1394/5/4 ۱۱:۵۸
شهرستان آق‌قلا در استان گلستان قرار دارد. مرکز این شهرستان، شهر آق‌قلاست.این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و وشمگیر است. بخش مرکزی سه دهستان آق‌التین، شیخ‌موسی و گرگان‌بوی را در بر می‌گیرد و بخش وشمگیر شامل دو دهستان مزرعه‌شمالی و مزرعه‌جنوبی و شهر انبارآلوم است. عطاآباد، گری‌دوجی، قنقرمه و چین‌سیولی از روستاهای مهم این شهرستان هستند.
آق‌قلا، در طرفین رودخانه گرگان و در شمال شهر گرگان قرار گرفته و از سمت شمال به بخش اترک، از غرب به بخش مرکزی بندرترکمن، گمیشان، از جنوب به بخش مرکزی گرگان و دهستان ملک و از شرق به دهستان کتول و بخش مرکزی شهرستان گنبد قابوس محدود است. منابع درآمد مردم این شهرستان نخست زراعت و پس از آن صنایع دستی و کارگری است. گندم، جو، برنج، پنبه، حبوبات، نباتات علوفه‌ای، سیب زمینی و دانه‌های روغنی محصولات عمده آن است که از طریق آبیاری و دیم به دست می‌آید.
آق قلا شهری است که پیوندی ناگسستنی با زندگی ترکمن‌های ایران و همچنین ایل قاجار دارد . صفویان در سال 996 قمری قاجاریان را به 3دسته تقسیم کرده و هریک را در یکی از مناطق مرو ،گنجه و ایروان و همچنین رود گرگان مستقر ساختند تا در برابر ازبکان و گروه‌هایی از ترکمن‌ها مانند سدی مقاوم و نفوذناپذیر واکنش نشان دهند. سال 1020قمری شاه عباس صفوی در سفری که به مازندران و استرآباد آن زمان و گرگان فعلی داشت، دستور ساخت قلعهای را برای جلوگیری از نفوذ ترکمن‌ها صادر کرد و بدین ترتیب قلعه مزبور با نام مبارک آباد احداث شد. البته برخی بنای اولیه قلعه مبارک آباد را منسوب به شاه طهماسب اول دانسته و شاه عباس را تکمیل کننده آن عنوان کرده‌اند. البته مردم محلی آن را «اسپی‌دژ» یا «دژ سفید»می نامیدند که اسپی در زبان طبری به معنای سفید است.
آق قلا در زمان ناصرالدین شاه بسیار آباد بود اما از این تاریخ به بعد با مهاجرت تدریجی قاجارهای باقی مانده در آن به پایتخت از دژی محکم به قلعهای متروکه تبدیل شد. این قلعه به‌صورت دایره‌ای به ارتفاع 6متر بوده که اکنون فقط آثاری از آن باقی مانده است . گرگان رود این قلعه را به دو قسمت تقسیم می‌کند که البته با پلی محکم با یکدیگر ارتباط دارند. این پل اکنون یکی از مهم ترین آثار تاریخی شهر است.
دو دروازه آجری با درهایی آهنین و محکم راه ورود و خروج قلعه بود که یکی رو به شمال و دیگری رو به جنوب بود و در شرق و غرب قلعه نیز خندق هایی ساخته بودند. در قسمت غربی محوطه دژ، عمارتی از آجر به طرز زیبا مشتمل بر سه طبقه ساخته بودند که محل اقامت حسینعلی خان جان سوز، برادر آغا محمد خان، سر سلسله قاجار بود. در داخل قلعه و در چهار گوشه آن برج‌های محکمی بود که بر هر کدام یک عراده توپ قرار داشت. با به حکومت رسیدن رضاخان و بنا به تصویب هیات وزیران در سال1314 نام آن را به پهلوی دژ تغییر دادند. در سال 1358 پهلوی دژ به آق قلا یا قلعه سفید تغییر نام یافت که امروزه نیز همین نام را دارد.
شهرستان آق قلا از جمله شهرستان هایی است كه بعد از جدایی از گرگان به صورت یك شهرستان مستقل اداره می شود. این شهرستان از دو شهر آق قلا و انبار الوم تشكیل شده که شهرداری شهر نخست در سال ۱۳۳۲ و شهرداری شهر انبار الوم در سال ۱۳۸۰ تأسیس شده است.
اکثر مردم شهرستان آق قلا را ترکمن‌ها تشکیل می‌دهند که مسلمان اهل سنت بوده و البته اقلیتی از بلوچ‌های اهل سنت و همچنین سیستانی‌های شیعه نیز در این شهرستان ساکن هستند.با توجه به اینکه ترکمن‌ها اکثریت این شهرستان را تشکیل می‌دهند لذا زبان ترکمنی که از شاخه ترکی در گروه زبان‌های اورال آتائیک است، زبان اصلی در این شهرستان است. از دیگر زبان‌های رایج در این شهرستان سیستانی و بلوچی است و البته زبان فارسی نیز به صورت یک وسیله ارتباطی بین قومیت‌های شهرستان عمل می‌کند.
سرانجام اینکه در حال حاضر 34 اثر شهرستان آق قلا در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده که پل آق‌قلا، دژ آق قلا، دیوار بزرگ گرگان، محوطه‌های تاریخی و فرهنگی ذکریای نبی،مجموعه تپه‌های تاریخی سد وشمگیر، گوگ تپه، تپه قلاجه، تپه مال بازار و قوش تپه از آن جمله هستند. همچنین گلفشانهای اینچه، قارنی یارق و نفتیلجه و مجموعه تالاب های آق قلا نیز مهم‌ترین زیبایی‌های طبیعی این شهرستان محسوب می‌شوند.
****
قارنیاق و اینچه ناف‌های زمین در آق قلا / رضا سلیمان نوری
گل‌فشان‌ها از جمله زیبایی‌های خاص ایران هستند که اغلب مردم برای دیدن آنها راهی سواحل دریای عمان درحد فاصل میناب تا بندر گواتر استان سیستان و بلوچستان می شوند غافل از اینکه امکان دیدن این رخداد خاص طبیعی در منطقهای دیگر از ایران وجود دارد. این منطقه جایی نیست جز شهرستان آق قلا که پذیرای دو گل فشان از سه مورد مکان بروز این پدیده طبیعی در مناطق شمالی کشور بوده و البته گلفشان سوم شمال کشور نیز در شهر مجاور آن یعنی گمیشان قرار دارد.
پیش از اینکه ریزتر به این موضوع بپردازیم برای افرادی که تاکنون با این پدیده طبیعی آشنایی ندارند باید بازگو کنم که در فرهنگ بزرگ گیتاشناسی این پدیده به صورت ذیل تعریف شده است:« گل و آب گرمی كه از دهانه آتشفشان به خارج پرتاب گشته و مخروط‌های موقتی كوچكی را پدید می‌آورد و گاهی اوقات گازهای طبیعی توأم با رسوبات نفتی نیز با مواد مزبور همراه هستند.»
فواره گلفشان فواره آب، بخار و گل است كه به وسیله گازهای ولكانیك به سطح زمین رانده
می شوند و در زمان انفجار گل فشان از دهانه جریانی از گل و گاز به بیرون پرتاب می شود. همین پدیده می تواند به وسیله گازهای نفتی در حال فرار صورت گیرد. گازهای متصاعد در گل فشان ها اختلافی با ذخایر نفتی همراه‌شان نداشته و شامل بین 85تا 89 درصد متان و حداكثر تا 10درصدی اكسید كربن است.مایعات همراه گل بیشتر آب و گاه شامل مواد اسیدی، آب شور و یا سیالات هیدروكربنی است.
درباره علل پیدایش گلفشانهای ایران نیز علاوه بر مسائل علمی باید به این نکته اشاره کرد که اهالی محل معتقد هستند گل فشان پدیده‌ای طبیعی است كه با دریا در ارتباط بوده و به هنگام بالا آمدن آب دریا (مد) به ویژه در فصل تابستان، فعالیت آن به حداكثر می رسد، از این رو به آن ناف زمین یا ناف دریا نیز می‌گویند. از توضیح علمی و محلی
گل فشان ها که بگذریم باید عنوان کرد که در کل ایران 23 گلفشان وجود دارد که 20عدد آنها در جنوب شرق ایران و 3 عدد دیگر یعنی نفتلیجه، قارنیاق و اینچه در گلستان قرار دارند که البته دو مورد آخر در محدوده شهرستان آق قلا واقع شده‌اند و بر این اساس می‌توان گفت که دو ناف زمین در آق قلا قرار دارد. گلفشانهای سه گانه كرانه خزر از جاذبه‌های كم نظیر اما ناشناخته گردشگری گلستان هستند که هر سه به دلیل خروج گاز، آب حاوی كلرید سدیم و مواد نفتی آروماتیكی فعال هستند. گلفشان نفتلیجه در شمال شرق گمیشان نه تنها با مواد نفتی همراه بوده بلکه تپه‌ای در وسط یك دشت صاف ازخمیر گلی، نفتی خروجی از دهانه آن ایجاد شده و فعالیت گازی بالایی نیز دارد.
گلفشان قارنیاق
گلفشان قارن یارق معروف به قارنیاق در 18 کیلومتری شمال غرب شهرستان آق قلا و درحاشیه شرقی روستای سقرتپه قرار دارد. این گلفشان به شکل یک برجستگی حلقوی به قطر بیرونی حداکثر700 متر است و یک فروافتادگی در داخل این حلقه به عمق تقریبی15-10متر وجود دارد که دریاچه گل فشان را در گذشته تشکیل می‌داده است. قارن یارق تپه در زبان تركمنى به معناى تپه شكم پاره است که با ویژگی‌هاى این اثر طبیعی همخوانی شگرفی دارد. قانیاق از دور به صورت یک تپه بزرگ و دوار به‌نظر می آید اما وقتی که بر روی آن قرار می‌گیری تپه‌های متعدد که در وسط آن گودال‌های گوناگون دارد، باعث شگفتی انسان می‌شود. این تپه‌ها بر اثر گلفشانهای گذشته ایجاد شده اما در مناطق گودتر هنوز هم خروج مواد گل آلود و آب به صورت باریکه‌هایی از جریان آب و گاز متان و نمک در حال انجام است. اطراف این اثر طبیعی در فصول بارندگی مانند دریاچه به‌نظر می‌رسد و در فصل‌های گرم آب‌های تبخیر شده و زمین مملو از نمک در برابر دید گردشگران قرار می‌گیرد. برای آزمایش خواص این مواد کافی است فندک و کبریت را روی گل‌ها بکشید تا سوختن و آتش گرفتن گل‌ها را به چشم ببینید. وسعت این گلفشان بسیار زیاد و بیش از 500 متر مربع است. با توجه به ابعاد بزرگ و فرسایش پیشرفته در نهشته‌هاى دیواره مخروط این گلفشان مى‌توان سن بیشترى را نسبت به گلفشان نفتلیجه براى آن در نظر گرفت.
گلفشان اینچه
دومین گلفشان موجود در شهرستان آق‌قلا،اینچه نام دارد که در 26 کیلومتری شمال
آق قلا در مجاورت تالاب به همین نام واقع شده است. تالاب اینچه در سمت راست مسیر جاده آق قلا به اینچه برون واقع شده و بلندی میانگین آن از سطح دریا هفت متر و گستردگی در حدود 200 هکتار است. بخش شمالی تالاب را شوره زار تشکیل می دهد و آب‌های ناشی از طغیان رودخانه اترک و هرز آب‌های موضعی، نمک‌ها را در خود حل کرده اند و پس از ورود به دریاچه باعث بالا رفتن شوری آن می شود. به همین دلیل در مواقع کم آبی قشر سفیدی از نمک در کناره ها و بستر گلفشان قابل مشاهده است. در این گلفشان گودال مدور به عمق 10 متر و قطر هشت متر وجود داردكه از آن گاز، آب حاوی كلرید سدیم و مواد نفتی آروماتیكی خارج می‌شود كه آثار سكوی حفاری نفتی در آن ملاحظه
می شود. در سال‌های گذشته صدور مجوز چاه‌های بهره برداری از ید در كنار تالاب، این گلفشان را از فعالیت انداخته است. آخرین رکوردی که از بالا آمدن آب در این گلفشان ثبت شده، با فوران فوق‌العاده و شرایط خاص 1 تا 5/1 متری است. در کنار این گلفشان نخستین کارخانه ید ایران تاسیس شده است.
زیور سازی صنعت دستی ویژه آق قلا
ترکمن ها به استفاده بهینه از اوقات فراغت معروف هستند. امری که نماد بسیار مشخص آن صنایع دستی بسیار زیبای تولید شده توسط این قوم است. مردم آق قلا نیز مانند اقوام گنبدی، رامیانی و بندر ترکمنی توانایی بالایی در خلق آثار جاودانه از خود دارند به نحوی که برخی از صنایع دستی آنان از جمله زیورآلات ساخت این شهر شهرتی جهانی دارد. هنر جواهر سازی در سنت و فرهنگ قدیمی ترکمن خاصه ساکنان آق‌قلا ریشه دارد و نسل به نسل به صنعت گران امروزی رسیده که آنها را «قزل اوستا» یعنی استادکار طلا می‌نامند. استادکاران طلا در روزگاران گذشته، انواع اشیاء (غلاف و دسته شمشیر، چاقو، تفنگ) را با سنگ‌های قیمتی تزیین می‌کردند اما کار اصلی آنها تولید زیور آلات زنانه بود با اشکال هندسی که نوعی از زنجیره ارتباطات را در ذهن بیننده القا می‌کند و با طبیعت اطراف‌شان، پیوندی دیرینه دارد. اصطلاح جواهر سازی اصطلاحی هنرمندانه است که از تخیل شاعرانه جواهر سازان سرچشمه می‌گیرد. بی‌جهت نیست که شاعران بزرگی چون مختومقلی و دلیلی در ابتدای زندگی خود، جواهرسازی برجسته بودند و بعد با نام شاعرانی هنرمند به شهرت رسیدند. زیور آلات ترکمنی اصالتی دیرین به قدمت تاریخ دارد. این مدل از زیورآلات شاید در بین انواع دیگری از آن که در مناطق دیگر ایران ساخته می‌شده، منحصر به فرد است. زیورآلات ترکمنی ویژگی‌های خاصی دارد. از جمله اینکه بسیار پرحجم و سنگین است و علاوه بر کاربرد طلا، از سنگ‌های قیمتی نیز در ساخت آنها استفاده می‌شود. از آن گذشته خیلی از مواقع از فلزهایی چون نقره و یا آلیاژ‌های مختلف برای ساخت این دست از زیور آلات بهره برده می‌شود.ترکمن‌ها خاصه اهالی آق قلا به سبب اعتقادات مذهبی خود کاربرد طرح انسان و دیگر موجودات جاندار را جایز نمی‌دانند در آثار هنری آنان تنها طرح‌های انتزاعی به چشم می‌خورد. زیورآلات ترکمنی برای لباس و سر و پیشانی و مو گوش و گردن و پا به کار برده می‌شود. علاوه بر آن نوعی از این تزئینات متعلق به اسب‌های ترکمن است. مردان ترکمن هم زیورآلات مخصوص خود دارند. این بخش از فرهنگ ترکمن‌ها البته همچون بسیاری از المان‌های فرهنگی و سنتی ما در حال فراموشی است.
برپایی پنجشنبه بازار رنگ‌ها در آق قلا
یکی از دیدنی‌ترین نقاط آق قلا پنجشنبه بازار آن است. بازاری که پیش از این، در کنار پل تاریخی شهر برگزار می شد و اکنون چند سالی است که به حد فاصل بین پمپ بنزین و فلکه وحدت و میدان قدس این شهر انتقال پیدا کرده اما با این وجود خصوصیات سنتی خود را به طور کامل حفظ کرده است. وجود زنان و مردان ترکمن با لباس‌های خاص و رنگین خود به هنگام ارائه اجناس مختلفی که از مرغ وخروس محلی تا کالاهای چینی و روسی را شامل می‌شود، چهره خاص و منحصر به فرد به این بازار داده به نحوی که گردشگران آن را بازار رنگ‌ها لقب داده‌اند.
کورس‌های اسب دوانی جاذبه ویژه ورزشی آق قلا
اسب‌سواری از جمله ورزش‌هایی است که در اصطلاح در خون ترکمن‌ها وجود دارد . بر همین اساس آق‌قلا در کنار گنبد و بندرترکمن یکی از سه منطقه ایران است که مسابقات اسب‌سواری یا در اصطلاح کورس اسبدوانی در آن به صورت منظم در دو دوره بهار و پاییز برگزار می‌شود.کورس بهاره آق‌قلا نخستین مسابقه اسبدوانی سال محسوب می شود که به طور معمول در هفته آخر اسفند آغاز شده و پس از 10 هفته، اواخر اردیبهشت ماه به پایان می‌رسد.همچنین کورس پاییزه نیز در هفته پایانی شهریور آغاز شده و تا اواسط آذر ماه که دور آخرین آن برگزار می‌شود، ادامه دارد.این مسابقات یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری آق‌قلا شناخته می‌شوند.
پل آق‌قلا، تنها پل دارای تزئینات آجر برآمده در ایران
بدون هیچ اغراقی اگر تنها برای دیدن پل آق قلا به این شهر سفر کنید، باز هم برد بسیاری کرده‌اید. بی‌شک از این گفته من تعجب می‌کنید اما مسئله این است که پل تاریخی آق قلا یگانه پل دارای تزئینات آجرکاری برآمده در ایران است. چینش آجری پل آق‌قلا در ایران بینظیر و نمونه بوده و تنها پل تاریخی کشور است که از تزئینات آجری و نمای بیرونی برخوردار است. آجرچینی نمای غربی پل سنخیت زیادی با مناره مسجد جامع و امامزاده نور (ع) گرگان دارد. وجود مستنداتی پل آق‌قلا را به دوره شاه طهماسب مرتبط میسازد. البته قبل از آنکه 500 سال پیش این شاه دستور ساخت پل در منطقه را بدهد یک پل چوبی وجود داشت و در متون موثق تاریخی دوره صفوی تاکید شده که تراکمه و استرآبادیها از روی پل چوبی رفت و آمد می‌کردند.همچنین بر اساس آثار موجود پاتیه های پل متعلق به اثر سلجوقی است. از ویژگی‌های منحصر به‌فرد پل آق‌قلا، سبک معماری خاص و هوشمندانه آن است. طراح و سازنده این پل به زیبایی بصری آن با توجه به واقع شدن در شهر خاصی داشته و برهمین اساس در این پل دو ردیف پلکان در ضلع جنوبی قرار داده که در دیگر پلهای تاریخی کشور به این صورت وجود ندارد. بررسیهای علمی نشان میدهد که در دوره قاجاریه در ضلع جنوبی این پل، قلعهای نظامی با دو مناره و برج‌های دیده بانی متعدد وجود داشته و در واقع از این پل به عنوان دروازه ورود به شهر آق‌قلا استفاده می‌شده است. در عکسی که در دوره ناصرالدینشاه از این پل برداشته اند 2 مناره در کنار پل دیده می‌شود. اکنون از این مناره ها اثری نیست. پل آق قلا به طول حدود 70 متر و عرض گذرگاه حدود 30/4 متر و حداکثر ارتفاع حدود 14 متر از سطح آب یکی از نمونه های منحصر به فرد در این منطقه است. مصالح اصلی پل ، آجر و ملات گچ و آهک بوده و در تعمیرات دوره اخیر ، از سیمان و مصالح جدید نیز در آن استفاده شده است. پل مزبور دارای چهار دهانه با طاق جناغی و پایه‌هایی مستحکم است.پایه‌های پل در جهت شرقی یعنی مخالف جریان آب برای شکستن فشار آب به صورت مثلثی یا در اصطلاح موج شکن شکل گرفته و در جهت غربی یا موافق جریان آب به صورت نیم دایره ساخته شده‌اند. موج شکن‌های پل که اندازه هر یک از اضلاع مثلثی آن به 45/3 متر می رسد ، در دوره اخیر با سیمان اندود شده است. بخش نیم دایره پایه ها در نمای غربی، علاوه بر اینکه به عنوان پشتیبان بدنه پل است، با تمهیدات در نظر گرفته شده و آجرکاری زیبا ، به صورت عامل تزیینی درآمده است. موج شکن های مثلثی و پشتیبان های نیم دایره پل تا نزدیک سطح پل بالا آمده است. در بالای تعدادی از پشتیبان‌های پل، قاب‌های مستطیل شکلی تعبیه شده که امروزه دو عدد از آنها باقی است. این قاب ها احتمالاً برای تزیین یا قرار دادن کتیبه درنظر گرفته شده است. سطح گذرگاه پل که از طرفین با جان پناهی به ارتفاع 10/1 متر و پهنای 50 سانتی متر محدود شده است ، در گذشته سنگ فرش بوده ؛ ولی در دوره اخیر با آسفالت پوشش یافته است. پهنای گذرگاه پل از 20/4 تا 40/4 متر متغیر است. جان پناه های پل نیز در دوره اخیر با سیمان اندود شده است. این تغییرات ، به اصالت تاریخی پل لطمه وارد ساخته است. عرض دهانه‌های پل، از شمال به جنوب به ترتیب5/7 ،6 / 7 و 40/6 متر و ارتفاع دهانه‌ها نیز از تیزه قوس تا سطح آب، 75/9 ،40/11، 12 ،70/10 متر و ضخامت بخش فوقانی پل، از تیزه طاق‌‍ها تا لبه پل 10/2 ، 80/2،40/2 و 2 متر است. درون اولین چشمه از جهت شمال غربی، سکوی مستطیل شکل و بلندی به عرض10/2 متر با آجر ساخته‌اند که در ظاهر همزمان با احداث پل بوده و به عنوان صفه‌ای جهت استراحت و نشیمن به کار می‌رفته است. پل آق قلا به شماره 919 به ثبت تاریخی رسیده است.
تالاب های آق قلا در انتظار گردشگر
مجموعه تالاب‌های آق قلا در قسمت جنوبی رودخانه اترک واقع شده و مشتمل بر تالابها و مردابهای اینچه، آلماگل، آلاگل، اینچه برون، بیبی شیروان، آجی گل، نمک و دانشمند است که مجموع مساحت آنها 1250 هکتار تخمین زده می‌شود. از آنجا که این تالابها دارای راههای دسترسی، محوطه‌های اطراف، چشماندازهای دشتی، مرغزارهای وسیع و پرندگان بومی و مهاجر، همچنین استفادههای طبی هستند، قابلیتهای فوقالعادهای را برای جذب گردشگر دارند.
انبارالوم شهری با سه داستان متفاوت
شهرستان آق قلا به جز شهری با همین نام شامل شهری دیگر با نامی کمی عجیب می‌شود. این شهر دوم «انبار الوم» نام دارد. برای این نامگذاری سه روایت وجود دارد . نخست اینکه انبارعلوم محل اسکان تعداد بالایی از علما و چهره های دینی اهل تسنن و مکان تدریس علوم دینی و معارف توسط آنان بوده است . دیگر اینکه اسم آن در اصل «انباراّلّمّ» بوده، زیرا مردم آن همیشه از ظلم و ستم شاهان و خوانین در رنج و درد بوده‌اند و سر انجام اینکه نام آن «انبارالوم»بوده و باتوجه به اینکه در برخی لهجه‌های محلی الوم یعنی گذرگاه و معبر، بنابراین این شهر گذرگاهی بوده که در آن غله نگهداری می‌شده كه البته این نظریه سوم با توجه به واقعیات موجود به حقیقت نزدیك‌تر است. انبارالوم در محدوده‌ای هموار و دشت قرار گرفته و گرگان‌رود در سمت جنوب شرق، دریاچه سد وشمگیر در 10 كیلومتری غرب شهر و دریاچه اینچه در فاصله 15 كیلومتری شمال شرق شهر قرار دارند. شیب عمومی این شهر که در 25 كیلومتری آق قلا و 50 كیلومتری گرگان قرار دارد از شمال به جنوب است.علاوه بر ترکمن‌های اهل سنت که جمعیت غالب شهر هستند ، تعدادی از سیستانی‌های مهاجر شیعه نیز ساکن انبار الوم می‌باشند.
روزنامه قانون
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید