دكتر علي اشرف صادقي: با انتشار فرهنگ جامع زبان فارسي نخستين گام برداشته شد

1392/8/19 ۱۲:۰۷

حرف «الف» سه مجلد را دربرمي‌گيرد كه سال آينده جلد اول آن از سوي انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسي روانه بازار نشر خواهد‌ شد. براي اين‌كه وجه تمایز اين اثر با ديگر فرهنگ‌هاي زبان فارسي را بشناسيم پاي صحبت اين استاد برجسته زبان و ادبيات فارسي نشستيم.

كمتر كسي است كه در سير مطالعات خود به فرهنگ زبان مراجعه نكرده باشد و نام فرهيختگاني چون علامه علي اكبر دهخدا، دكتر محمد معين و حسن عميد را نشنيده باشد. دکتر علی اشرف صادقی نیز یکی دیگر از فرهیختگان زمان است. وی در سال 1341 پس از گذراندن دوره کارشناسی در رشته زبان و ادبیات فارسی راهی فرانسه شد و در سال 1346، مدرک دکترای خود را در رشته زبان‌شناسی عمومی از دانشگاه سوربن فرانسه گرفت و به ایران بازگشت.
پس از بازگشت به ایران، مشغول تدریس در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران شد و در سال 87 - 1386 با رتبه استادی به درخواست خود بازنشسته شد تا تمام همت خود را مصروف تدوین فرهنگ جامع زبان فارسی کند. طرحي كه حدود 15 سال پيش با حمايت فرهنگستان زبان و ادب فارسي و زير نظر دكتر علي اشرف صادقي آغاز شده و ماحصل آن، فرهنگنامه‌اي بالغ بر 25 الي 30 جلد 1000 صفحه‌اي خواهد شد.
جلد نخست این فرهنگ شامل حرف «آ» اردیبهشت ماه در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران رونمایی شد؛ حرف «الف» سه مجلد را دربرمي‌گيرد كه سال آينده جلد اول آن از سوي انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسي روانه بازار نشر خواهد‌ شد. براي اين‌كه وجه تمایز اين اثر با ديگر فرهنگ‌هاي زبان فارسي را بشناسيم پاي صحبت اين استاد برجسته زبان و ادبيات فارسي نشستيم. ماحصل اين گپ‌وگفت را در ادامه مي‌خوانيم:

جناب دكتر صادقي، سنت فرهنگ‌نويسي در كشور ما از چه پيشينه‌اي برخوردار است؟
از آنجايي كه زبان رسمي ما چند قرن زبان عربي بوده، دانشمندان ايراني به فكر تدوين فرهنگ زبان نبودند. نخستين بار اسدي طوسي، شاعر برجسته خراسان، الفاظي را كه خاص آن منطقه بود و در فرهنگ خود منطقه آذربايجان متوجه نمي‌شدند، بر اساس قافيه مرتب كرد و كتاب كوچكي به نام «لغت فرس» نوشت.
طوسي با تأليف اين كتاب خدمتي درخور ستايش به زبان فارسي كرد و علاوه بر ضبط و تعريف لغات، به ذكر نام و شعرهاي پيشگامان مانند ابوشكور بلخي، شهيد بلخي و رودكي نيز پرداخته است. شاعران معاصر اسدي طوسي در آذربايجان كه با واژه‌هاي بومي خراسان آشنايي نداشتند از اين لغت‌نامه بسيار استفاده بردند.
[ اسدی همان گونه که خود در کتاب لغت فرس گفته است این کتاب را برای آن نوشت تا شاعران و نویسندگان پارسی زبان سرزمین های غربی ایران که با برخی از واژه های به کار رفته در خراسان و فرارود آشنایی نداشتند بتوانند مشکلات لغوی خود را به یاری این کتاب رفع کنند.] بعد در هندوستان تعدادي فرهنگ فارسي نوشته شد. پس از آن، در عثماني (تركيه امروز) فرهنگ‌هايي نوشته شد براي كساني كه قصد يادگيري زبان فارسي را داشتند. سپس شخصي ايراني ملقب به داعي‌الاسلام كه ساكن هند بود و براي تبليغ اسلام به آن‌جا رفته بود زماني كه متوجه شد هندي‌هايي كه قصد دارند زبان فارسي را ياد بگيرند هيچ فرهنگ لغتي ندارند در سال ۱۳۰۵ هجري شمسي واژه نامه‌اي فارسي به فارسي در پنج جلد به نام «فرهنگ نظام» تأليف كرد كه در حيدرآباد منتشر شد.
سنت فرهنگ‌نويسي اينچنين ادامه پيدا كرد تا اين‌كه مرحوم دهخدا متوجه شد در اين فرهنگ‌‌نامه‌ها جاي بسياري از واژه‌ها و تركيبات خالي است و بر آن شد تا فرهنگ زبان كامل‌تري بنويسد. 17 جزوه از آن در زمان خود دهخدا به چاپ رسيد اما ادامه اين لغت‌نامه تأليف وي نيست.
شما هم در فرهنگ ‌لغت دهخدا سهمي داشته‌ايد؟
مدت دو سال (42_1340) در دوره دانشجويي در مؤسسه لغت‌نامه دهخدا حرف گاف را نوشته‌ام. پس از آن دكتر معين آمد و فرهنگ دهخدا را خلاصه كرد و تا اندازه‌اي واژه‌ها و تركيبات جديد به آن اضافه كرد، اما فرهنگ جامع‌تري كه پس از همه اين‌ فرهنگ‌ها آمد فرهنگ بزرگ سخن است كه خاص فارسي معاصر است و در آن دكتر حسن انوري نگاهي هم به گذشته داشته است.
«فرهنگ جامع زبان فارسي» كه حاصل تلاش 15 ساله شما و همكارانتان است چه وجه تمايزي با ساير فرهنگ‌هايي كه تاكنون نوشته شده است، دارد؟ در واقع چه خلأيي شما را به چنين تلاشي رهنمون كرد؟
مي‌توان گفت «فرهنگ جامع زبان فارسي» به واقع نخستين فرهنگي است كه مبتني بر پيكره واژگان و شواهد است. بانك واژگان اين فرهنگ از 1200 جلد متن فارسي انتخاب شده و طبعاً واژه‌هاي بسياري در آن مدنظر قرار گرفته كه تا به حال در هيچ فرهنگ زبان فارسي نيامده است.
اين كتاب همچنين، يك «فرهنگ جامع تاريخي» است؛ به اين معنا كه واژه‌ها از قديم‌ترين ايام تاكنون، از روزنامه‌ها، متون و كتاب‌هاي پر واژه استخراج و انتخاب شده‌اند؛ به گونه‌اي كه هر واژه ريشه‌شناسي شده و براي نشان دادن تحولات زباني در گذر زمان، براي هر واژه و معناي آن يك شاهد از هر قرن آورده‌ايم؛ در اين صورت مشخص مي‌شود كه پيدايش اين معاني از چه زماني بوده، از كجا ناشي شده، چگونه تحول پيدا كرده و اكنون واژه مورد نظر چند معنا دارد؛ به‌ويژه از دوره تيموري به بعد، چرا كه لغت‌نامه دهخدا تنها تا قرن هشتم را پوشش مي‌داد و مرحوم دهخدا معتقد بود زبان‌فارسي از دوران حافظ به بعد منحط شده است! اما همان‌طور كه در يك آلبوم عكس، علاوه بر عكس‌هاي دوره جواني، عكس‌هاي دوره پيري را هم مي‌گذاريم، دليلي وجود ندارد كه دوره‌هايي از زبان را حذف كنيم؛ ما معتقديم زبان دوران پيري ندارد؛ در نتيجه تمام مقاطع را همچون يك عكاس ضبط كرده و در اين كتاب منعكس مي‌كنيم؛ از همين رو مي‌توان گفت اين فرهنگ دو برابر لغت‌نامه دهخدا و شايد هم بيشتر واژه دارد. به علاوه هيچ حشو و زوائدي در اين فرهنگ وجود ندارد و برخلاف فرهنگ‌هاي گذشته، تعاريف، همه با زبان ساده امروز و بر مبناي واژه‌هاي پايه زبان فارسي است كه تمام افراد متوجه آن مي‌شوند.
ويژگي ديگر فرهنگ جامع زبان فارسي اين است كه همانند فرهنگ‌هاي جديد غربي، براي هر واژه‌ تعريفي ارائه شده است و واژه را با مترادف آن معني نكرده‌ايم؛ نكته ديگر اين كه اعلام اشخاص و نام‌هاي جغرافيايي و تاريخي در اين فرهنگ آورده نشده است؛ واژه‌هاي گويشي و محلي نيز همين‌طور، مگر اين‌كه در متون فارسي به كار رفته باشند. در اين فرهنگ براي واژه‌هايي كه احساس نياز مي‌شد، تصوير واژه در مقابل آن آورده شده است.
يكي از ديگر ويژگي‌هاي مهم اين فرهنگ اين است كه در مقابل هر فعلي كه با حرف اضافه‌اي به كار مي‌رود يك قلاب باز كرده و آن حرف يا حروف اضافه را مشخص كرده‌ايم. در هيچ فرهنگ زبان فارسي نمي‌بينيم كه حروف اضافه را قيد كرده باشند و اين در حالي‌است كه مي‌دانيم با حرف اضافه‌هاي متفاوت، معناي واژه عوض مي‌شود. در اين فرهنگ واژه‌هايي مانند «مردم‌سالاري» و «همه‌پرسي» كه بر اساس قواعد صرف زبان ساخته شده‌اند، مدخل اصلي شده‌اند، اما اصطلاحات و عبارات و تركيبات نحوي زيرمدخل شده‌اند.
با توجه به اين‌كه فرهنگ جامع زبان فارسي بالغ بر 25 الي 30 جلد خواهد شد، براي آن چند مدخل پيش‌بيني كرده‌ايد؟
تعدادي مدخل اصلي داريم و تعدادي هم زيرمدخل. هيچ زباني نمي‌تواند برآورد كند كه چند واژه دارد؛ زيرا تعدادي از واژه‌ها و تركيبات به‌طور دائم و در شرايط زماني مختلف مي‌آيند و مي‌روند. حدوداً مي‌توان گفت كه 100 هزار مدخل اصلي و نزديك به 400 الي 500 هزار زيرمدخل براي اين فرهنگ پيش‌بيني مي‌شود. البته لازم است بدانيم واژه‌ها و تركيبات نويي كه در اشعار شاعران به چشم مي‌خورد براي ما واژه محسوب نمي‌شود، و اگر واژه‌ يا تركيبي در شعر اخوان يا فروغ به كار رفته باشد كه در اين فرهنگ آورده نشده است مشكل از فرهنگ نيست؛ چرا كه آن واژه يا تركيب متعلق به خود شاعر است؛ آفريده ذهن و هنر خود اوست و زماني جزو زبان فارسي مي‌شود كه عده‌اي از آن پيروي كنند.
روش مدخل‌نويسي در اين فرهنگ چه تفاوتي با مدخل‌نويسي در ديگر فرهنگنامه‌ها دارد؟
فرهنگ‌نويسان گذشته ما هيچ شيوه معيني براي اين كار نداشتند؛ از طرفي به علت اين كه در گذشته كار به شكل دستي انجام ‌شده در برخي از موارد پيش ‌آمده كه واژه‌اي را به واژه ديگر رجوع داده‌اند اما فراموش كرده‌اند فيش تهيه كنند و سپس آن را مدخل كنند!
در اكثر فرهنگ‌هايي كه تا به امروز داشته‌ايم تركيبات هر معني را ذيل آن معني آورده‌اند. در اين صورت فرض كنيد به تركيبي مي‌رسيد كه معناي آن را نمي‌دانيد؛ چگونه معني اصلي كلمه كليدي را پيدا مي‌كنيد تا ذيل آن، معني آن تركيب را بيابيد؛ بنابراين بايد زمان زيادي را صرف كنيد تا تمام آن مدخل و تركيبات آن را بخوانيد و ذيل يكي از آن‌ها معناي آن تركيبي را كه مي‌خواهيد پيدا كنيد! اما در «فرهنگ جامع زبان فارسي» پس از آن كه آخرين معني مدخل ذكر شد، فهرست الفبايي ارائه شده و همه تركيبات معني مي‌شوند؛ در نتيجه زمان كمتري از كاربر گرفته مي‌شود.
چه تعداد متخصص و پژوهشگر در تدوين اين فرهنگ سهم داشته‌اند؟ آيا از پژوهشگران خارجي هم در اين پروژه بهره‌ برده‌ايد؟
اين طرح حداقل به 100 پژوهشگر نياز دارد. در حال حاضر 25 پژوهشگر داريم كه از ميان آنان هم 15 نفرشان مؤثرند! راه دشواري در پيش است و حتي اگر عمر نوح هم داشته باشم، شايد نتوانم جلد آخر اين كار را ببينم. پژوهشگران حاضر در اين طرح ايراني هستند و نيازي به استفاده از پژوهشگران خارجي نداريم؛ كسي مي‌تواند از عهده اين كار برآيد كه متون قديم چه نظم و چه نثر را درك كند و طبيعي است كه هيچ پژوهشگر خارجي اين مرحله از درك را ندارد.
علاوه بر مشكلات محتوايي كه به آن‌ها اشاره كرديد، در كشور ما چه آسيب‌هايي متوجه فرهنگنامه‌نويسي است؟
بيشتر آسيب‌ها از مشكلات مالي نشأت مي‌گيرد؛ به عنوان مثال در همين پروژه اگر دغدغه مسائل مالي نبود پژوهشگران بيشتري براي تدوين آن مشغول به كار مي‌شدند و زودتر به سرانجام مي‌رسيد. در كشور انگليس براي تحرير فرهنگ آكسفورد كه 15 جلد قطور است 100 نفر استاد متخصص در دانشگاه آكسفورد كار مي‌كنند، 2000 نفر از بيرون دانشگاه و 60 هزار نفر هم از جاهاي گوناگون دنيا مواردي را كه به نظرشان مي‌رسد، جمع‌آوري مي‌كنند و براي آن‌ها مي‌فرستند؛ به گونه‌اي كه تحرير سوم اين فرهنگ كه جامع‌ترين تحرير آن است و قرار است در سال 2020 منتشر شود، تمام جزئيات اطلاعات درباره زبان انگليسي را در بر دارد؛ در حالي كه ما امكانات را نداريم كه تمام متون را بررسي كنيم و براي اين كار علاوه بر زمان، نيروي بسياري هم مورد نياز است.
از نظر شما فرايند فرهنگ‌نويسي ما با تحولات فرهنگ‌نويسي در جهان همگام بوده است؟
تا به حال همگام نبوده، اما با فرهنگ جامع زبان فارسي نخستين گام برداشته شده و اين كتاب با شيو‌ه‌هاي فرهنگ‌نويسي جديد همگام است.