1394/5/5 ۱۰:۵۳
آب در تاریخ ایران و برای مردمان این تمدن کهن، همواره اهمیتی ویژه داشته است؛ در سرزمینی که بخشی قابل‌توجهی از آن کم‌آب و خشک است و داریوش هخامنشی، پادشاه قدرتمندش در یادمانی تاریخی از اهورا مزدا می‌خواهد این سرزمین را از سه دشمن که مهم‌ترین آنها خشکسالی است دور نگه دارد. این درحالی است که در تاریخ کهن ما و بر اوراق کتاب مقدس زرتشتیان الهه آب، آناهیتا، جایگاهی والا دارد و در پیوند با نقش زن و زندگی‌بخشی او، کیفیت عمیق معنایی را به ادبیات و تاریخ ایران می‌بخشد. پیوند آب با آیین‌های مذهبی به دوران اسلامی نیز کشانده شده است.
آب‌انبارها؛ یادمان‌هایی استوار از نیکوکاری مردمانی که آب را بر مردم وقف می‌کردند
نمرد آن‌که ماند پس از وی به جای
پل و برکه و خوان و مهمانسرای
«سعدی»
آب در تاریخ ایران و برای مردمان این تمدن کهن، همواره اهمیتی ویژه داشته است؛ در سرزمینی که بخشی قابل‌توجهی از آن کم‌آب و خشک است و داریوش هخامنشی، پادشاه قدرتمندش در یادمانی تاریخی از اهورا مزدا می‌خواهد این سرزمین را از سه دشمن که مهم‌ترین آنها خشکسالی است دور نگه دارد. این درحالی است که در تاریخ کهن ما و بر اوراق کتاب مقدس زرتشتیان الهه آب، آناهیتا، جایگاهی والا دارد و در پیوند با نقش زن و زندگی‌بخشی او، کیفیت عمیق معنایی را به ادبیات و تاریخ ایران می‌بخشد. پیوند آب با آیین‌های مذهبی به دوران اسلامی نیز کشانده شده است. بدین ترتیب در چنین اقلیم، فرهنگ و تاریخی، ساخت آب‌انبارها در هر خانه و کوی و برزن، جایگاهی ویژه می‌یابد. آب‌انبارها در تاریخ ایران برای نگهداری آب و جلوگیری از تبخیر و فاسدشدن آن در مجاورت هوای آزاد و گرم‌شدن بر اثر نور خورشید ساخته شده‌اند. آب‌انبارهای شهری، روستایی، بیابانی، قلعه‌ای در دو گونه خصوصی و عمومی، ازجمله انواع آب‌انبارها به شمار می‌آمده‌اند. با توجه به اهمیت و ضرورت ساخت آب‌انبارها که حتی تا به امروز نیز کاربرد دارند، نیکوکارانی بسیار در گذر تاریخ با توجه به سختی‌های مردم برای فراهم‌کردن آب، آب‌انبارهایی ساخته و وقف کرده‌اند تا به گلوی تشنه حیات مردم جرعه‌ای آب روان کنند. وقف آب انبار مرد و زن نمی‌شناخته است. سرشناس‌ترین آب‌انبار جزیره قشم معروف به آب‌انبار بی‌بی توسط همسر حاکم جزیره شیخ‌عبدالله در سال ١٢٠٢ قمری بنا شده است.
هوشنگ مرادی‌کرمانی در اثری ماندگار و زیبا با نام «آب‌انبار»، این نماد زندگی در کویر را به‌گونه‌ای نمادین با فرهنگ جوانمردی گره زده است. در دل این داستان که به پیروی از باب چهل‌و‌چهارم قابوسنامه، باب جوانمردپیشگی، نوشته شده، سخنان کویر و مردمانش یکی است و کویرنشینان جوانمردی را از زندگی در بستر اقلیم پرسخن‌شان می‌آموزند. بستری که مرادی‌کرمانی در این داستان با تمثیل زیبای آب‌انبار بدان تمسک می‌جوید، پر از معنا جلوه‌گر می‌شود «ممنون برخاست. آب کوزه در کنار درخت خالی کرد. کوزه خالی پیش شیخ آورد و گفت این یعنی خالی شو تا پر شوی». کویرنشینان در این داستان از آب‌انبار به‌عنوان منبع فیض الهی بهره می‌گیرند؛ منبعی که با حضور شیخ و پیر در مکتبخانه و غوغای گنجشکان کویر در پهنه آسمان آبی‌اش، تصویری زیبا از شدنِ انسان و ره‌سپردن او را به سمت و سوی زندگی جوانمردانه نقش می‌زند تا جرعه‌جرعه از آب زندگی‌بخش بنوشند، جامه بشویند و از بودن و تأدیب نفس‌شان سرشار شوند.
در کنار این تمثیل زیبا که نویسنده «آب‌انبار» از آن هوشمندانه بهره می‌جوید، آب و آب‌انبارها در پیوند با اعتقادات مذهبی به‌گونه‌ای معنادار، گروهی از نیکوکاران را به ساخت و وقف این سازه در تاریخ ایران سوق داده است. دست‌های یاریگر نیکوکاران در این اقلیم خشک به یاری مردمان تنگدست و تشنه به کار می‌افتاد؛ اینگونه است که امروز در جای‌جای ایران آب‌انبارهای وقفی را بسیار می‌توان دید. وقف سنتی نیکو به‌شمار می‌آید که از هزاران‌سال پیش تا امروز در فرهنگ ایران جاری شده است؛ آیینی که در نخستین روزهای بالیدن، با کمک به نیازمندان و بنای تأسیسات عام‌المنفعه معنا یافته است. این الگو در گذشته تا آن‌جا گسترش یافت که در دوره سامانیان، دیوانی ویژه برای اداره‌اش سامان یافت. وقف به اندازه‌ای در فرهنگ ایرانی جای بازکرد که در گذر از سده‌ها تا امروز، به زیست خویش در میان مردمی که یاریگری و پرداخت به امور نیک، جزیی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ‌شان بوده، ادامه داده است.
آب‌انباری که برای یهودیان وقف می‌شود
چند‌سال پیش، سیدجعفر شهیدی، تاریخ‌نگار اسلام در متنی که به مناسبت انتشار نشریه میراث جاویدان می‌نویسد، روایتی شیرین و خواندنی درباره وقف آب‌انبار نقل می‌کند «سال‌ها پیش یکی از عموزاده‌های من برای خرید کالا از بروجرد به یزد می‌رفت و با بعضی بازرگانان آن شهر مراوده داشت. داستانی از خیراندیشی و بزرگ‌منشی یکی از متمکنان آن‌جا برایم گفت که حد اعلای بلندی‌نظر و مردم‌دوستی را می‌رساند. آن انسان بلندهمت در آن سالیان که مردم برای تأمین آب آشامیدنی در مضیقه بوده‌اند، آب‌انباری ساخته و دایر می‌کند. صبحگاهی از خانه بیرون می‌آید و می‌بیند بر در آب‌انبار جنجال برپاست، سبب را می‌پرسد، می‌گویند زنی یهودی برای برداشتن آب به این آب‌انبار آمده و مردم متعرض او هستند. وی به میان جمع می‌آید و می‌گوید: این آب‌انبار را من ساخته‌ام و هنوز صیغه وقف آن را نخوانده‌ام، بدانید از امروز آب برداشتن از این آب‌انبار مخصوص یهودیان است. برای مسلمانان آب‌انبار بزرگتر و بهتری می‌سازم و همین کار را هم انجام داد».
سفری به تاریخ؛ به شهر بادگیرها و آب‌انبارها
در شهر یزد، شهری خفته بر کویر با بافتی قدیمی و دست‌نخورده که هر بیننده را به دل تاریخ می‌برد، آب‌انبارهای بسیار به چشم می‌خورد. مردم در دل کویر برای رهایی از کم‌آبی، راهکارهایی در پیش گرفته‌اند تا زندگی‌شان آسان‌تر بگذرد. یکی از سازه‌های مهم آبی در یزد، آب‌انباری است که حاج محمدحسین فرزند آقا نورالله یزدی در سال ١٢٧٩ قمری وقف کرده است. این آب انبار شش بادگیر دارد و تنها آب‌انبار شش بادگیری ایران به شمار می‌آید. بادگیرها برای دریافت بهتر باد، چندوجهی ساخته شده‌اند. بادهای تند کویر در بادگیرهای این آب‌انبار می‌پیچد و آب‌انبار را خنک می‌کند. حسین مسرت، نسخه‌شناس و پژوهشگر تاریخ یزد، درباره وقف‌نامه این آب‌انبار در مقاله‌ای می‌نویسد «واقف آن از عواید املاک، باغات، زمین و آب قنات‌هایی که در یزد و تفت داشته، هزینه‌هایی برای خرید آب، روغن چراغ راهروها، قاری که سه وقت در جلوی آب‌انبار اذان بگوید و سقایی که آب داخل سقاخانه در آب‌انبار بریزد، در نظر گرفته بود».
شهرستانی با بیشترین آب‌انبارها در ایران
لارستان از مناطق گرم و خشک استان فارس است. مردمان این منطقه، زمان‌هایی دراز، دست‌هایشان را برای باران‌خواهی به آسمان بلند می‌کنند. باران چنان در ساکنان این دیار اهمیت دارد که نه‌تنها در اشعار و افسانه‌هایشان جلوه‌گری می‌شود، که نام بسیاری از دختران‌شان را باران می‌گذارند و واژه رود که در اندیشه گذشتگان، مذکر به‌شمار می‌آید، به‌عنوان پیشوند نام‌های پسران قرار می‌گیرد، مثل رودعلی و رودحسن. ٧٨١ آب‌انبار بر پهنه لارستان که بیشتر آنها موقوفه‌اند. در این منطقه آب‌انبارها را برکه می‌گویند. بیشتر آب‌انبارهای لارستان، استوانه‌ای و گردند. کیفیت ساخت آب‌انبارهای به بودجه نیکوکاران بستگی دارد، از این‌رو آب‌انبارها از نظر کیفی با هم متفاوتند. برخی از مردم هنوز هم با وجود آب لوله‌کشی، آب‌انبارها را ترجیح می‌دهند. اِوز، شهر آب‌انبارهای لارستان به شمار می‌آید و ٧هزار و ٥٠٠ آب‌انبار کوچک و بزرگ دارد. برکه ملامحمد از معروف‌ترین آب‌انبارهای وقفی است که پیشینه آن به دوران افشاریه بازمی‌گردد «بدوران نادرشه قهرمان/ اوز داشت شخصی مقدس نشان... در آفاق ملامحمد شهیر/ کرامت‌منش بود و روشن‌ضمیر... ز دریای فیض‌اش یکی غرقه‌ای/ ز جودش همین برکه را رشحه‌ای». این شعر، سروده‌ای از محمدهادی کرامتی به سال ١٣٣٦ خورشیدی است.
آب‌انبارهای سه‌قلوی وقفی نایین
مردم شهر نایین بر گستره کویر، از روزگاران گذشته آب مورد نیاز خود را از آب‌انبارها تأمین می‌کردند. پیشینه برخی از آب‌انبارهای این شهر به دوران صفوی بازمی‌گردد. مردم سختکوش نایین با ساخت
آب انبارها خود را با طبیعت ناسازگار همخوان می‌کردند. آب قنات‌های این شهر و نقاط پیرامون آن شور است، از این‌رو آب‌انبارها جایگاهی ویژه در تأمین آب مورد نیاز مردم دارند؛ هر محله نایین بدین‌ترتیب، یک یا چند آب‌انبار دارد. آب‌انبارهای نایین از نظر معماری به آب‌انبارهای یزد شباهت دارند. نیکوکارانی در این شهر بوده‌اند که آب‌انبارهایی را وقف کرده‌اند. مشهورترین آب‌انبار وقفی نایین، آب‌انبار معصوم‌خانی است که فردی به همین نام در دوران پهلوی بنا گذاشته است. این آب‌انبار در محله چهل‌دختران قرار دارد.
دو آب‌انبار دیگر وقفی با نام‌های آب‌انبارهای حاج حسین مویی و حاج ابوالحسین که وقفی‌اند، نزدیک آب‌انبار معصوم‌خانی جای دارند. این مجموعه با نام آب‌انبارهای سه قلوی نایین شهرت یافته است.
آب‌انبار سیداسماعیل با پیشینه‌ای دراز
شهر تهران نیز از گذشته‌های دور با کم‌آبی روبه‌رو بوده است. همین مسأله موجب می‌شد بسیاری از متمکنان آب‌انبارهایی در خانه‌ها و محلات بسازند. همچنین نیکوکارانی در تهران آب‌انبارهایی وقف کرده‌اند. سیداسماعیل از مشهورترین آب‌انبارهای تهران است. آب‌انبار سیداسماعیل ازجمله بناهای وقف شده در زمان قاجاریه وقف شده است. عیسی‌خان بیگلربیگی واقف آن است. براساس وقف‌نامه این بنا، درآمد مجموعه سیداسماعیل که مدرسه و مسجد را نیز دربرمی‌گرفته، برای برگزاری مراسم عزای امام حسین(ع) و نیز خود آب‌انبار مصرف می‌شده است.
روزنامه شهروند
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید