غلامعباس توسلی؛ جامعه شناس با نگاه ملی و مذهبی

1394/6/7 ۱۳:۱۳

«غلامعباس توسلی» یکی از بزرگان جامعه شناسی ایران است که همزمان با فعالیت های دانشگاهی نسبت به مساله ها و آفت های اجتماعی حساس بوده و در رسانه ها حضوری فعال دارد. او از چهره های سرشناس جریان ملی-مذهبی است.

«غلامعباس توسلی» یکی از بزرگان جامعه شناسی ایران است که همزمان با فعالیت های دانشگاهی نسبت به مساله ها و آفت های اجتماعی حساس بوده و در رسانه ها حضوری فعال دارد. او از چهره های سرشناس جریان ملی-مذهبی است.

توسلی سال 1314 خورشیدی در شهرستان «رشتخوار» از توابع «تربت حیدریه» استان خراسان رضوی دیده به جهان گشود. وی در خرداد 1338 مدرک لیسانس را با کسب رتبه ی نخست به دست آورد.

توسلی با استفاده از امتیاز شاگرد اولی دانشگاه ها در سال 1339 خورشیدی برای ادامه ی تحصیل در دوره ی دکتری به فرانسه اعزام شد و به مدت 6 سال در آن کشور به ادامه ی تحصیل در رشته ی جامعه شناسی پرداخت. پس از کسب لیسانس و فوق لیسانس جامعه شناسی موفق به گذراندن دکتری جامعه شناسی در دانشگاه «سوربن» فرانسه شد.

وی در سال 1345 به ایران بازگشت و با عنوان استادیار کار تدریس را در «دانشسرای عالی تهران» که تعهد خدمت داشت، از سر گرفت. همزمان به دعوت مدیر «موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی» دانشگاه تهران در آن موسسه به کار تحقیق و پژوهش پرداخت و چندین طرح پژوهشی را سرپرستی کرد.

در پی بازنشسته شدن «غلامحسین صدیقی» و تاسیس دانشکده علوم اجتماعی، توسلی با رای استادان گروه جامعه شناسی به عنوان مدیر گروه انتخاب شد که با انتخاب مجدد تا سال 1356 در این سمت خدمت کرد و همزمان سرپرستی انتشارات دانشکده را به عهده گرفت.

توسلی در سال 1356 به مقام استادی دانشگاه ارتقا یافت. وی سال 1357 با استفاده از فرصت مطالعاتی در دانشگاه «کالیفرنیا» (برکلی) به مطالعه و پژوهش پرداخت و چندین مقاله منتشر کرد.

پس از پیروزی انقلاب، توسلی به ریاست «دانشگاه اصفهان» برگزیده شد و حدود 2 سال (تا سال 1359) در این سمت باقی ماند. وی از سال 1359 تا 1362 به دعوت ستاد انقلاب فرهنگی، سرپرستی گروه های برنامه ریزی علوم انسانی را برعهده داشت که در این مدت 56 فقره برنامه ی درسی در سطوح کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری با همکاری استادان رشته های مختلف تهیه، تنظیم و مدون و در بازگشایی دانشگاه مورد استفاده قرار گرفت.

توسلی از سال 1363 کار تدریس و تحقیق خود را در دانشکده ی علوم اجتماعی ادامه داد و از سال 1364 مدیریت گروه جامعه شناسی را به عهده گرفت. وی در سال 1365 به ریاست دانشکده ی علوم اجتماعی انتخاب شد و در این سمت دوره ی دکتری جامعه شناسی و مجله ی «نامه علوم اجتماعی» را (پس از 10 سال توقف) دایر کرد و مدیر مسوول آن شد.

توسلی در بسیاری از نشست های سیاسی و مذهبی شرکت داشته و به ایراد سخنرانی های متعدد در دانشگاه ها پرداخته است. او از چهره های سرشناس جریان ملی-مذهبی و عضو نهضت آزادی ایران است.

وی بیش از 20 جلد کتاب درسی و کمک درسی نظری و کاربردی تالیف و ترجمه کرده است که برخی از آن ها چندین بار تجدید چاپ شده و بعضی از آن ها مشمول تشویق و دریافت لوح سپاس شده است. وی بیش از ده ها مقاله علمی، فرهنگی، سیاسی دارد که در نشریات علمی پژوهشی، مجلات و روزنامه ها به چاپ رسیده است.

از آثار تالیفی توسلی می توان به «نظریه های جامعه شناسی»، «ده مقاله درجامعه شناسی دینی و فلسفه تاریخ»، «جامعه شناسی شهری»، «جامعه شناسی کار و شغل»، «روشنفکری و اندیشه دینی»، «جستارهایی در جامعه شناسی معاصر»، «جامعه شناسی دینی» و «مشارکت در شرایط جامعه آنومیک» اشاره کرد. در زمینه ی ترجمه هم باید از آثاری همچون «درآمدی بر گروه سنجی و پویایی گروهی»، «بینش ها و گرایش های عمده در جامعه شناسی معاصر»، «مبانی جامعه شناسی»، « آینده بنیانگذاران جامعه شناسی»، «نظریه های جامعه شناسی محض و کاربردی»، «پایان نظم، سرمایه اجتماعی و حفظ آن» و « دانشگاه سازمانی امروزین» یاد کرد.

***پویایی جامعه شناسی

در زمینه ی جامعه شناسی معاصر سه دیدگاه مطرح می شود. دسته یی معتقد به مرگ جامعه شناسی و تولد مطالعات فرهنگی هستند؛ این عده بر این باورند که دیگر جامعه شناسی پاسخگوی تحول های جهان اجتماعی نیست. در مقابل عده یی نیز جامعه شناسی را زنده و پویا می دانند و نگرش مرگ جامعه شناسی را رد می کنند. دسته ی سوم هم کسانی هستند که جامعه شناسی را نه تنها زنده می دانند بلکه معتقد به همپوشانی میان جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی هستند.

توسلی به عنوان جامعه شناسی برجسته جزو دسته ی سوم به حساب می آید و معتقد است که مطالب حوزه های جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی دارای همپوشانی هستند و نمی شود به سادگی آن ها را از هم جدا کرد.

وی مرگ جامعه شناسی را رد می کند و آن را علمی جهانی می داند. در همین پیوند نیز در گفت و گویی با ماهنامه ی «مهرنامه» اظهار داشت: «نه تنها جامعه شناسی یک علم است، بلکه یک علم جهانی نیز است. به عبارت بهتر، جامعه شناسی را نمی توان یک علم منطقه ای یا محلی دانست. اگر در یک منطقه توجه کمتری به جامعه شناسی شود، به معنای آن نیست که جامعه شناسی موضوعیت ندارد.

پس از این منظر مطالعات فرهنگی هیچوقت جای جامعه شناسی را نگرفته و نمی گیرد. نیازی که به علوم اجتماعی وجود داشته است، هنوز هم وجود دارد. پس علم جامعه شناسی نیز وجود دارد. جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی جایگاه مخصوص به خودشان را دارند و به همدیگر نیز کمک می کنند. در بسیاری از موارد نیز نمی توانیم آنها را از یکدیگر به نحو مشخصی جدا کنیم.»(1)

***سنت و مدرنیته

سننت و مدرنیته از واژه های پر بسامد در فضای فکری و اجتماعی ایرانیان است. در واقع جوامع امروز به 2دسته ی کلی مدرن و در حال گذار تقسیم می شوند.

یکی از مباحث مهم در جوامع در حال گذار نگاه و نگرش سنتی و مدرن است. ایران نیز به عنوان کشوری در حال گذار شناخته می شود که میان این 2گانه ی سنت و مدرنیته در نوسان است.

از طرفی سه نگاه نسبت به دوگانه ی سنت و مدرنیته وجود دارد. دسته ی نخست با طرد مدرنیته اولویت را بر سنت می گذارند، دسته ی دوم برعکس اولویت را بر مدرنیته می دهند و در نهایت دسته ی سوم هر2 را در نظر گرفته و معتقدند باید به فراخور از آن ها بهره گرفت تا جایی که معتقدند نگاه تکسویه نمی تواند مفید به فایده باشد.

توسلی جزو دسته ی سوم به حساب می آید و معتقد است که ساختار جامعه ایران تا حدودی متنوع بوده و کشاکش بین سنت و مدرنیته بسیار مشهود است.

وی باور دارد که این کشاکش بخش مهمی از انرژی جامعه را می گیرد. بر همین اساس در گفت و گویی که با روزنامه «آرمان» کرد، گفت: «کشمکش بین سنت و مدرنیته بخشی از انرژی و نیروی جامعه را به خود اختصاص می دهد و این کشمکش در شرایطی رخ می دهد که لازم و اجتناب ناپذیر است. کشمکش موجود گاهی به صورت افراطی در دستگاه ها، نهادها و سیستم های موجود در جامعه را بر هم می زند.»(2)

سوالی که مطرح می شود، این است که در نهایت گذار از سنت به مدرنیته در جامعه ایرانی چه شکلی به خود گرفته است. آیا می توانیم خوانشی خاص از جامعه ایرانی ارایه دهیم یا آن که این جامعه نیز همسان دیگر جوامع طی طریق می کند؟

توسلی معتقد است که ایران جامعه ای در حال گذار است اما دقیق مشخص نیست که این گذار جامعه ایران را به کدام سو خواهد برد و به کجا خواهد رساند. وی در این زمینه باور دارد گذار از سنت به سمت مدرنیته تعریف می شود و در همه جوامع در حال گذار نیز به همین صورت است اما این موضوع در ایران شکل متفاوتی را به خود گرفته است.

توسلی به آرمان می گوید: «در مواقعی شاهد بودیم که تا حدودی عقبگرد و پس رفت داشته ایم. گاهی نهادهای تصمیم گیری به گونه ای اقدام می کنند که تصور حضور در گذشته به ما دست می دهد و در مقابل اقداماتی صورت می گیرد که مختص به قرن بیست و یکم است. این وضعیت مقداری سردرگمی ایجاد می کند که برخی اوقات به اقتصاد و روابط اجتماعی آسیب خواهد زد و نمی توانیم آثار سوء آن را در نظر نگیریم.»(3)

***سه اقلیم حضور ایرانی

یکی از بحث هایی که در میان اندیشمندان ایرانی مطرح می شود، موضوعی با عنوان سه فرهنگ یا به عبارتی دقیقتر سه اقلیم حضور ایرانی است. فرهنگ ایرانی(ملی)، اسلامی(دینی) و غربی(مدرنیته) در واقع سه گانه هایی هستند که ارتباط بین آن ها سویه های متفاوتی را بر می انگیزد. این مساله نیز همواره بحث برانگیز و چالشی است.

توسلی در ارتباط با این سه فرهنگ معتقد است که اگر می خواهیم از تناقضات کنونی رهایی یابیم، باید بتوانیم نوعی سازگاری بین سه فرهنگ ایرانی، اسلامی و مدرنیته برقرار کنیم. در واقع هر کشوری که توانسته، افزون بر حفظ هویت ملی و دینی خود به عصر جدید گذر نماید به نوعی هماهنگی و آشتی میان سه فرهنگ رسیده است.(4)

***روشنفکری دینی

بحث از روشنفکری دینی که حامل 2 گانه ی سنت و مدرنیته است در ایران معاصر به مثابه ی یکی از موضوع های مهم عرصه ی اندیشه ورزی، ذهن اندیشمندان را به خود معطوف کرده است. به بیانی دقیق تر باید گفت روشنفکر دینی از طرفی حس دینی و ایمانی دارد و از طرفی دیگر به عقلانیت جدید پایبند است.

همچنین درباره ی مفهوم روشنفکری دینی تعریف و تفسیرهای متفاوتی شده است.همین نگاه های متفاوت و چندگانه نسبت به این موضوع باعث شده تا بحث در این زمینه پویایی خود را حفظ کند.

در واقع قرائت و روایت هایی که نسبت به روشنفکری دینی می شود بیشتر از زاویه ی ارتباط میان 2واژه «روشنفکری» و «دینداری» است که خود موجد این خوانش های متفاوت نسبت به آن شده است.

توسلی نیز نقش و جایگاه مهمی برای روشنفکری دینی قایل است. وی معتقد است که روشنفکر دینی تعادل لازم بین مذهب و جامعه مدرن را ایجاد می کند تا مذهب به جای این که نماد عقب ماندگی تلقی شود، یک عنصر مترقی و پیشرو و حرکت آفرین باشد.(5)

توسلی روشنفکری دینی قبل از انقلاب را دارای سه جریان می داند؛ «جریان مشهد» یا همان فعالیت های «کانون نشر حقایق اسلامی» که با حضور شخصیت هایی همچون «محمدتقی شریعتی»، «طاهر احمدزاده» و دیگران صورت می گرفت.

«جریان پاریس» و به طور کلی جریان خارج از کشور که مبتنی بر تلاش های «علی شریعتی»، خودش، «ابراهیم یزدی» و دیگران بود. این جریان در واقع اندیشه های روشنفکری دینی را در انجمن های اسلامی خارج از کشور هدایت می کرد.

جریان آخر هم «جریان تهران» است که به نوعی ادامه ی همان فعالیت های جریان مشهد بود اما موفق به جذب افراد جدیدی گشت که اثرهای زیادی در پیشبرد اهداف مورد نظر داشتند. در این جریان می توان از پیشگامانی نظیر آیت الله «سیدمحمود طالقانی»، «یدالله سحابی» و «مهدی بازرگان» نام برد. اکنون از آن سه جریان، تنها جریان تهران حضور زنده دارد. (6)

***توسعه ی سیاسی

توسعه ی سیاسی به مثابه فراگردی است که زمینه ی نهادی کردن تشکل ها و مشارکت سیاسی آن ها را فراهم می کند. نتیجه ی آن نیز افزایش توانمندی افراد، احزاب و گروه ها، برای مشارکت قانون مند در فضای سیاسی جامعه است.در واقع توسعه سیاسی پویایی را به ارمغان می آورد و آن را از حالت رکود خارج می سازد.

توسلی معتقد است که یکی از مهمترین معیارهای توسعه ی سیاسی در یک کشور میزان مشارکت کیفی و کمی مردم در امور آن کشور است. پس مشارکت سیاسی باید به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود. از طرفی وی باور دارد که توسعه ی سیاسی در یک کشور نیازمند گذر زمان و کسب تجربه سیاسی است.(7)

***نقد و تخریب

انتقاد کردن همواره دارای آیین و قواعدی است که نمی توان آن ها را نادیده گرفت. در نگاه مبتنی بر نقد، پیرایش زواید و نقاط سیاه می تواند راهکاری در راستای ارتقای امور باشد. اما نگاه تخریبی به از بیخ و بن کندن و نادیده گرفتن می انجامد.

نگاه ها در زمینه نقد و تعریف شاخصه های آن همواره مورد مداقه و مدنظر بوده است. اندیشه ورزان نیز دست به تفسیر و تعبیرهایی از آن زده اند.

توسلی نیز به عنوان اندیشمندی مساله شناس در این زمینه مطالبی را نگاشته است. وی در این زمینه طی یادداشتی که سال گذشته در روزنامه آرمان منتشر شد، می نویسد: «انتقاد خود دارای دو وجه سازنده و مخرب است که اگر وجه مخرب بر وجه سازنده آن بچربد می تواند زمینه ساز مشکلاتی جدید باشد. با این تفسیر باید اذعان داشت آنچه امروز مشاهده می شود خلط این دو مبحث است».

به عبارت روشن تر به نظر می رسد مرز میان انتفاد و تخریب چندان مشخص نیست لذا برای آنکه بتوان این دو را از یکدیگر تمییز داد لازم است به اهداف و نیات افراد توجه شود، بدین معنا که اگر نیت آن است که رقیب از میدان به در و از این طریق منافعی متوجه افراد و گروه ها شود این همان «تخریب» محسوب می شود اما اگر انتقاد بر اساس اصول خود و با آزادی کامل انجام پذیرد خود یک سنت پسندیده است.»(8)

بیشتر نقدها از توسلی در زمینه ی آثار و کتاب های وی بوده است. برای نمونه درباره ی کتاب نظریه های جامعه شناسی که مهم ترین و مشهورترین اثر توسلی است این نکته مطرح می شود که با وجود نثری روان، در بیشتر موارد خواننده ناچار است با بخش هایی از مطلب ها و عبارت های گام به گام درگیر شود و اغلب در فهم هدف نویسنده ناموفق باشد.

در پایان باید یادآور شد توسلی یکی از بزرگترین جامعه شناسان ایران است که نقشی انکار نشدنی در این رشته دارد. وی از پایه گذاران و سازندگان موج دوم علوم اجتماعی در ایران است که پس از انقلاب نقشی اساسی در پی ریزی پایه های اصلی علوم اجتماعی در ایران داشته است.

*پی نوشت ها:

1- توسلی غلامعباس، گفت و گو با ماهنامه مهرنامه، شماره 5،مهر1389،ص72

2- غلامعباس توسلی، هماهنگ نبودن جامعه را از حرکت باز می دارد، گفت و گو با روزنامه آرمان، دهم بهمن 1392، شماره 2395

3- منبع پیشین

4- تاج الدینی محمدباقر، سیری در زندگی و اندیشه استاد غلامعباس توسلی، نشر جامعه شناسان، چاپ اول، 1393، نقل به مضمون از ص141

5-منبع پیشین ص64

6- منبع پیشین ص69

7- غلامعباس توسلی، هماهنگ نبودن جامعه را از حرکت باز می دارد، گفت و گو با روزنامه آرمان، دهم بهمن 1392، شماره 2395

8- غلامعباس توسلی، مرز انتقاد و تخریب کجاست؟ ، سرمقاله روزنامه آرمان، هفتم بهمن ماه 1393، شماره 2676، ص 2

ایرنا