1392/8/25 ۱۲:۵۵
عناصر سه‌گانۀ فرهنگ سندی عبارت از: شاعری، موسیقی و تصوّف است. و این سه عنصر همواره پایدار و جاویدان است و برگرفته از مردم سند است. تاریخ تهذیب و فرهنگ سند، گویای عظمت دیرینه و نشان درست آثار و صنا دید ارجمند است و در حقیقت آفتاب آمد دلیل آفتاب است، در تاریخ ادب و فرهنگ سندی، هنرهای زیبا بسیار کهن است، چنان‌که تاریخ خود دلیل آن است. ارزش و اهمیّت مو هنجو دارو از لحاظ بخش‌های گوناگون هنری و فرهنگی و تاریخی بسیار درخشان و روشن است. سیر و سفر ارتقای فرهنگ سندی، هزارها سال را دربرگرفته است. اما نقش‌های روشن و درخشان آن در قرن هشتم میلادی (تقریباً 712 م/ 94 ه.ق) است. یعنی آن وقت که محمد بن قاسم (نخستین مسلمان فاتح سند) سپهسالار مسلمانان در فتح سند بود. از آن زمان و بعد از آن به تدریج اعراب و مسلمانان به سند وارد شدند و در زندگی و آداب و رسوم مردم سند اثر گذاشتند. اثرات فرهنگی اعراب واقعاً افکار سندیان را تحت‌تأثیر قرار دادند و مخصوصاً از لحاظ بخش‌های گوناگون مذهبی بسیار مؤثر بودند. اما فرهنگ اعراب خود به خود در فرهنگ سندی حلّ شد و با فرهنگ سندی مدغم گردید. و عناصر سه‌گانۀ فرهنگ سندی (شاعری و موسیقی و تصوّف) جزو فرهنگ اسلامی قرار گرفت. این عناصر سه‌گانه در هیچ وقت از یکدیگر جدا نبودند. این سه عنصر در شخصیت حضرت شاه عبداللطّیف جمع شده است. شاه لطیف را سند و سند را شاه لطیف می‌توان نامید.
شمس العلماء میرزا قلیج بیگ،قیصر هند، معمار فرهنگ و ادب سند (1853- 1929 م/ 1270- 1348 هـ ق)
متن اردو: مسلم شمیم
ترجمۀ فارسی : دکتر محمدحسین تسبیحی
به همین ترتیب مردمان دیگر و اقوام مختلف به سند وارد گشتند و در سند سکونت اختیار کردند، و در این سرزمین، زندگی فرهنگی و اجتماعی به وجود آمد. زبان سندی با خصوصیت خود، زبان گفت و گوی مردم سند بود. زبان عربی و فارسی، زبان دولت و دربار بود. ولیکن زبان سندی در دهکده و روستا و شهر برقرار بود و در تاریخ دیده نشده که زبان سندی دچار بیگانگی و مغایرت شده باشد. این همه فرهنگ سندی و جامعۀ سندی را بیشتر گسترش داد و دلیل مستحکم و عمیق بر فرهنگ و ادب سند می‌باشد. در حکومت انگلیس زبان انگلیسی جاری گردید و چهرۀ کارو بار را دگرگون کرد. و در زبان و ادب سندی اثرات بسیار مهم برجای گذاشت.
هرگاه در سیصدسال گذشتۀ تاریخ زبان و ادب سندی را بررسی کنیم و در قرن بیستم برای زبان و ادب سندی بسیار شگفت‌آور است، و انواع و اصناف سخن نو و نثر جدید در ادب و زبان سندی وارد گردید و بسیار باشکوه روی به ترقی و پیشرفت نهاد. در صدسالۀ اخیر فرهنگ و ادب سندی را می‌توان نشأت ثانیه یا پیشرفت بزرگ زبان و ادب سندی تصوّر کرد. در این میدان نام میرزا قلیچ بیگ و کار و کوشش او در فرهنگ و ادب سندی همچون خورشید می‌درخشد و در حقیقت او را پیشرو و راهنمای بزرگ صدسالۀ اخیر سندی می‌توان نامید و محرّک «نشأة ثانیه» است.
شیخ ایاز عظمت ادبی میرزا قلیچ بیگ را مورد توجّه قرار داده است و از همه جهت آثار او را دقیقاً مطالعه کرده و افکار و کوشش‌های او را تحت تجزیه و تحلیل درآورده است و این مسأله در پیش من از لحاظ معنویّت و جامعیّت بسیار اهمیّت دارد.
بعد از شاه لطیف در تاریخ تهذیب پنج‌هزار سالۀ سند، میرزا قلیچ بیگ، بزرگترین شخصیت ادبی سند است.
با اشاره به عظمت شاعرانه و بصیرت ارجمند شیخ ایاز، که جای بحث آن در اینجا نمی‌باشد، عقاید او را دربارۀ میرزا قلیج بیان می‌داریم. وی دربارۀ بزرگی و ارجمندی میرزا قلیج بیگ اظهارنظر کرده می‌فرماید که: در پنج هزار سال تاریخ و فرهنگ و ادب سند و عظمت دیرینۀ آن، میرزا قلیج بیگ نقش مؤثر و مثمر داشته است. بهطوری که بحث دربارۀ اندیشه و کوشش او بسیار مشکل است. البتّه مطالعه و.تفکّر در آثار او، برای خوانندگان راه‌های تازه و نو نشان خواهد داد. فرهنگ سند در تاریخ جهان، بسیار باشکوه و ارجمند است و در دنیا سومین و کهن‌ترین فرهنگ‌ها می‌باشد.
در این موضوع مسیویوثامیه: یعنی وادی دجله و فرات را از لحاظ فرهنگ و ادب اول قرار داده و وادی نیل را در مصر دوم، و وادی سند را سوم به شمار آورده است.
در بعضی خصوصیات یعنی فرهنگ و ادب وادی دجله و فرات و وادی نیل در مصر. می‌توان فرهنگ و ادب وادی مهران را تا اندازه‌یی بهتر و برتر به شمار آورد. موهن جودارو از لحاظ هنرهای زیبا و آرامش و امنیت اجتماعی و انسان دوستی، و در کشف و دریافت باقیمانده‌های زیرخاکی در سال 1922 م/ 1341 ق، هیچ‌گونه اسلحۀ جنگی دیده نشد. و این مسأله، صلح دوستی و امنیّت پسندی مردم سند را شهادت می‌دهد.
شیخ ایاز در بیان سفر تاریخی پیشرفت و ارتقای فرهنگ سند اظهار می‌دارد که از آگاهی‌ها و اطلاعات عمیق خود استفاده کرده می‌گوید که: میرزا قلیج بیگ در عظمت فرهنگ سندی، بزرگترین مقام و درجه دارد، و همه مردم سند به او می‌نازند و فخر می‌کنند و همواره او را تحسین و تمجید می‌کنند. شیخ ایاز بر مقام ادبی و فرهنگی او می‌افزاید و می‌گوید:
«در دل من فقط برای یک دانشور سندی بزرگ داشت و احترام موجود است و آن میرزا قلیج بیگ است. ذوق و شوق وسیع او، مقام و درجۀ او را در عهد خودش به اوج اعلا رسانید و او را در ادبیّات گوناگون سندی معروف و مشهور گردانید. شیخ ایاز می‌گوید: میرزا قلیج بیگ در ذوق ادبی و فرهنگ، یک انقلاب آورد. هر گاه من در بافتن تارهای رنگارنگ قالی می‌نگرم و رنگ نخ‌ها و تارهای آن را می‌بینم، به یاد میرزا قلیج بیگ می‌افتم. بعد از شاه لطیف، عظیم‌ترین پیشوای ادبی و فرهنگی سند، میرزا قلیج بیگ است.»
سید مظهر جمیل دربارۀ کارها و کوشش‌های میرزا قلیج بیگ و کمالات معنوی و جامعیت روحانی او می‌نویسد که: موجب اعجاب و حیرت است که این شخصیّت بزرگوار تا چند درجه در ارتقای فرهنگ و ادب سند دخیل بوده است:
«میرزا قلیج بیگ حتّی بیشتر از هر محقّق و ادیب دیگر قابل اهمیت است. زیرا از لحاظ خاندان برای سند بسیار معتبر است و او از فرزندان سرزمین سند است. و در حقیقت فرزند پاک‌دل این خاک است.
در این موضوع می‌توان چنین بیان کرد که او عشق خود را به سرزمین مقدّس سند بسیار خوب بیان کرده و رشتۀ خود را با سند محکم و استوار ساخته است. مادر سند او را در سینۀ خود پرورانده است و بهترین محبت و دوستی را نصیب او کرده و در سایبان خویشتن او را پناه داده و زندگی را برای او شاد و خرم گردانیده و بدین ترتیب تمام منازل پیشرفت و ترقّی را برای او فراهم کرده است.
میرزا قلیج بیگ و خاندان او بدین ترتیب به سرزمین زیبای سند وابسته است و در این سرزمین، فرهنگ و ادب و تاریخ در رگ‌وپی او سرایت کرده است. او یقیناً بی‌مثال است و حقیقةً قابل پیروی و تقلید است. خدمات ادبی میرزا قلیج بیگ و کوشش‌های او مورد تمجید و تحسین است و همگان به مقام و مرتبت او اعتراف دارند. او در تاریخ و ادب سند بی‌مانند است. بزرگان ادب و فرهنگ و اهل دانش سند همواره از بزرگی و عظمت میرزا قلیج بیگ بسیار می‌گویند و می‌نویسند.
دکتر نبی‌بخش‌خان بلوچ می‌فرماید:
میرزا قلیج بیگ به اعتبار تاریخی، ادیب بزرگ و مورخ سترگ و دانشمند ارجمند و مدبّر اندیشمند و شاعر هنرمند است که همۀ افکار و اندیشه‌های خود را به سند و مردم سند اهدا کرده است.(1)
آرای همگانی دربارۀ میرزا قلیج بیگ به‌ویژه اینگونه اظهار عقیده و اتفاق رای می‌فرمایند که حضرت میرزا قلیج بیگ یک شخصیت جهانی و یک ادیب و سخنور همگانی است.
شاید در ادب جدید سندی، هیچ‌گونه شاخه‌یی نباشد که میرزا قلیج بیگ در آن موجود نباشد و یا نقش نداشته باشد. آفرینش ادبی و روش دانشمندانۀ او در بیان کردن اصناف شعر و شاعری آن گونه اهمیت دارد که در نگارش نثر و نثر نگاری برتر و والاتر است.
میرزا قلیج بیگ در هنر تحقیق و فنّ تدوین، درجۀ کمال و جلال دارد. او در یک وقت به چند زبان آشنایی داشت، بهطوری که توسط آن زبان‌ها گفت و گو می‌کرد و به زبان انگلیسی، فارسی، عربی، و اردو ترجمه‌های ارزنده انجام داد و در ادب جدید سندی یک گنجینۀ عظیم بود و بر آثار و افکار و مراسم سندی ارزش‌ها و اندیشه‌هایی والا افزود. جناب آقای ابراهیم جویو اندیشمند و دانشمند بزرگ نوین ادب سندی دربارۀ کتاب‌ها و نوشته ها و خدمت‌های فرهنگی و ادبی میرزا قلیج بیگ اظهارنظر کرده می‌نویسد: «شمس‌العلماء میرزا قلیج بیگ از شاعران و عالمان و بزرگان ادب و فرهنگ سندی می‌باشد و برای مردم سرمشق و مشعل راه است و راهنمایی دانشمند و معلّم ارجمند است. وی در نوشته‌ها و شعرها و تألیفات خود بر ثروت ادبی سندی بیفزود مخصوصاً در نثر سندی بسیار مؤثر بود. همانند میرزا قلیج بیگ در تاریخ سند کسی را نمی‌توان یافت. در این روزها هرگاه از پیشرفت و ترقّی ادب و زبان سندی گفت و گو می‌شود، همواره نام و یاد میرزا قلیج بیگ بر سر زبان‌ها می‌باشد.
با جرأت می‌توان گفت که: میرزا قلیج بیگ در دریای زبان و ادب سندی غرق شده بود و خدمت او به این سرزمین بسیار ارزنده است و هرگز نمی‌توان از همّت و محبّت و خدمت او به زبان و ادب سندی چشم‌پوشی کرد. در آن حالات مشکل و نامساعد است که او در نثر و نظم سندی قلم فرسایی کرد و در هر نوع کلام و سخن از خود یادگار برجای گذاشت و برای هر موضوع کتاب و رساله‌یی‌تصنیف کرد.
باعث حیرت و اعجاب است که چگونه یک نفر تک و تنها این همه آثار از خود به‌یادگار گذاشت: داستان‌نویسی، قصّه‌گویی، ناول، افسانه، ناتک، شعر، تنقید، تاریخ، احوال و آثار و خودنوشت، اخلاق، مذهب، طبّ، تصوّف، صحّت، لغت، علم، دستور زبان، موسیقی، خلاصه اینکه در هر شاخه یی از علوم و فنون، میرزا قلیج بیگ افکار و اندیشه‌های خود را به قلم آورد و به یادگار گذاشت. او در هر موضوعی که قلم به دست می‌گرفت و می‌نگاشت توانایی و صلاحیّت خویشتن را ثابت می‌کرد و آثار ارزشمند برجای می‌گذاشت. هر مسأله مشکل را حلّ می‌کرد و هر موضوع سخت و دشوار را مطرح می‌کرد و دربارۀ آن می‌نگاشت تا آنجایی که کودکان هم نوشته‌های او را در می‌یافتند و می‌خواندند. و همین کمال کار و کوشش در نوشتاری و نگارش او بود. او نه فقط برای بزرگان آثار ارزنده و برازنده نوشت، بلکه برای کودکان هم اشعار زیبا و دلاویز و داستان‌های شیرین به وجود آورد. او در ناول‌ها و نمایشنامه‌ها به این مسأله بسیار توجّه داشت که نوجوانان و جوانان از اخلاق و کردار و رفتار نیکو و سودمند او، بهره‌مند شوند و در زندگی کامیاب و موفّق گردند. وی برای زنان و دختران آثار ارزندۀ هنری و فرهنگی و پرورشی به وجود آورد. او در موضوع تصوّف براساس تعالیم اسلامی و قرآن کریم مقالات و رسایل مهمّ به وجود آورد. حتی در کتب مقدّسه، مانند: انجیل، توریت، زبور، بهایی، هندو و دهرم مطالعه می‌کرد و نکات فلسفی و دینی و علمی و تاریخی به دست می‌آورد و می‌نگاشت.
وی کتاب تحفة‌الشیعة نوشت و دیگر تحفۀ اسماعیلیه نیز نگاشت. و برای ملاّیان عامّه نصیحت‌نامه تألیف نمود. بدون تردید وی از کلیۀ جهات یک شخصیت دینی و ادبی و لسانی و فرهنگی بود(1)».
مطابق تحقیق نصیربیگ میرزا: «میرزا قلیج بیگ در یک خاندان شیعه متولّد شده و نشو و نما یافته. وی در اخلاق روحانی و صفات انسانی بسیار روشن بین و دانشمند بود. همواره به نماز و روزه و تهجّد روزگار می‌گذاشت».
به‌عبارت دیگر، وی یک شخصیّت روحانی و دینی بود. و در مسایل دینی از هرگونه تعصّب و تفرقه و خودپسندی و بنیادپرستی و عقاید تنگ‌نظری کاملاً دور بود.
آقای جویو می‌گوید: در مورد مطالب دینی، میرزا قلیج بیگ از مذاهب مقدّسۀ دیگر و کتاب‌های آنها بسیار کتاب نوشته است و در مسائل بین‌المذاهب هم‌آهنگی آورده است و در عقاید و افکار محبّت و احترام متقابل اظهار نموده است. در حقیقت میرزا قلیج بیگ، یک دانشمند متفکّر و یک مصلح اجتماعی است. وی یک بزرگ‌مرد خوش‌گفتار و راسخ العقیده است و از تیرگی عقاید و ظلمت و دشمنی مذهبی کاملاً دور بود و خوش فکر و روشن‌اندیش بود. در این موارد، جی. ایم. سیّد نظرات و افکار او را تصدیق کرده و دربارۀ این فقرات نوشته است:
«میرزا قلیج بیگ از نقطۀ نگاه مذهبی، در تصوّف و متصوّفۀ بزرگوار قایل به نظریۀ وحدت الوجود است. از کفر و کافری نفرت می‌کند و عشق را عین اسلام و اعتصام حبل‌الله تصور می‌کند. در عمل و کردار و اخلاق میانه‌رو و معتدل و به صلح کلّ متکی می‌باشد.
این مسأل, عطای بزرگ و بخشش ارجمند روایات برجسته و بلندپروازی‌های سرزمین سند جاویدان است. فرهنگ و هنر سند را در فکر و نظر میرزا قلیج بیگ و در وجود ظاهری و باطنی، در هر شعبه ذات و جسم او همانند گردش خون است و ا ین ادّعا از افکار و نظریات او یک عکس روشن است و یک هدیّه ارزنده و والا تبار است.
تا اینجا آن چه که شرح و بیان شده است و از روشنایی افکار و گفتار او سخن رفته است این که میرزا قلیج بیگ یک نابغه است.
او مصنّف، محقّق، شاعر، مبتکر عمل، مورّخ آگاه، نویسندۀ بزرگ، نابغۀ روزگار، شخصیت ادبی و هنری است. او در انواع ادبی و اصناف شعر و نثر و شاخه‌های دیگر علم و حکمت آثاری گران‌بها بوجود آورده و کار کرده است. او در کیفیّات و کمّیات علوم و فنون و در هر صورت، نقش‌های ارزنده و خدمات برجسته انجام داده است، و در همۀ این مطالب و مسائل کتاب‌های فراوان نگاشته است که تعداد آنها به 457 کتاب مفصّل و مختصر در نثر و نظم اوست. این آثار به همۀ زبان‌های زندۀ عهد خود می‌باشد.
کتاب‌هایی که از زبان انگلیسی به زبان و ادب سندی ترجمه کرده 43 اثر
کتاب‌هایی که به زبان انگلیسی نوشته است 41 اثر
کتاب‌هایی که در فلسفه و اخلاقیّات و موضوعات دینی به زبان سندی نگاشته است. 88 اثر
نمایشنامه‌ها به زبان سندی 20 اثر
ناول و قصّه به زبان سندی 23 اثر
کتاب‌های درسی و کتاب‌های علمی درسی به زبان سندی 119 اثر
کتاب‌های راهنمای زنان و دختران به زبان سندی 20 اثر
کتاب‌های کودکان و نوجوانان در نظم و نثر 17 اثر
کتاب‌های ادبی و آفرینش‌های شعری و نثری در زبان سندی 29 اثر
کتاب‌هایی که به زبان فارسی نوشته است 22 اثر
کتاب‌هایی که به زبان عربی نگاشته است 3 اثر
کتاب‌هایی که به زبان اردو تألیف کرده است 5 اثر
کتابی در دستور زبان بلوچی 1 اثر
بدین ترتیب جمع کلّ آثار شمس‌العلماء میرزا قلیج بیگ 457 کتاب است. خلاصه این همه آثار حضرت میرزا قلیج را می‌توان یک مرکز سندی فرهنگ و ادب به‌شمار آورد و در حقیقت او را و آثارش را یک ادارۀ کلّ زبان و ادب سندی که در همه اهداف و مقاصد فرهنگی کار کرده است به شمار آورد.
میرزا قلیج بیگ در موضوعات علمی و ادبی و در اصناف سخن به طور کامل توجه داشته است و در انواع ادبی داد سخن داده و شرط انصاف به جای آورده است. بدین جهت در تصنیف و تألیف هرگوشۀ تاریک را روشن کرده است و جداگانه مطالب ارزنده و مقالات محققانه نگاشته است.
به این ترتیب مطابق زمان و گذشت عمر، قدر و منزلت میرزا قلیج بیگ پیوسته اضافه می‌شود. تا آنجایی که ماهنامه‌ها و سالنامه‌ها و رسایل گوناگون شمارۀ ویژه به نام میرزا قلیج بیگ می‌نوشتند و نشر می‌دادند. کتاب‌ها و رسایل او در موضوعات درسی دانشگاهی در دورۀ کارشناسی و کارشناسی ارشد و پیش‌دکتری و دکتری قرار گرفت. در سال 2009 میلادی / 1431 قمری کرسی میرزا قلیج بیگ در دانشگاه سند (جام شورو ـــ حیدرآباد) تأسیس گردید و سمینار علمی و ادبی و فرهنگی جهانی دربارۀ شخصیت و آثار او تشکیل گردید. چندین کتاب و اثر از او و دربارۀ آثار و احوال او طبع و نشر گردیده است.
میرزا قلیج بیگ در ادبیات نوین سندی انواع آثار به وجود آورد. او نخستین شخص است که نمایشنامه‌به زبان سندی نگاشت. و به زبان سندی یک مقام بلند عطا فرمود.
نخستین نمایشنامۀ او به زبان سندی «لیلی و مجنون» بود که در سال 1880 م / 1298 ه.ق نوشت و در همان حال نمایشنامۀ «تناوی» تصنیف دیوان کورومل را از زبان سنسکریت ترجمه کرده بود. و بدین ترتیب نخستین‌بار نمایشنامه‌نویسی و ناول‌‌نگاری به زبان سندی توسط میرزا قلیج بیگ انجام گردید.
پروفسور منگها روام ملکانی در کتاب خود «تاریخ ادبیات سند» نوشته است که اولین کتاب نمایشنامۀ سندی میرزا قلیج بیگ به نام «دلارام و زینت» بود، و بهترین نمایشنامۀ سندی به شمار می‌آمد. بدون هیچ شک و تردید می‌توان گفت که نخستین افسانه‌نگار زبان سندی میرزا قلیج بیگ بود. ضمناً مترجم بزرگ بود که از زبان‌های مختلف دنیا، آثار بسیار ترجمه کرد و زبان و ادب سندی را توانا و قدرتمند گردانید.
از لحاظ تاریخی، کارهای شایسته و بایسته‌یی انجام داد و در حقیقت به عنوان یک مورخ نیز می‌توان او را به شمار آورد. او به تاریخ بسیار توجه داشت و تحقیقات تاریخی و ادبی او برای جوانان و نوجوانان کمال اهمیّت را حامل است. او در یک وقت به چند زبان می‌نوشت و گفت و گو می‌کرد، ازجمله: انگلیسی، فارسی، عربی و اردو، که بدین واسطه زبان سندی را بسیار غنی و ارجمند ساخت و یک گنجینۀ ادبی و فرهنگی سندی تأسیس کرد.
جناب آقای ابراهیم جویو ادیب و سخنور نوین سندی دربارۀ حالات و آثار میرزا قلیج بیگ مطالب و مسایل ارزنده نگاشته است. و اینگونه می‌فرماید:
«شمس‌العلماء میرزا قلیج بیگ از دانشمندان بزرگ و ارجمند سندی بود. وی در همۀ ادبیات سندی به‌ویژه در نثر و نظم داد سخن داد و همانند میرزا قلیج بیگ در تاریخ سند نمی‌توان یافت. در این روزها که از ادب و فرهنگ سندی، گفت و گو می‌رود، همواره نام او مورد توجه قرار می‌گیرد و به همۀ زبان‌های دنیا از او یاد می‌کنند.
این روزها وقتی از ترقی و تعالی زبان سندی گفت و گو می‌شود، بیشتر از میرزا قلیج بیگ نام می‌برند، چنان که همانند او در هیچ گوشه‌یی از تاریخ سند به نظر نمی‌آید و حتّی در جهان بیگانه می‌باشد.
از لحاظ مورخ، وی کارهای شگفت‌آور انجام داده است و در موضوعات تاریخی برای جوانان و نوجوانان کارهای بسیار ارجمند به انجام رسانیده است. در این موضوع تاریخی برای جوانان وی هشت کتاب نگاشته است که در فواصل سالهای 1900 تا 1928 م / 1318 تا 1347 ه.ق انجام یافته است. چنان‌چه ترجمۀ انگلیسی و سندی «چچ‌نامه» بسیار اهمیّت دارد. و در تاریخ سند از مآخذ مهم و ارزنده به شمار می‌آید. او علاوه بر زبان سندی، به زبان انگلیسی هم در تاریخ سند کتاب نوشته و بر مقام تاریخ سند افزوده است.
خود نوشت او که در احوال و آثار و زندگانی او می‌باشد. از بهترین احوال و آثار می‌باشد. وی نمایشنامه‌های شکسپیر را به زبان سندی ترجمه کرده است و در حقیقت یک هنر بزرگ نمایشنامه‌نویسی در ادب و زبان سندی به حساب می‌آید و در ترجمه و نگارش از زبانی به زبان دیگر از بزرگترین شخصیّت‌ها به شمار می‌رود.
میرزا قلیج بیگ، اصولاً در اندیشه و فکر او بود، که ادب و فرهنگ سندی را مقام و مرتبۀ جهانی بدهد. چنان‌چه در میدان شاعری سندی، منظومه‌های دلاویز و اشعار شورانگیز دارد. رباعیّات عمرخیام را به سندی ترجمه کرده است و نوعی سوغات به سندیان داده است. آن‌چه در موضوعات شاعری او آمده است. اصلاح اجتماع، هدف ترقّی و تعالی زندگی مردم، روش نوین آموزش و پرورش و شاعری کلاسیکی را به صورت نوین درآورده است. وی شاعری عروضی را با شاعری کلاسیکی سندی مطابقت داده و یک طریقۀ نوین ایجاد کرده است. و سرمشق او در این طریق حضرت شاه عبداللّطیف بهتایی است زیرا شاعری شاه لطیف منطبق بر موسیقی می‌باشد، و این روش یک نوع آفرینش هنری ادبی می‌باشد و گویی در شعر و ادب جادوگری می‌کند. به همین دلیل ادب و عرفان و شاعری سندی در جهان امروز درجه و مقام عالی دارد.
در عهد میرزا قلیج بیگ، مطالعۀ زبان اردو در دنیای ادب، مراتب عالی دارد و حامل معنویّت و تهذیب است. گفته می‌شود که خانوادۀ میرزا قلیج بیگ در سال 1805 میلادی/ 1220ه.ق به سند آماده و ساکن شده‌اند. روشن است که کمپانی هند شرقی در سال 1803 میلادی/ 1218ه.ق به دهلی حکومت برقرار کرد. ظاهراً از سال 1857 م/ 1274ه.ق در هندوستان حکومت شاه عالم ثانی در جنگ پلاسی در سال 1765 م/ 1282ه.ق به نام کمپانی هندشرقی دستور و اختیارات صادر کرده بود. تا آن موقع در سند حکومت خودمختار برقرار بود، و پادشاهان نالپوران در سند فرمانروایی می‌کردند.
در اینجا این نکته را ناگفته نگذاریم که میرزا قلیج بیگ برای تعلیمات عالیه از 1872 تا 1876 به شهر بمبئی رفته بود. بعد از آن همواره به بمبئی رفت و آمد می‌کرد. علاوه بر این رفت و آمد به بمبئی برای او یک نوع دلبستگی پیدا شد. زیرا در سال 1823 م/ 1239ه.ق عموی او میرزا خسروبیگ به‌عنوان سفیر یا ایلچی از طرف پادشاه تالپور سند به سوی استاندار بمبئی یلفستن فرستاده شده بود و با کشتی از طریق دریا از کراچی به بمبئی رسید و آنگاه که میرزا خسروبیگ به بمبئی رسید، برای احترام او، دوهزار سرباز برای بزرگداشت او به صف ایستاده بودند و 21 توپ شلیک کردند، و او را بر کالسکۀ چهار اسبۀ وکتوریا تا محل مخصوص سکونت او با احترام همراهی کردند(1).
از این بیان روشن می‌شود که خاندان میرزا قلیج بیگ با حاکمان انگلیسی در هندوستان روابط استوار داشتند. و در این روابط اعتماد و اطمینان برقرار بود. در سال 1843 م/ 1259 ه.ق حکومت بریتانیا در سند تسلّط پیدا کرد و برای این خاندان، مشکلات بسیار پیدا نشد، بلکه یک نوع آسایش و آرامش و سازگاری برای آنان به وجود آمد. بنا بر عقیدۀ نصیربیگ میرزا، برای این خاندان یک نکتۀ منفی نمی‌باشد، زیرا که تا آنجایی که من آگاهی دارم، داستان زندگی سر سیّد احمدخان گویای زنده است. در نتیجۀ وقایع سال 1857 م/ 1274ه.ق برای مسلمانان شبه قارّه مسائل و مشکلات گوناگون به وجود آمده بود. در اینجا با همکاری «مسلم کمینوتی» با راهنمایی و هدایت سر سیّد احمدخان، مبارزات و مفاهمات تاریخی آغاز گردید و برای مسلمانان ممکن شد که با حکومت انگلیسی روابط استوار برقرار گردد و اعتماد و اطمینان به وجود آید، و در این مسأله سر سیّد احمدخان در کتاب «اسباب بغاوت هند» خوب نوشته است. از یک طرف، اشتباهات دولت انگلیسی را متذکّر شده، و از طرف دیگر حقیقت کار و کوشش مسلمانان را یادآور شده است. و روش مسالمت‌‌آمیز اختیار کرده است و دلایل و براهین درست مسلمانان را یادآور شده است و این کوشش‌های سرسید احمدخان در شبه قاره، یک نوع انقلاب فکری و اعتقادی و تبدیلی‌های رسم و رواج نوین برقرار کرد و در حقیقت در تاریخ شبه قارّه یک باب زرین و نوین به جود آمد.
میرزا قلیج بیگ ده سال بعد از (فتح سند در سال 1843 م/ 1259ه.ق توسط انگلیسی‌ها) در سال 1853 م/1270ه.ق ولادت یافت. تعلیمات ابتدایی او در حیدرآباد سند بود و تعلیمات عالیه در بمبئی مراحل خود را گذرانید و درجات عالی به دست آورد. میرزا قلیج بیگ در شهر بمبئی با بزرگان و دانشمندان آشنا گردید. و حال آن که میرزا اسدالله خان غالب در شهر کلکته بسیار پیش از آن آثار و نقوش به وجود آورده بود. و هر سید احمد خان به تدوین و چاپ و نشر انتقادی آیین اکبری پرداخته بود.
این مسأله روشن است که در شعر و ادب اردو، نظریات و عقاید و افکار نوین اروپایی را میرزا اسدالله غالب وارد گردانید. در تقریظ منظوم آیین اکبری یک نظریۀ خاص آمده که میرزا غالب، عقاید اروپایی را وارد کرده و تغییرات و تبدیلات و روش‌های نوین ایجاد کرده است و به سر سید احمدخان مشورت داده که مطالب گذشته را رها کنید و ادراک عصر نوین کنید، و از خوبی‌ها و ارزش‌های نیکوی بهره‌مند گردید و به سوی ترقی و تعالی گامزن شوید. در آغاز تقریظ، میرزا غالب از سر سید احمدخان تعریف کرده است، بدین معنی که باید دیدۀ بینا داشته باشیم و به کهنگی لباس نو بپوشانیم، اما آیین اکبری و طبع و نشر آن و تصحیح و تنقیح آن باعث افتخار و سرفرازی می‌باشد.
میرزا غالب، نوید عهد نو داده است و نظام نوین زندگی را بشارت داده است و در تقریظ مذکوره همۀ این مطالب ذکر شده است. انگلیسی‌ها نوعی آیین‌ها و قانون‌ها اجرا کردند که قبل از آنها نیامده و اجرا نشده بود. در هنرها، هنرمندان کمال هنر خود را نشان دادند. به طوری که بزرگان خود را در شگفتی و تعجب واداشتند. مردم نگهبان قوانین می‌باشند. بدین جهت هماره در حفاظت و نظامت قوانین می‌کوشیدند. آنها در حکومت هندوستان و عدل و انصاف و درست کاری را برای مردم واجب و لازم می‌شمردند. مردم با سنگ آتش روشن می‌کردند، در حالی که انگلیسی‌ها با تنکی یا سلایی روشن می‌کردند. آنها از آب و نیروی آب استفاده کردند و دریاها و اقیانوس‌ها را در اختیار درآوردند، و کشتی‌های بزرگ و کوچک را به دریا انداختند و در سطح آب روانه ساختند. نیروی آب و طوفان را در اختیار گرفتند. آنها نفت و گاز را در اختیار درآوردند و آن را در آتش و گرما و روشنایی مورد استفاده قرار دادند. از زغال سنگ استفاده کردند و در کوره‌های آهنگری و ذوب آهن از آن سود بردند.
در آیین مردم و قانون اساسی بسیار محترم است. دوست عزیزم، آیا در قانون اساسی شما هم چنین سخنان ارزشمند وجود دارد و هماره مردم زنده مورد خطاب و عتاب است، از مردم مرده یا مرده‌ها چیزی پرسیدن و مورد عتاب و خطاب قراردادن فایده‌یی ندارد و نباید دستور و آیین و قانون اساسی فقط برای بیان الفاظ و کلماتی باشد که به مردم منفعت برساند.
برای میرزا قلیج بیگ در عهد خودش هیچ‌گونه مشکلی نداشت چون که در قرن 19 میلادی / قرن 13 هجریاواسط 1870 م/1233 ه.ق، تاریخ هندوستان در سیر تاریخی ارتقاء و پیشرفت حاصل کرده بود. دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها و مدارس عالیه تشکیل شده بود. در سند از کراجی تا کوتری، راه‌آهن برقرار گردید و قطارها روان و دوان شدند. در همۀ هندوستان، قانون برقرار گردید و در همه امور زندگی و کار و کوشش مردم به کار گرفته شدند و همگان از آن سود جستند. پیش از اجرای قوانین، مردم تصوّر نمی‌کردند که قوانینی باشد که آنها را تحت حمایت خود درآورد. معمولاً قانون همان بود که پادشاه مطابق فکر خود مسائلی می‌گفت و مطالبی به وجود می‌آورد و قانون می‌شد و وزیر و نایب پادشاه آنها را تغییر و تبدیل می‌دادند و در کار و کوشش و زندگی مردم به کار می‌بردند. هیچ داد سرای درستی و آموزش و پرورش صحیح، و هیچ ادارۀ اموری برای کارهای مردم وجود نداشت از ادارۀ پست و ارسال مراسلات همه محروم بودند. حقوق زندگی و اداری و اجتماعی مردم درهم و برهم بود. و همۀ مردم عقب مانده و بیچاره بودند.
بنابراین برای نخستین‌بار این همۀ مسایل اجتماعی و قوانین اداری و نظامی در هنگام به وجود آمدن حکومت بریتانیا آغاز گردید. میرزا قلیج بیگ شخصیت متفکر و خردمند در زندگی علمی و عملی خود مشاهده کرد که آموزش و پرورش نوین فکر و ذهن او را روشن می‌گرداند. و آن آبادانی و عمران نوین و آموزش و پرورش جدید بود که توسط بریتانیا به هندوستان رسیده بود و باعث پیشرفت و بهبود مردم در همه امور و احوال شده بود و فرهنگ و تهذیب نوین رواج یافته بود.
در زبان و ادب اردو میرزا اسدالله غالب افکار نوین و آفرینش‌های ادبی آورد. سرسیّد احمدخان جنبش سیاسی و ادبی و عملی مرتب و منظم ساخت. انواع و اقسام ادب اردو در قرن نوزدهم/ قرن سیزدهم هجری پدید آمد. انجمن پنجابی در ادبیات پنجابی، اشعار نوین داغ دهلوی، بازرس نذیر احمد، عبدالحلیم شرر، مرزابادی رسوا، طرح نول نگاری را آوردند، یعنی راه فعالیت و کوشش اردو فرا رسید. فعالیت‌های علمی و ادبی و سیاسی سرسید احمدخان تحت عنوان «انجمن علمی» در 1863 م/1280ه.ق به وجود آورد، و اندیشۀ علمی و علوم عملی ترویج و توسعه یافت. و جنبش علمی آغاز گردید. ترجمه‌های جدید از زبان‌های دیگر به زبان اردو موجب تحول در زبان اردو گردید. با کتاب «تهذیب الأخلاق» با اصلاح اخلاق و نظریات جدید در میان مردم برقرار گردید و با اخلاق انسانی و روحانی آشنا گردیدند. در سال 1976 م/ 1396ه.ق در علیگرهـ درس‌هایی برقرار گردید که در سال 1920 م / 1339 ه.ق در دانشگاه مسلم علیگره تدریس می‌شد و در تاریخ هندوستان یک نوع تحوّلات اسلامی به وجود آمد.
میرزا قلیج بیگ در دوره‌یی تحولات فکری به وجود آورد و قبلاً دربارۀ آن گفت و گو کرده‌ایم و در شبه قارّه تفکرات اروپایی رونما گردید و از تحولات و دیگرگونی‌ها با خبر گردیده بود. و از فکر و فلسفه و بنیادهای فلسفی و علمی نوین آگاه شده بود. کارل مارکس در کتاب خود on Marx in India از تسلط بریتانیا یا لوت کهسوت کاملاً انتقاد کرده است و این مسأله را نگاشته که استعمار و تسلط غیر انسانی در هندوستان، مظالم بسیار در اجتماع به وجود آورده است، اما با وجود این موجب ارتقاء فکری و اخلاقی شده است چنان‌چه میرزا قلیج بیگ با روش نوین علمی و ادبی آشنا گردید و از سال 1871 تا 1872 هنر عکاسی را فراگرفت و خودش دوربین عکاسی خریداری کرد و از فرزندان و بچه‌ها و پیران و جوانان عکس گرفت و خودش آنها را ظاهر کرد. در صد سال گذشته، در آغاز این سال‌ها، آوازها و صداها ثبت و ضبط می‌شد و از بریتانیا، دستگاه ضبط صوت وارد گردید. در سال 1904 م/1322ه.ق خیرالنساء همسر اول میرزا قلیج بیگ درگذشت و آواز و صدای او و آواز خود را ضبط کرده است و قرائت قرآن و اشعار نعت را محفوظ نموده است.
در این جا این مسأله را باید گوشزد کنیم که برخلاف این تحولات علمی و اجتماعی و ادبی و آلات ضبط صوت، علمای مدرسه دیو *** *** صادر کردند که این آلات و ادوات حرام است و اینگونه فتاوی کافرانه و ملحدانه صادر کردند و در حقیقت با آموزش و پرورش مخالفت کردند.
میرزا قلیج بیگ، شوق و شعف بسیار به علوم جدید و آلات و ادوات نوین داشت. او مردی روشنفکر و دانشمند بود. از دیگرگونی‌ها و انقلابات علمی و ادبی استقبال می‌کرد و خود نیز آنها را در زندگی و در سطوح مختلف به کار می‌برد.
میرزا قلیج بیگ در سال 1853م/1270ه.ق ولادت یافت و در سال 1929م/ 1348ه.ق درگذشت. عمر او 76 بود. در مدت زندگی خود بسیار موفقیت‌ها و پیروزی‌ها نصیب او گردید. بهطوری که همه جوامع سندی را تحت‌تأثیر قرار داد و به او فخر می‌کنند. خانوادۀ او در 1805م/1220ه.ق از گرجستان آمده بودند. میرزا خسروبیگ دایی او نخست به سند آمد و در حکومت تالپوران و در دربار آنها به خدمت پرداخت و کارهای نیکو و خدمات او مورد توجه امیران تالپور قرار گرفت. سپس میرزا فریدون بیگ گرجی پدر میرزا قلیج بیگ به سند وارد گردید. در مدت پنجاه سال این خانواده به سند بسیار خدمات انجام دادند و سرمشق مردم بودند. فرهنگ و ادب سند را آن گونه این خانواده وارث شدند و امانت وراثت فرهنگی برقرار داشتند که مانند و مثل آن در تاریخ و فرهنگ سند یافته نمی‌شود. شاعری سندی از نقطۀ آغاز توسط قاضی خان انجام یافت و با آمدن حضرت شاه عبداللّطیف به نقطۀ عروج و ارتقاء رسید. اما میرزا قلیج بیگ ادب و شعر و فرهنگ سندی را به طرز نوین و اندیشۀ جدید بنیاد گذاری کرده است، علاوه بر آن یک عصر جدید و یک دوران تازه ایجاد نموده است، بهطوری که همگان را به اعجاب واداشته است. او نگهبان و پاسبان افکار و آثار شاه عبداللطیف بهتایی بوده است، و عظمت و برتری او را پاس داشته و در دنیای غرب و اروپا ادب و فرهنگ سند را شناخته و شناسانیده است. از طرف دیگر ادب و فرهنگ نوین را به سندی ترجمه کرده و راه‌های جدید ترقی و تعالی را به مردم نشان داده است و در قرن بیستم راه برتر و بهتر را نمایانده است و کارهای نمایان انجام داده است.
میرزا قلیج بیگ در سال 1929م/1348ه.ق به رحمت حق پیوست. در عهد او ادب و شعر نوین سندی به سوی ترقی روی نهاد و به پیشرفت خود ادامه داد. مجموعۀ شعری «کشن چند بیوس» به عنوان «شیرین شعر» طبع و نشر شد و به سوی ترقی و تعالی روی نهاد و براساس فرهنگ امروز شعر و ادب سندی سرمشق همۀ ادبا و شاعران می‌باشد و به بالاترین درجه رسیده است.
دربارۀ میرزا قلیج بیگ و ارزش و اهمیت آثار او گفتگو شده است. در اینجا چند نکته دربارۀ شاعری و شعر نوین او به خوانندگان پیشکش می‌گردد. او انواع ادبی و اقسام شعر و شاعری سندی را شناسانیده است و آثار ارزنده برجای گذاشته است. همانند مولانا الطاف حسین حالی، نخستین نقدنویس ادب و شعر سندی بود و در این طریق از مولانا حالی پیروی کرده است. و به زبان‌های متعدد روش‌ها و سبک‌های نوین شعر و شاعری برای نسل‌های آینده به یادگار گذاشته است. چنان که شاعری اردو در وادی سند به حضرت سَچَّل سرمست (1739- 1829 م – 1152-1245 ه.ق) منسوب است. یعنی او در قرن هیجدهم و نوزدهم (قرن 11 و 12 ه.ق) در کنار زبان‌های دیگر، سرمایۀ شعر و شاعری زبان اردو را به سوی ترقی و تعالی روان ساخت و با آفرینش‌های ادبی و شعری سروزلف اردو را شانه زد و جسم و جان اردو را ناز و نوازش کرد و برای زبان اردو یک نوع سرمایۀ ادبی به وجود آورد.
میرزا قلیج بیگ در دهۀ آخرین قرن نوزدهم (قرن 13 ه.ق) و در سی سال اول قرن بیستم (قرن 14 ه.ق) ارزش‌های ادبی و فرهنگی سندی و شعر و شاعری را به سندی و فارسی ارتقا بخشید و بسیار کارهای نمایان علمی و ادبی در فرهنگ و ادب سندی به یادگار گذاشت.
نصیربیگ میرزا در کتاب خود تحت عنوان «میرزا قلیج بیگ، شخصیت اورفن» علاوه بر اشعار فارسی، اشعار اردوی او را هم آورده است وی‌می‌گوید در غزل‌های اردو، سادگی و خلوص و تازگی نمایان است، و همانند روایات کهن و سنتی، رنگ‌آمیزی و دلاویزی خاصی دارد.
درادب وفر فرهنگ سندی، تصوف و عرفان یک مقام و درجهء والا دارد و بسیار عزیز و ارجمند در نزد مردمان است.
بر اثر و نفوذ معجز آسای حضرت شاه عبداللطیف در تصوف و عرفان، یک نوع روحانیّت و معنویّت و سماع و عشق وجود دارد. تصوف و عرفان و شعر و شاعری سندی، روح روان است و مقام و درجۀ شاعر عارف در آن نمایان است، تصوف در سرتاسر عالم اسلام، انسان دوستی و محبت و زندگی عرفانی و الهی را رواج می‌دهد و این مسائل همه در غزلیات عرفانی حضرت میرزا قلیج بیگ همه‌جا نمایان است.
ماخذ
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید