسر ت بار از گذشته های دور، تصمیم می گیریم تا آگاهی از این رویداد.

*** اسناد فارسی در قفقاز

«گودرز رشتیانی» عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران نیز اظهارات خود را با عنوان «قفقاز عصر صفوی تا قاجار، طرح بحثی از منظر اسناد خارجی» بیان داشت.

این عضو هیات علمی در مورد این اسناد گفت: اسناد فارسی ما در منطقه ی قفقاز در مراکز دولتی و در دست افراد نگهداری می شود. این اسناد بویژه پس از آن که تفلیس را به عنوان پایتخت قفقاز قرار دادند، جمع آوری شد تا بتوانند بر اساس این اسناد، مالکیت افراد را بر برخی زمین ها مشخص کنند. در مجموعه اسناد فارسی، اسناد گرجستانی قابل توجه هستند اما اسناد جمهوری آذربایجان کمتر است.

وی ضمن اشاره به اسناد موجود در قفقاز بیان کرد: محتوای این اسناد در تضاد با کتاب 2 جلدی «لارنس لاکهارت» (مورخ و ایران شناس انگلیسی) است که در آن یکی از دلایل سقوط صفویه را گرفتاری آنها با اقلیت ها می داند. لاکهارت در گفته های خود به اسناد استناد نمی کند. بر همین اساس به نظر بنده گرفتاری صفوی ها با اقلیت ها نمی تواند از دلایل سقوط آنها باشد و نقض کننده ی نظریه ی لاکهارت است. بنابراین اسناد همه ی پادشاهان صفوی کوچکترین اقدامی برای تغییر مذهب در منطقه قفقاز انجام ندادند!.

«انوشیک ملکی» مورخ و پژوهشگر ارمنی هم با اشاره به تبادلات فرهنگی منابع فارسی در «ماتنادران» ، به ارایه ی شناخت کلی از موزه ی «ماتنادران» در ایروان پرداخت و از مورخان ارمنی یی سخن گفت که در آثار خود به ایران پرداخته اند.

این مورخ و پژوهشگر ارمنی، در ادامه به معرفی اسناد تاریخی، نسخ خطی و مدارک موجود به زبان های فارسی، پهلوی و ارمنی در ماتناداران پرداخته و مروری بر تبادلات فرهنگی ایران- ارمنستان و همچنین تبادلات فرهنگی2 ملت داشت.

**مذهب راهی برای حضور در قفقاز

«سیدمهدی حسینی تقی آباد» مدیر عامل بنیاد مطالعات قفقاز، در سمپوزیوم تبادلات فرهنگی ایران و قفقاز، سخنرانی خود را با عنوان «میراث تاریخی - فرهنگی ایران در قفقاز به منزله سدی در برابر افراط گرایی» ارایه داد.

مدیر عامل بنیاد مطالعات قفقاز گفت: ما باید بپذیریم که استقلال جمهوری های قفقاز را به رسمیت شناخته ایم و از طرفی نیز موضوع های این کشورها، موضوع های کشور ما است.

وی افراط گرایی را مهمترین مساله در منطقه ی قفقاز دانست و گفت: در بسیاری از زمان ها و بزنگاه های تاریخی در قفقاز به صورت ناآگاه ظاهر شده ایم به همین دلیل باید از ظرفیت های تاریخی (میراث ادبیاتی و ...) در این منطقه استفاده کنیم و گفتگوی مذهبی راهی است که می توانیم در آنجا حضور داشته باشیم.

ایرنا