شیخ فضل الله نوری و مشروطه مشروعه

1394/5/11 ۱۳:۲۳

یازدهم مرداد سالروز شهادت شیخ فضل الله نوری است؛ مجاهدی فقیه که در راه گسترش مشروطه ی مشروعه تمام توان خود را به کار بست و در مسیر برقراری این آرمان تا آخرین نفس ایستادگی کرد.

«من والله با مشروطه مخالفت ندارم. با اشخاص بی دین و فرقه ضالّه و مضلّه مخالفم که می خواهند به اسلام لطمه وارد بیاورند...» این متن بخشی از سخنان شیخ فضل الله نوری مجاهد مشروطه خواه است که در راه مبارزه علیه استبداد و اجرای عدالت و آزادی از جان خویش گذشت و نام خود را در تاریخ این سرزمین جاودانه کرد.

وی در سوم دی 1222 هجری خورشیدی در منطقه ی کجور مازندران دیده به جهان گشود و در خانواده ای متدین رشد و پرورش یافت. او پس از سپری کردن تحصیلات مقدماتی و فراگیری دوره ی سطح حوزوی، برای پربارتر کردن توشه ی علم خویش راهی نجف اشرف شد و در آنجا از کلاس درس استادان بزرگی همچون میرزا حبیب اللّه رشتی، شیخ راضی و میرزای شیرازی بهره های فراوانی برد و بعد از آن به شهر سامرا رفت.

شیخ فضل الله نوری با آموختن فقه، اصول، رجال، کلام، حکمت، عرفان و دیگر علوم زمانه نزد استادان بنام آن دیار، به مقام اجتهاد نایل آمد و پس از آن به منظور آموزش و گسترش معارف اسلامی به ایران بازگشت.

این مدافع مشروطه ی مشروعه نتیجه ی تجربه های خویش را در آثار ارزنده ای همچون به الدرر التنظیم، بیاض، فی قاعده ضمان الید، رساله فی المشتق، صحیفه قائمیه، رساله تحریم استطراق حاجیان از راه جبل به مکه معظمه، تحریم مشروطیت، حاشیه بر کتاب شواهد الربوبیه ملاصدرا، حاشیه بر کتاب فوائد الاصول شیخ انصاری و... به یادگار گذاشت.

این روحانی مجاهد پس از بازگشت به تهران به دلیل مشاهده ی شرایطی که کشورهای استعمارگری همچون انگلیس و روسیه برای ایران فراهم کرده بودند، در صدد رویارویی با نفوذ فرهنگی بیگانگان برآمد. در این هنگامه انگلیس با عقد قراردادهایی چون سیم تلگراف، راه شوسه، راه آهن سازی، بانک شاهی و امتیاز دارسی و با وارد کردن کالاهای غربی تلاش می کرد بیشترین بهره را از منابع و منافع کشور به دست آورد. در این میان گرفتن امتیاز انحصاری دخانیات به وسیله ی یک شرکت انگلیسی در 1270 هجری خورشیدی سبب شد که این شرکت به جز وارد کردن زیان های جبران ناپذیر اقتصادی، استقلال سیاسی ایران را نیز نقض کند. این امر اعتراض گسترده ی مردم کشور را به همراه داشت و بدین شکل شیخ فضل الله نوری به عنوان یکی از چهره های مذهبی و سیاسی به حمایت از میرزای آشتیانی یکی از رهبران این اعتراض ها پرداخت. مخالفت هایی که در نهایت به شکل گیری نهضت تنباکو منجر شد و به لغو این قرارداد انجامید.

پس از صدور فرمان مشروطیت به وسیله ی مظفرالدین شاه قاجار، برخی روحانیون که خواهان اسلامی بودن و شرعی بودن قانون بودند با خواسته های روشنفکران غرب زده که خواستار قانونی همسان کشورهای غربی بودند، به مخالفت برخاستند. شیخ فضل الله نوری که خود در جریان انقلاب مشروطیت از رهبران این نهضت به شمار می رفت، با مشاهده ی انحراف مشروطه از مسیر اصلی خویش، به دنبال ایجاد مشروطه ی مشروعه بر آمد و به مخالفت با روشنفکران غرب زده برخاست و با حمایت و همراهی میرزای شیرازی، میرزاحسن آشتیانی، سید جمال الدین اسدآبادی و ... به مبارزه ی اصولی با مشروطه و هواداران آن پرداخت.

او در این باره گفته است: «من والله با مشروطه مخالفت ندارم. با اشخاص بی دین و فرقه ضالّه و مضلّه مخالفم که می خواهند به اسلام لطمه وارد بیاورند. روزنامه ها به انبیا و اولیا توهین می کنند و حرف های کفرآمیز می زنند. علمای اسلام مأمورند برای اجرای عدالت و جلوگیری از ظلم. چگونه من مخالف با عدالت و مروج ظلم می شوم؟ من در همین جا قرآن را از بغل خود درآورده، قسم خوردم و قرآن را شاهد عقیده ام قرار دادم که مخالف مشروطه نیستم.»

این سیاستمدار مجاهد برای روشنگری و آگاه سازی مردم از توطئه های دشمنان در سوم تیر 1286 هجری خورشیدی در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) به همراه گروهی از یاران خود و مردم تحصن کرد و در اقدام دیگری به انتشار نشریه ای به نام لایحه روی آورد. مجلس شورای ملی که با مشاهده ی چنین شرایطی، پایه های حکومت را در خطر دید، به همین منظور اعلام کرد که کلمه ی مشروطه نمی تواند در تضاد با دین و احکام شرعی باشد و این گونه تحصن شیخ فضل الله نوری و یارانش پایان یافت.

اما در این برهه از تاریخ، نقش گسترده ی استعمارگران و مهره های آن ها سبب شد تا این نهضت بیش از پیش از مسیر اصلی خود خارج شود؛ چنانکه گروهی با نام مشروطه با حمایت از این نهضت، برای اجرای توطئه ی خویش علیه شیخ فضل الله نوری با محاصره ی منزل وی، این مجاهد آزادی خواه را در نهایت بازداشت و پس از محاکمه به اعدام محکوم کردند.

سرانجام شیخ فضل الله نوری پس از سال ها مبارزه علیه استبداد و استعمار در یازدهم مرداد 1288 هجری خورشیدی در میدان توپ خانه تهران به دار آویخته شد.

** پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز شهادت شیخ فضل الله نوری با «علیرضا صدرا» استاد اندیشه ی سیاسی به گفت و گو پرداخت.

وی شیخ فضل الله نوری را شیخ مظلوم لقب داد و او را از سردمداران نهضت مشروطه معرفی کرد و گفت: شیخ فضل الله نوری با تفکر و دوراندیشی بالایش آسیب هایی که از درون و بیرون این نهضت را تهدید می کرد، تشخیص و در مسیر جلوگیری از آن، اقدام های لازم را انجام داد اما شرایط به گونه ای بود که دشمنان مشروطیت؛ خود را به عنوان مدافعان مشروطه معرفی کردند. بنابراین تدبیر و سیاست این مدافع مشروطه سبب شد تا زمینه های تهمت و اعدام شیخ فضل الله نوری فراهم شود.

این استاد اندیشه ی سیاسی با اشاره به نقش مهم شیخ فضل الله نوری به عنوان یکی از پیشتازان نهضت مشروطیت عنوان کرد: وی رهبری این اندیشه ی علمی، دینی و حوزوی از نجف تا تهران را برعهده داشت و تا پیش از آن که متوجه تحریف و انحراف این جنبش شود به صورت کامل از مشروطیت دفاع کرد اما پس از مدتی دریافت که مشروطیت جریان وابسته ی بیرونی با سردمداری انگلیس است و به این دلیل برای ایجاد مشروطه ی مشروعه مبارزه ی خویش را آغاز کرد. در آن زمان انگلیس با پرچم مشروطیت، قانون، عدالت و حقوق مردم که بخشی از عناصر حقوق بشر محسوب می شوند، وارد منازعه با روسیه شده بود، بنابراین این منادی مشروطه خواه به سبب حضورش در متن جریان مشروطیت در تهران که کانون این نهضت به شمار می رفت، به سرعت متوجه جریان انحرافی نهضت مشروطه شد و گام های مهمی را در مسیر مبارزه با استعمار و استکبار برداشت.

وی در ادامه بیان داشت: هنگامی که مشروطیت از مسیر اصلی خویش منحرف شد، تصویری را نشان داد که پشتیبان آن انگلیس بود. این کشور دریافت که برای شکل دادن به استعمار در ایران باید اجتماع نوینی ایجاد شود و آن شکل گیری جنبشی با نام مشروطیت محسوب می شد که حاکم آن به صورت کامل وابسته ی بیگانگان باشد. در این میان روسیه که حامی محمدعلی شاه قاجار بود، به دشمنی با مشروطیت پرداخت. اما مخالفت شیخ فضل الله نوری با این نهضت با نارضایتی محمدعلی شاه قاجار متفاوت بود؛ بدین منظور که روسیه و حکومت حاکم بر کشور برای استبداد و سلطه بر کشور مخالف این جریان بودند اما این مدافع مشروطیت به دلیل آنکه مشروطه، حقیقی و مشروعه نیست، نارضایتی خود را اعلام کرد. وی برای دفاع از مشروطه ی حقیقی با 2 جریان روبه رو شد. نخست جریان مشروطه نمایی که به وسیله ی روشنفکران ایجاد شده بود و دیگری جریان سلطنت مطلقه و استبدادی روسی. شعار او مخالفت با مشروطه ی ظاهری،نفوذ بیگانگان، استبداد و سلطنت مطلقه به شمار می رفت و با این هدف به مبارزه با آنها پرداخت.

علیرضا صدرا در پایان گفت: جمهوری اسلامی ایران تداوم تفکر و تجربه ی علمای بزرگ مشروطیت اسلامی است که علامه نایینی و شیخ فضل الله نوری از پیشتازان و پایه گذاران این جنبش محسوب می شوند. انقلاب اسلامی ایران فراتر از انقلاب مشروطیت است. این نهضت صورت کامل ضداستبدادی و آزادی خواهانه و به دنبال قانون و انقلاب اسلامی بود و شعارش استقلال و کانون سازی به شمار می رود که با جان فشانی بزرگمردان مجاهدی همچون علامه نایینی ها و شیخ فضل الله نوری ها تداوم و استمرار یافت.

ایرنا

نظر دهید