همایش «شهریار و اندیشه های سیاسی» برگزار شد

1392/9/5 ۱۰:۵۸

دبا : به مناسبت پانصدمین سال تدوین کتاب شهریار اثر ماکیاولی، همایش «شهریار و اندیشه های سیاسی» عصر روز یکشنبه سوم آذر ماه، در سالن رایزن مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی برگزار شد

دبا : به مناسبت پانصدمین سال تدوین کتاب «شهریار» اثر ماکیاولی، همایش «شهریار و اندیشه های سیاسی» عصر روز یکشنبه سوم آذر ماه، در سالن رایزن مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.در این مراسم لوکا جانسانتی، سفیر کشور ایتالیا، سید کاظم بجنوردی رئیس دایرة المعارف بزرگ اسلامی،روبرتو توسکانو و ریکاردو ردائلی از کشور ایتالیا، دکتر سید جواد طباطبایی استادفلسفه و عضو شورای عالی دایرة المعارف بزرگ اسلامی،دکتر صادق سجادی معاونت پژوهشی مرکز دبا، دکتراسد صالحی پناهی استد دانشگاه تبریز، دکتر محمد جواد فرید زاده، عضو شورای علمی مرکز دبا و دکتر محمد مسجد جامعی سفیر سابق ایران در واتیکان و مشاور عالی دانشگاه ...و جمع کثیری از علاقمندان حضور داشتند.

این برنامه با سخنرانی آقای سید کاظم بجنوردی ، رئیس مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی درباره ی همایش آغاز شد.در ابتدا ایشان از حضور تمام میهمانان خصوصا لوکا جانسانتی، سفیر ایتالیا که در شکل گیری همایش نقش برجسته ای داشتند تشکر و سپاسگزاری کرد.

وی با بیان این مطلب که «شهریار» ماکیاولی با اینکه مختصر است شرح و تعلیق های بسیار بر آن نوشته اند که آنرا با اهمیت کرده است، ادامه داد: به نظر می رسد این نوعی پراگماتیسم حفظ قدرت و مصلحت اندیشی برای حفظ قدرت است که به هر بهایی و هر شکلی قدرت را باید حفظ کرد. با مختصر مطالعه روی نوشته های ایشان می توان گفت که تردید برانگیز است. معلوم نیست ماکیاولی بیان واقع می کند یا نظرات شخصی خودش هم هست.

 رئیس مرکز دایرة المعارف اسلامی گفت: اومانیسم، لیبرال دموکراسی و سوسیال دموکراسی قطعا زایده بینش های ماکیاولی نیست و روند دیگری طی شده تا بشر به این تجربه ها رسیده است. امروز عصر اطلاعات است و هر کس که بخواهد قدرت را حفظ کند به گونه ای دیگر باید عمل کند.

وی افزود: جوامع بشری به سوی عقلانیت پیش می رود. بشر نه اینکه تجربه را تمام کرده باشد و به نتیجه ی قطعی رسیده باشد، هنوز هم بین حق و تکلیف و مصلحت و پدیده هایی که از آن به وجود آمده است ، مثل حقوق شهروندی و منافع ملی که در چارچوب عقلانیت می گنجد یا نه مردد است.

اگر ما بخواهیم نظرات ماکیاولی را در زمینه ی حفظ قدرت نقد کنیم ، باید بدانیم که این نظرات در ظرف زمانی خودش می گنجد و قابل بررسی است و در زمان ما قطعا موثر نیست و سیاستمداران ما که پایبند اخلاق هستند می آیند و همین باعث می شود که طرفداران زیادی پیدا کنند، رشد کنند و رای بیاورند و هنوز هم در کنارش سیاستمدارانی پوپولیسم و مردم فریب هستند. این نشان می دهد که ما هنوز در حال تجربه ایم.

سخنران بعدی این همایش آقای لوکا جانسانتی، سفیر جمهوری ایتالیا در ایران بود. جانسانتی در آغاز سخنانش از به نتیجه رسیدن توافق بین ایران و کشورهای 5+1 ابراز شادمانی کرد.

در ادامه دکتر سجادی،مدیر پژوهشی دایرة المعارف بزرگ اسلامی و مجری همایش  گفت: ظاهرا و باطنا ماکیاولی طرفدار تاسیس جمهوری در فلورانس و ایجاد ایتالیایی متحد و یکپارچه در برابر تاخت و تازها و هجوم بعضی از دول قدرتمند اروپا بود. به همان سبب بعد از سقوط خاندان مدیچی و تاسیس جمهوری، ماکیاولی به دبیری شورای فرمانروایی فلورانس نایل شد و از سوی این شورا بارها به سفارت رفت و در حقیقت سیاست خارجی جمهوری فلورانس را هدایت و اداره می کرد. اما جمهوری فلورانس مدت طولانی به درازا نکشید و خاندان مدیچی مجددا در فلورانس مستولی شدند. ماکیاولی برای اینکه مجددا به شغلی در دستگاه حاکمان تازه دست پیدا کند کوششهایی کرد اما ناکام ماند و کتاب شهریار را بنا به نقلهایی در همین دوره برای تقرب به دستگاه مدیچی نوشت اما باز هم ناکام ماند و به جایی نرسید. علاوه بر این کتاب قسمت مهمی از دیدگاه های ماکیاولی را از خلال کتاب گفتار های او می توان استنباط کرد.

وی افزود، کتاب شهریار از همان دوره ای که به بعضی از زبانهای دیگر ترجمه شد ، مورد طعن و لعن هم واقع شد. مع الوصف دیدگاهها و اندیشه ی سیاسی ماکیاولی، که به قول فرانسیس بیکن، واقع ِ امر فاتحان و حکومتهای ستمگر و فاسد را نشان می دهد . نقش بسیار مهمی در شکل گیری مفهوم جدید دولت و نهادهای دولتی ایفا کرده است و نقش به سزایی داشته است.

دکتر صالحی پناهی، استاد دانشگاه تبریز، در ادامه به بیان وضع فرهنگی و اجتماعی و سیاسی فلورانس که طبیعتا نقش مهمی در دریافت محیط فکری و رشدی ماکیاولی دارد، پرداخت.

وی در بخشی از سخنانش گفت: در این دوره فلورانس اساسنامه ها، نیروهای اجتماعی، قوانین و سرمایه دارد و سرمایه ی مالی فلورانس قدرتمند ترین سرمایه مالی اروپاست.تاجر فلورانسی بازار را میفهمید.  چه تولید کند و چه بفروشدو این بزرگترین انقلاب در بازار تولید بود. انجمنهایی را درست کردند که در ان بحث هایی در سطح عالی انجام می شد. در این شوراها مردم با هم ارتباط داشتند و چون در سطح ان محدوده دموکراسی بودمردم در شورای مرکز شهر شرکت می کردند. در همین مرکز شهر که میدان حکومتی نامیده می شد، شاهدان دادگاه، قاضیان، پرچمداران و همه ی مردم حضور داشتند و با هم بحث می کردندو فرهنگ اومانیسم بین مردم رفته بود.در این بحث ها در واقع سیاست، حقوق مدنی و قوانین عرضه می شد.

دکتر صالحی افزود، انسان مدرن در ایتالیا به دنیا آمد چون، خودش را از توهمات آزاد کرد، پرده ی توهمات را کنار زد و واقعیت را دید؛ چون فلورانس باید به احتیاجات جهانی جواب می داد.

وی گفت: مردم با سواد بودند و مدارس در سطح فلورانس خیلی زیاد بود. تاجر فلورانسی یونانی حرف می زدو لاتین بلد بود و تمام نوشته های مهم را می خواند. لئوناردو داوینچی که پسر یک دفتر دار ساده و فرزند نامشروع آن از یک زن دهاتی بود در هفده سالگی وارد فلورانس می شود و فلورانس او را یک دانشمند، نقاش، مخترع و مجسمه ساز تحویل می دهد.در همان زمان میکل آنز، رافائل و صدها هنرمند و کاشف و ادمهای بزرگ و برجسته در فلورانس زندگی میکنند. در این محیط است که ماکیاولی با آن فرهنگ اومانیست بزرگ می شود. ایتالیا برای دنیا خیلی کارها کرد و برای خودش کاری نکرد و آن زمانی که باید متحد میشد، نشد.

این استاد دانشگاه در آخر گفت، حرفم را با درود بر ماکیاولی تمام می کنم چرا که نوشته هایش آینه ی حکومتهاست.حکومتها باید خودشان را درست کنندو آینه شکستن خطاست. از ماکیاولی میترسند چون آینه ی آنهاست.

سخنران بعدی این مراسم آقای روبرتو توسکانو، سفیر سابق جمهوری ایتالیا وموضوع سخنرانی ایشان «ماکیاولی در سیاست جهانی» بود.

او گفت، ماکیاولی به شهریار اهمیت نمی دهد و آن یک ابزار بوده نه هدف. هدف ماکیاولی تاسیس یک جمهوری بود که بتوان در آن قوانینی ایجاد کرد و او از حکام مستبد متنفر بوده و از آنها میخواسته که خصوصیات نیک جمهوری را دوباره احیا کند . ماکیاولی یک جمهوری خواه بوده نه یک سلطنت طلب.

وی ادامه داد، ماکیاولی به عنوان یک متفکر غیر اخلاقی مطرح بوده، اینجا باید روشن کنیم که تنها اصل اخلاقی مورد قبول، اصلی است که جهانی باشد و دایره اس به اندازه ی دور خانواده یا دور قبیله یا دور کشور ، کوچک نباشد.اگر ماکیاولی را بد مطرح کنیم فریبکاریم. اگر شما به دنبال هدفی باشید یک سری قواعد و قانون برای رسیدن به آن هدف ایجاد می کنید، همه ی سیاستمداران همینگونه اند.حرف ماکیاولی این است که درباره ی خودمان کمبودهایی داریم که باید به آن واقف باشیم.

توسکانو گفت، ماکیاولی مفید است و باید خوانده شود. ولی باید دقت کرد که بتوان آن را امروزه به کار برد. انسان تکامل پیدا کرده و مزیت این تکامل این است که دیگر فرد نیست، اجتماعی شده است. به این واقعیت که می توانیم با هم باشیم نباید بهای کمی دادو دید منفی درباره ی ماکیاولی را باید مورد تجدید نظر قرار داد.از دیدن ماکیاولی با چشم ان معاصر باید اجتناب کنیم و ماکیاولی را فردی شیطان صفت و مخترع سیاست که اخلاق ندارد، ندانیم. ماکیاولی حرفهایی زده است که مصداق دارد و با روشنگری بدون دورویی، توصیه های خوبی به ما می کند.

«در هر دولتشهری دو طبع مخالف هست» عنوان سخنرانی دکتر سید جواد طباطبایی، استاد فلسفه و عضو شورای عالی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی بود.

دکتر طباطبایی گفت: آنچه موجب بدنامی ماکیاولی شده است این عبارت است که هدف وسیله را توجیه میکند . وقتی مطالب ماکیاولی را می خوانیم با حیرت می بینیم که همچین چیزی وجود ندارد . همسانی های زیادی میان ظاهر کلام ماکیاولی که باید به دنبال قدرت رفت و قدرت را حفظ کرد، در نوشته های سیاسی اعم از شرق و غرب، جهان باستان و دنیای جدید  وجود دارد اما این شباهت که باید قدرت را نگه داشت ظاهر کلام است. مسئله اصلی در اندیشه های سیاسی این است که بر مبنای چه اصول و مبانی یک نظریه سیاسی سامان دهی می شودو بسط پیدا می کند و مفاهیم خودش را در یک اندیشه سیاسی  درست می کند.ماکیاولی و ابن خلدون کما بیش هم دوره بوده اند. ابن خلدون ماکیاولی جهان عرب و جهان اسلام بوده است.

وی گفت: اولین بدنامی ماکیاولی از محافل کلیسایی و الهی اروپا آمده، آنها متوجه شده بودند که این بریدن ربط ِ بحث قدرت نسبت به الهیات مسیحی مسئله ساز است. قدرت امر پیچیده ای است که ماکیاولی این بحث را آغاز می کند. این قدرت منطق خودش را دارد و با منطق خودش عمل می کندو نیازی به مقدمه در الهیات و اخلاق و متافیزیک و غیره ندارد.

این استاد فلسفه افزود: ماکیاولی نوشته است، در هر دولتشهری دو طبع مخالف می توان یافت و این را سبب آن است که عامه ی مردم خواستار آنند که بزرگان بر انان فرمان نرانند و بر آنان ستم نکنند و بزرگان می خواهند بر عامه ی مردم فرمان برانند و ستم کنند.در فصل نهم «شهریار» ماکیاولی می گوید از این دو میل متفاوت در شهرها سه اثر به دست می آید: نظام شهریاری، نظام آزادی(جمهوری) یا هرج و مرج. ماکیاولی می گوید که در هر کشوری دو طبع مخالف وجود دارد و همه ی قانونهای مساعد آزادی از این تفرقه و شکاف میان گروههای مختلف  ایجاد می شود. ماکیاولی به این نتیجه می رسد که روم کشور آزادی بوده و نظام آزادی داشته است چون تنش در آن وجود داشته است. و اثرات مثبت تنش در روم بسیار بیشتر از اثرات بد ناشی از نا آرامیهاست و به خاطر این نظام آزاد روم مدتها دوام آورد.

وی ادامه داد،طبع ریشه ی یک اصطلاح قدیمی است که به طب بر می گردد.  یک عبارت بسیار مهم است و باید به آن توجه کرد و آن اینست که، برابری اندازه ها میان نیروها نگهبان تندرستی است یعنی سلامتی عبارت است از نسبت متعادل نیروها. اگر یکی از این نیروها چیره شد بیماری ایجاد می شود اما اگر دو طبع چیره شود مرگ ناشی می شود و انسان می میرد. این اصطلاحات نسبت بین سیاست و پزشکی را توضیح می دهد. آنجایی که ماکیاولی از تنش های اجتماعی صحبت می کند مفهوم جامعه شناختی جدید طبقات را به کار نمی برد طبایع و مزاج انسان را مطرح می کند؛ همانطوری که بدن انسان حاصل هماهنگی و رابطه ی نسبت برابر میان طبایع است، جامعه ی انسانی هم همینطور است نمی شود که در جامعه ی انسانی این تنش ها و گروه ها نباشد اما در عین حال اگر به نسبت برابر نباشد آن نظام اجتماعی به هم می خورد. اگر یکی از طبقات چیره شود و سلطنت خود را اعمال کند جامعه مریض است .اما اگر دو طبقه چیره شود آنجا مرگ اتفاق می افتد که در حوزه ی سیاست مرگ همان هرج و مرج است.

وی افزود: بحث طبایع در انسان منحصر به یونان نبوده و به دنیای پزشکی جهان اسلام هم منتقل می شود.پیشنهاد ابن خلدون عصبیت است. او می گوید، تحول اجتماع انسانی مبتنی بر عصبیت هاست. هر قومی، هر قبیله ای و هر گروهی در زمانی، عصبیتش بر گروه های دیگر می چربد و در آن دوره از تاریخ اوست که تحولات را ایجاد می کند.

وجه تمایز ابن خلدون و ماکیاولی اینجاست که ابن خلدون می گوید، دوام و قوام اجتماع انسانی مبتنی بر چیرگی یکی از این عصبیت هاست  بر عصبیت های دیگر ولی ماکیاولی برعکس آن  می گوید آنجا که چیرگی آغاز بشود آنجا اجتماع بیمار است. بنابراین متفکران جدید به نوعی ماکباولین هستند و طبق نظر ابن خلدون نظامهای عمده ی جهان شرق سلطنتی است یعنی چیرگی قدرتی بر بقیه.

آخرین سخنران دور اول همایش آقای دکترمحمد جواد فریدزاده، عضو علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی با عنوان «سیاسی کردن سیاست» بود.

دکتر فریدزاده گفت: سیاسی شدن به عنوان یک جریان، یعنی سیاست را به طور مضاعف سیاسی کنیم؛ نه اینکه سیاست را رنگ سیاسی بزنیم و شکل و اندازه و تعریفش را عوض کنیم. نه! اگر برای سیاست ذاتی فرض کنیم در خود آن ذات یک اشتداد به وجود می آید و شدیدتر می شود.

در ادامه افزود: اگر ماکیاولی فیلسوف سیاسی نیست پس چه کسی می تواند فیلسوف سیاسی باشد؟ ماکیاولی برای سیاسی کردن سیاست از طرق مختلف اقدام کرده است و این به آن معنی نیست که آگاهانه این کار را انجام داده ولی نگاه که می کنیم میبینیم که او چطور سیاست را در سیاسی بودنش تشدید کرده است.

ماکیاولی برای فضیلت یک مفهوم دیگری غیر از معنای اخلاقی متداول یافته است و آن اینست که اخلاق در ضمن فعل ِ شهریار متحقق شود و این تحقق اخلاق در ضمن فعل شهریار یکی از سر منشاهای کج فهمی ما از ماکیاولی است.

دور دوم همایش با سخنرانی پروفسور ریکاردو ردائلی آغاز شد. موضوع سخنان ایشان «جهان پست مدرن و مفهوم دولت از دیدگاه ماکیاولی » بود.

پروفسور ردائلی گفت: ماکیاولی اولین کسی است که روی مفهوم کشور دولت کار کرد و از این واژه استفاده کرد. او اولین کسی بود که این تعریف قوی را به صورت یک قاعده درآورد.

وی در توضیح مفهوم دولت شهر گفت: امروزه هسته اصلی دولت شهر بر اساس آنها که قدرت دارند تشکیل نمی شود و مستقل از طرفهای دارای قدرت است و از طرف حاکم جدا می شود. کشور دولت ماکیاولی متفاوت است. این ایده ی سنتی شهریار بود که موقعیت فرد و حیطه ی قدرتش را حفظ کند و وضعیت حاکمیتش را نگه دارد. بر اساس این نظر دولت کشور همواره اعتقاد به یک حاکم دارد. در تاریخ فلورانس تفاوت بین دولت حکومت و شهریار است. شهریار باید راهها را ایجاد کند و شهروندان همواره هم به حکومت هم به شهریار نیاز داشته باشند.

او ادامه داد: در «شهریار» دولت و حکومت به شهریار متصل است.ماکیاولی در نوشتن شهریار علاقه به این داشت که چگونه شهریار می تواند قدرتش را در منطقه ای که به دست آورده یا به ارث برده حفظ کند؟ کتاب «شهریار» در همین زمینه است یعنی کنترل درآمدهای عمومی برای ارتباطات شخصی. ماکیاولی می خواست اصلاحاتی ایجاد شود و اتحاد برقرار شود او اولین کسی است که از کلمه ی دولت به این شکل مدرن دولت کشور استفاده کرد.

وی در پایان اضافه کرد که قدرت باید در اختیار خدمت به مردم باشد و نه بر عکس ، مردم در خدمت دولت.

دیگرسخنران این برنامه آقای دکتر محمد مسجد جامعی سفیر سابق ایران در واتیکان و مشاور عالی دانشگاه بود و موضوع سخنرانی ایشان مقایسه بین «شهریار» ماکیاولی و «سیاست نامه» خواجه نظام الملک طوسی بود.

دکتر مسجد جامعی گفت: من به عنوان خواننده ی کتاب ماکیاولی آنچه که متوجه می شوم اینست که او در پی تعریف معنای قدرت است و مسائل اخلاقی را در آن لحاظ نمی کند. همانطور که وقتی یک مسئله ی فیزیکی یاشیمیایی را تحلیل می کنیم در فهم و تحلیل آن مسائل اخلاقی را ربط نمی دهیم. آنچه ماکیاولی می خواهد انجام دهد تحلیل قدرت است.

وی درباره ی اینکه چرا این موضوع را انتخاب کرده است توضیح داد: در مقدمه ی کتاب شهریار او جملاتی دارد که به طور خلاصه می گوید، این مجموعه نتیجه ی تجربیات یک عمر طولانی است که با تفحص در اومر و اعمال معاصرین و مطالعه ی مفصل تاریخ گذشتگان به دست آمده است و خلاصه ی آن مطالعات را با دقت تمام در این کتاب جمع نمودم و به پیشگاه ملوکانه تقدیم می دارم . امیدوارم مورد قبول شاهانه قرار گیرد. زیرا بهتر از این هدیه نمی توانم سراغ داشته باشم . تصور می کنم هدیه ی مناسبتری مانند کتاب حاضر که به وسیله ی آن در قلیل مدتی با صرف کمترین وقت به نکات مهمه ی جهانداری بتوان احاطه پیدا کرد، بدین سهولت میسر نشود که من آنها را در مدت سالیان دراز و به قیمتهای گزاف و در مقابل زحمات و خطرات بیشمار تحصیل نموده و در این کتاب جمع آوری کرده ام. امیدوارم این هدیه ی ناقابل مورد قبول پادشاه قرار گیرد و اگر در مطالعه ی آن توجه فرمایند به مقصود اصلی نویسنده که نایل شدن شهریار به اوج عزت و اقتدار است آگاه خواهند شد.

اتفاقا خواجه هم در کتاب سیاست نامه مقدمه ای شبیه به همین مقدمه ی ماکیاولی دارد و به طور خلاصه می گوید، فرمان ملک شاه به بنده و دیگر بندگان برسید که هریک در معنی مُلک اندیشه کنید و بنگرید تا چیست در عهد روزگار ما، نه نیک است و بر درگاه و در دیوان و بارگاه و مجلس ما شرط آن به جا نمی آرند یا بر ما پوشیده شده استو کدام شغل است که پیش از این پادشاهان شرایط آن را به جا می اورده اند و ما تدارک آن نمی کنیم.بیندیشید و روشن بنویسیدتا در آن تامل کنیم و بفرماییم تا پس از این کارهای دینی و دنیاییبر آیین خویش رود. بنده آنچه در این معنی دانسته بودو دیده  و به روزگار تجربت افتادهو از استادان آموخته بود، در این خدمت شرح داد و هیچ پادشاهی را از داشتن و دانستن این کتاب چاره نیست( کم وبیش نوع استدلال مانند ماکیاولی است) و در احوال دوست ودشمن دیدارشان بهتر درافتد و روش کارها و راه تدبیرهای صواب بر ایشان گشاده شود و ترتیب و قاعده ی درگاه و بارگاه و دیوان و مجلس و میدان و اموال و معاملات و احوال لشکر و رعیت بر ایشان روشن شود و هیچ چیز در همه ی مملکت از دور و نزدیک و از بسیار و اندک پوشیده نماند.

دکتر مسجد جامعی در ادامه افزود  مهم اینست که این دو کتاب شباهتهایی را به هم دارند . برای فهم ماکیاولی باید به چند نکته توجه کرد ، اول اینکه در چه محیطی بوده؟ ایلت توسکانو در آن زمان مانند آتن در یونان بوده است. دوم اینکه در زمان ماکیاولی در ایتالیای قدیم دولت شهرهایی وجود داشته و دولت شهر توسکانو به مرکزیت فلورانس دائم در حال تعارض و مقابله با دولت شهرهای مختلف بوده . سوم اینکه ماکیاولی اشراف زاده نبوده و یک فرد تحصیل کرده بوده که به ماموریت های سیاسی زیادی فرستاده می شده . بنابراین تجربه ی دیپلماتیک داشته و مفهوم دیپلماسی و رقیب خارجی را می دانسته است. چهارم آنکه اطلاعات وسیعی درباره ی تاریخ یونان و روم دارد. او یک تلاش علمی و متدیک و بسیار دقیق برای اینکه بتواند مسایل قدرت را تجزیه و تحلیل کند، انجام می دهد. برای انجام دادن این کار رویکرد جامعه شناختی هم دارد و در مورد مردم و اشراف مفصل می گوید.

اما درباره ی خواجه وزیر سلجوقیان است و سی سال به طور مداوم وزارت کرده است. اصولا سلجوقیان جنگاور بودند نه مدیر. از ویژگیهای تاریخ گذشته آن است که پادشاهان و بزرگان و کسانیکه در راس بودند نظامی بودند. آنچه که در گذشته ی ایران ، جامعه را مدیریت می کرده وزیر بوده استو هر وقت وزیری قوی بوده جامعه منسجم تر بوده و پادشاه وظیفه اش حفظ امنیت بوده ولی مدیریت داخلی با وزیر بوده است.

وی اضافه کرد قلمرو سیاسی که خواجه در آن وزارت کرده بسیار وسیع بوده . خواجه مدیر یک جامعه ی متنوع و وسیع که اکنده از اختلافات مذهبی و به تبع آن از مشکلات اجتماعی و شکنندگی های اجتماعی، بوده است . اما ماکیاولی در سرزمینی محدود تجربه اندوخته  است.

 دکتر مسجد جامعی در پایان گفت:این دو نفر درباره ی موضوع واحدی صحبت می کنند و وقتی درباره ی موضوعات مشترک حرف می زنند زبانشان بسیار به هم شبیه است.

«شهریار» ماکیاولی و شاهزادۀ ماکیاولیایی آخرین موضوع مورد بررسی در این همایش بود که  توسط میکله برونلی بررسی شد.

در پایان مراسم جلسه ی پرسش و پاسخ برگزار شد و شرکت کنندگان پرسشهای خود را مطرح کردند .