زرين‌ترين اصل اخلاق/دكترعلي محمد حلمي

1392/8/25 ۱۰:۱۰

اما در تعريف اصطلاحي دين مي‌توان گفت؛ مجموعه باورها و اعتقادات به موجودي ماورايي و التزام به شعائر ديني و دستورهاي عملي و اخلاقي فردي و اجتماعي نشأت گرفته از اين باورها و اعتقادات.

واژه دين در فرهنگ لغات مترادف با كلماتي چون حكم و قضا، شريعت و مذهب، رسم و عادت و غير آن آمده است (لغتنامه دهخدا ص 572 تا 574).
اما در تعريف اصطلاحي دين مي‌توان گفت؛ مجموعه باورها و اعتقادات به موجودي ماورايي و التزام به شعائر ديني و دستورهاي عملي و اخلاقي فردي و اجتماعي نشأت گرفته از اين باورها و اعتقادات.
دين عبارت است از مجموعه عقايد، قوانين، اخلاق و مقرراتي كه براي اداره امور جامعه انساني و پرورش انسان‌ها مي‌باشد. گاهي همه اين مجموعه، «حق» و گاهي همه آن، «باطل» و زماني مخلوطي از «حق و باطل» است (شريعت در آينه معرفت، عبدالله جوادي آملي ص93).
لازم به ذكر است درخصوص بيان معنا و مفهوم دين تعاريف مختلف و متعددي ارائه شده است كه برخي از آن‌ها دايره دين را تنگ و تنها اديان الهي را در بر مي‌گيرد، اما برخي ديگر تعريفي ارائه مي‌دهند كه دايره شمول آن تمامي اديان الهي و غير الهي را در بر مي‌گيرد و ما هم‌ اكنون مفهوم گسترده دين را در نظر گرفته‌ايم.

نقش دين در ارتقاي ارزش‌هاي اخلاقي
درخصوص ارزش‌هاي اخلاقي مي‌توان ادعا كرد اين ارزش‌ها فرا ديني بوده و هر انسان سليم‌العقل كه داراي فطرتي پاك باشد، اگرچه غير ديندار، ارزش‌هايي همچون عدالت، صداقت، بخشندگي و... را ارج مي‌نهد، اما اين ارزش‌ها در چارچوب اخلاق ديني معنا و مفهومي والاتر مي‌يابد و يك انسان ديندار با تعهد و التزام بيشتري به محقق كردن ارزش‌هاي اخلاقي در جامعه مي‌انديشد‌ زيرا اديان با بيان اعتقاد به يك موجود ماورايي به نوعي پيروان خود را به اطاعت از دستوراتي كه توسط فرستادگان او (پيامبران) ابلاغ مي‌شود، فرا مي‌خوانند؛ از جمله اين دستورات كه با غور در منابع ديني به وفور مشاهده مي‌شود، التزام داشتن به ارزش‌هاي اخلاقي برخاسته از عقل سليم و فطرت پاك انساني است.
به‌عنوان مثال در اسلام تا آنجا ارزش‌هاي اخلاقي مورد تاكيد قرار گرفته كه پيامبر اسلام حضرت محمد(ص) علت بعثت خود را اهتمام ورزيدن تمام وكمال به ارزش‌هاي اخلاقي عنوان مي‌نمايند. «اني‌بعثت لاتمم مكارم الاخلاق.»

ارزش‌ها در اخلاق سكولار چگونه تعريف مي‌شوند
در اخلاق سكولار التزام به ارزش‌هاي اخلاقي صرفاً جنبه مادي دارد و فرد با التزام به انجام دادن ارزش‌هاي اخلاقي در واقع سود و منفعت خود را دنبال مي‌كند، زيرا مي‌پندارد در جامعه‌اي كه ظلم و دروغ و ساير ناهنجاري‌هاي اخلاقي حاكم باشد، خود او نيز متضرر خواهد شد و نهايت هدف او از پايبندي به ارزش‌هاي اخلاقي فراهم كردن زمينه پيشرفت جامعه در ابعاد اقتصادي است؛ لذا ضمانتي وجود ندارد كه اگر فردي به ثروتي كلان يا قدرتي غيرپاسخگو دست يافت و خود را بي‌نياز از جامعه ديد، دست به طغيان نزند و ارزش‌ها را زير پا نگذارد. قرآن در اين خصوص مي‌فرمايد: «ان الانسان لطيغي ان راه استغني.»

تحقق بخشيدن به ارزش‌هاي اخلاقي
اما يك فرد ديندار در تحقق بخشيدن ارزش‌هاي اخلاقي، ابتدا در پي تقرب به الله و به‌دست آوردن سعادت اخروي است و دوم با التزام به اين ارزش‌ها و انجام آن‌ها به‌دنبال فراهم كردن زمينه تحقق جامعه ايده‌ال اخلاقي است كه درآن سعادت و خوشبختي دنيوي و مادي‌اش نيز تامين شود. چنين شخصي اگر از لحاظ مالي و دسترسي به ثروت به بالاترين امكانات يا از لحاظ قدرت به عالي‌ترين سطح رسيد با توجه به آموزه‌هاي ديني تلاش مي‌كند تا پايبند به ارزش‌هاي اخلاقي بماند، زيرا دليل تعهد و التزام به ارزش‌هاي اخلاقي را علتي ماورايي مي‌داند كه از باورها و اعتقادات او سرچشمه گرفته است لذا اديان ضمن سفارش و تاييد و تاكيد بر انجام اعمالي كه جزو ارزش‌هاي اخلاقي شمرده مي‌شوند و با در نظر گرفتن پاداش و جزاي اخروي براي انجام يا ترك فعل اخلاقي، تقويت انگيزه‌هاي دينداران را در پايبندي به ارزش‌هاي اخلاقي موجب مي‌شوند.

تقويت روح معنويت
همچنين با عنايت به اين‌كه سرچشمه همه ناهنجاري‌ها و بدي‌ها، تمايل شديد و عشق بي‌پايان به دنيا به عنوان سمبل ماديگرايي است (حب‌الدنيا رأس كل خطيئه) و از طرفي ديگر اديان در مقابل اين خصلت، پيروان خود را به تقويت روح معنويت و نظر داشتن به جهاني ديگر و حياتي جاودان راهنمايي مي‌كنند مي‌توان با تمركز بيشتر بر اين وجه مشترك اديان يعني با تقويت روح معنويت در ميان پيروان از مسير تزكيه و تهذيب نفس ناهنجاري‌هاي اخلاقي را از بين برد و خصلت‌هاي مطلوب اخلاقي و انساني را جايگزين آن‌ها كرد.

احياي ارزش‌هاي اخلاقي
با پژوهش و بررسي متون ديني از هندوئيسم و بوديسم گرفته تا اديان ابراهيمي مي‌توان در ميان دستورات ديني ارزش‌هاي اخلاقي مشتركي را پيدا كرد كه اين اديان بر آن‌ها تاكيد كرده‌اند. شايد بتوان ادعا كرد يكي از زرين‌ترين اصول اخلاقي كه در همه اديان بر آن تاكيد شده اين اصل ركين است كه: «آنچه را براي خود نمي‌پسندي براي ديگران مپسند» لذا با عنايت به اشتراكات اديان در بسياري از ارزش‌هاي اخلاقي مي‌توان با برقراري گفت‌وگو بين اديان در خصوص اين مشتركات و تاكيد بيشتر از جانب علماي اديان بر تقويت روح معنويت در ميان پيروان و احياي ارزش‌هاي اخلاقي، زمينه را براي گسترش ساير ارزش‌ها در ميان پيروان اديان فراهم كرد.