1392/7/21 ۰۹:۴۴
در میان کارهایی که غلامحسین مصاحب انجام داد، سرپرستی دائره‌المعارف جایگاهی ویژه دارد. او در جریان این کار عظیم که چند دهه طول کشید، مفاهیم، ارزش‌ها و شیوه‌های تازه‌ای در پژوهش و نشر کتاب به فرهنگ ایران افزود
در میان کارهایی که غلامحسین مصاحب انجام داد، سرپرستی دائره‌المعارف جایگاهی ویژه دارد. او در جریان این کار عظیم که چند دهه طول کشید، مفاهیم، ارزش‌ها و شیوه‌های تازه‌ای در پژوهش و نشر کتاب به فرهنگ ایران افزود.
دانشنامه‌نویسی را بسیاری از صاحب‌نظران یکی از نقطه‌های عطف حیات فکری انسان ارزیابی می‌کنند. تدوین دانشنامه‌ها پاسخ به نیاز جامعه برای تکامل فرهنگی و معنوی است.
جامعه‌ای پویا همواره با پرسش‌های تازه‌ای روبروست. جامعه‌ای که پاسخ تمام پرسش‌های احتمالی را در احکامی از پیش مشخص شده خلاصه و محدود می‌کند راه را بر پویندگی و پیشرفت بسته است. عصر روشنگری انسان مدرن را پرسنده و جوینده‌ای می‌داند که دنبال دانشی متکی بر عقلانیت و اصول علمی باشد.
دانشنامهای متناسب با نیازهای دوران مدرن
برخی معتقدند که زبان فارسی پیش از دائره‌المعارف مصاحب اثری هم‌تراز، که با معیارهای
دکتر غلامحسین مصاحب علمی و بر پایه دانش امروز تدوین شده باشد سراغ ندارد.
از این منظر آثاری چون فرهنگ نفیسی و لغت‌نامه دهخدا نیز، به رغم جایگاه مهمی که در فرهنگ معاصر ایران دارند به معنای واقعی و امروزی کلمه دانشنامه نیستند. این کتاب‌ها جنبه‌های با ارزش فراوان دارند اما از عهده انجام وظایفی که دنیای مدرن برای دانشنامه تعریف می‌کنند برنمی‌آیند.
در تعریف امروزی، دانشنامه باید حاوی اطلاعاتی فشرده، قابل اعتماد، قابل فهم و متناسب با نیاز استفاده‌کنندگان از آن باشد.
عده‌ای معتقدند آثاری چون "کتاب شفا"ی ابن سینا یا "احصاءالعلوم" ابونصر فارابی تا حدود زیادی به دانشنامه‌های امروز نزدیک هستند. عده‌ای دیگر اعتقاد دارند اغلب کتاب‌هایی که در گذشته تالیف شده، به گونه‌ای تخصصی فقط به یک حوزه از علوم پرداخته‌اند و با ویژگی‌ها و نیازهایی که امروز برای دانشنامه تعریف می‌شود بیگانه‌اند.
آنچه تقریبا تمام صاحب‌نظران بر سر آن اتفاق نظر دارند این نکته است که دانشنامه‌نویسی علمی با مصاحب آغاز شده و دائره‌المعارفی که زیر نظر او تدوین شد، به لحاظ پایبندی بر اصول پذیرفته شده بین‌المللی دانش امروز قابل قیاس با هیچ کتاب پیش از آن نیست.
اگر تعریف‌های دوران جدید از دانشنامه ملاک باشد دائره‌المعارف مصاحب کاربردیترین کتابی است که در این زمینه به فارسی تالیف شده است. برخلاف تفصیل بیش از نیاز برخی از مقاله‌ها در بعضی از آثار مشابه در جلد نخست دائره‌المعارف، هر یک از مقاله‌ها به طور متوسط ده سطر و در جلد دوم پانزده سطر بیشتر نیستند.
حاصل پژوهشی روشمند
دانشنامه ظاهرا باید مجموعه‌ای از دانش زمان نگارش را گردآورد. در آثاری که از گذشته به این عنوان به جا مانده، گاهی نظریه‌پردازی‌ها و تئوری‌های اثبات نشده مولفان نیز در کنار "دانش" روز جا گرفته است.
یکی دیگر از تفاوت‌ها به فردی بودن کار گذشتگان و گروهی بودن تالیف دانشنامه‌های امروزی بازمی‌گردد. ضرورت گسترش علوم و تفکیک حوزه‌های تخصصی ایجاب می‌کند که تالیف مقاله‌های هر بخش به متخصصان همان علوم سپرده شود.
در اینجا نکته‌ی مهم ساز و کار و قالبی است که باید برای تدوین دانشنامه مشخص شود. از عصر روشنگری در کشورهای غربی روشمند بودن پژوهش جزیی از فعالیت و وجود موسسه‌های آموزش عالی است. ظاهرا قاعده‌مند کردن اصول پژوهش به زمان ارسطو و افلاطون بازمی‌گردد.
برخی از صاحب‌نظران معتقدند نطفه دانشنامه‌های امروز در همان روزگار بسته شد، اما ضرورت دست یافتن آسان همه شهروندان به دانش روز در دوران روشنگری شکل گرفت و باعث پدید آمدن دانشنامه‌های امروزی شد.
با این پیش‌فرض آشکارتر می‌شود که تالیف دانشنامهای مطابق استانداردهای علمی جهان در کشوری چون ایران با چه دشواری‌هایی روبروست. جنبه‌ای از این دشواری‌ها را می‌توان در سرنوشت انتشار دائره‌المعارف مصاحب و مقایسه آن با نمونه‌های غربی دید.
چهل سال فاصله انتشار جلد اول و سوم
یکی از معتبرترین دانشنامه‌های جهان بریتانیکاست که چاپ آن به قرن هجدهم میلادی بازمی‌گردد. این مجموعه نخستین بار میان سال‌های ۱۷۶۸ تا ۱۷۷۱ میلادی در اسکاتلند منتشر شد. بریتانیکا که الگوی برخی از دانشنامه‌های مهم غربی است از زمان انتشار به طور مرتب ویرایش و یافته‌ها و اطلاعات جدید علمی به آن افزوده می‌شود.
انتشار دائره‌المعارف مصاحب که در سه جلد تنظیم شده، نزدیک به چهل سال طول کشید. شروع تالیف دائره‌المعارف به اواسط دهه‌ی سی خورشیدی بازمی‌گردد. این اثر به پیشنهاد و با پیگیری محمد صنعتی‌زاده بنیان گرفت که چند سال پیش از آن موسسه انتشارات فرانکلین را در ایران تاسیس کرده بود.
صنعتی‌زاده پس از جستجوی فراوان مصاحب را برای سرپرستی این کار عظیم انتخاب کرد. نخستین جلد کتاب (از حرف الف تا س) در سال ۱۳۴۵ منتشر شد. چند سال بعد با تغییر مدیریت موسسه فرانکلین درگیری‌های مصاحب سخت‌گیر با ناشر، کار به قطع همکاری او با دائره‌المعارف انجامید.
بنای عظیمی که محتاج مراقبت است
مصاحب پیش از ترک سرپرستی دائره‌المعارف کارهای اصلی را به انجام رساند و پایه‌ها و اساس کار را مشخص کرد. جلد دوم که حدود ده سال پس از جلد اول انتشار یافت، تقریبا بر همان مبنایی شکل گرفت که مصاحب می‌خواست.
محمود، برادر غلامحسین مصاحب که از ابتدای کار همراه با احمد آرام از معاونان و همکاران ارشد او بود، در مراسم یادبودی که چند سال پیش برگزار شد می‌گوید، در جلد سوم «عبارت پردازی و تعارف زیاد شد، و اغلاط زیادی هم در آن راه یافت.» او می‌افزاید: «پیش از چاپ جلد سوم که در حقیقت بخش دوم جلد دوم و قسمت پایانی کتاب است «در مقالات حرف "م" چهار هزار و هشتصد غلط پیدا کردم.»
به علت چهار دهه‌ای که میان چاپ بخش اول و آخر دائره‌المعارف فاصله افتاده، طبیعی است که بسیاری از مطالب آن محتاج ویرایشی تازه باشد. بسیاری از اشخاص که در این کتاب از آنها نام برده شده، دیگر زنده نیستند، نام بسیاری از خیابان‌ها، شهرها و مکان‌ها تغییر کرده و در این کتاب از کشورهایی چون یوگسلاوی یا آلمان شرقی صحبت شده که دیگر وجود ندارند.
تالیف دائره‌المعارف کاری نیست که یکبار انجام و تمام شود. این اثر مانند آثار مشابه محتاج بازبینی و ویرایش است، گرچه بعضی از دست‌اندرکاران معتقدند اگر بازچاپ این کتاب وابسته به ویرایش آن شود، ممکن است چهل سال دیگر بگذرد.
کتابی فراتر از یک دانشنامه
دائرالمعارف مصاحب، سوای محتوایش که دقت نظر و سختگیری‌های سرپرست آن را اثبات می‌کند، در شکل ظاهر نیز اثری کم‌نظیر و راهگشا در تاریخ نشر کتاب در ایران محسوب می‌شود.
غلامحسین مصاحب برای تدوین و سپس نشر دائره‌المعارف با کمبودها، ضعف‌ها و نارسایی در شیوه نگارش فارسی و امکانات حروفچینی سربی روبرو بود که برای اغلب آنها چاره‌ای اندیشید که اغلب یاور و الگوی نسل‌های بعدی شد. سفارش طراحی حروف خمیده (در برابر حروف ایتالیک لاتین)، آوانگاری واژه‌های نامانوس و خارجی، تغییر در فاصله بندی کلمات در حروفچینی سنتی، و استفاده از حروف و علائم اختصاری جزیی از کارهایی است که مصاحب در جریان تدوین دائره‌المعارف ابداع کرد و به انجام رساند.
تقریبا تمام کسانی که در جریان تدوین دائره‌المعارف با مصاحب همکاری کرده‌اند، معتقدند که این همکاری زمینه‌ی پرورش نسلی تازه از پژوهشگران ایران را فراهم کرد که در عمل پایبندی به شیوه‌ی علمی و مدرن پژوهش را آموخت و تجربه کرد.
غلامحسین مصاحب زاده ۱۲۸۹ تهران - درگذشتهٔ ۲۱ مهر ۱۳۵۸ ریاضیدان و دانشنامه‌نویس ایرانی بود. به سبب کوشش‌های او در راه ترویج ریاضیات جدید در ایران وی را «پدر ریاضیات جدید» در ایران می‌دانند.[۱]
زندگی‌نامه
غلامحسین مصاحب در سال ۱۲۸۹ در تهران در خانواده‌ای اهل علم و ادب به دنیا آمد. خاندان مصاحب در نایین از دوران صفویه به این سو شناخته‌شده هستند و چند تن رجال ادب و هنر از این خاندان برخاسته‌اند، از جمله ملا مصاحب که در عصر شاه عباس شاعری بنام بود.[۲] پدربزرگ او، میرزا غلامعلی، خوشنویس، پدرش طبیب و مادرش شاعر بود. وی ۴ خواهر و برادر داشت.
بعد از انجام تحصیلات مقدماتی وارد دارالمعلمین شد و دورهٔ آن را به پایان رساند و سپس در دارالمعلمین عالی ثبت نام کرد و در رشتهٔ ریاضیات فارغالتحصیل شد. از آن زمان به خدمت وزارت معارف درآمد، و همچنان تحصیلات خود را در علوم قدیم و فلسفه ادامه داد، و علاوه بر ریاضیات، زبانهای عربی و فرانسوی و انگلیسی را نیز در حد عالی فرا گرفت، و با زبانهای روسی و آلمانی نیز آشنایی یافت. در سال ۱۳۰۹ «مجلهٔ ریاضیات مقدماتی و عالی» را تأسیس کرد و یازده شماره از آن را منتشر نمود. از همان سال‌ها به تألیف کتاب‌های درسی برای دبیرستان‌ها پرداخت. در سال ۱۳۱۶ ازدواج کرد، و برای ادامهٔ تحصیل به فرانسه رفت. پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۲۰ تدریس در دانشسرای عالی را آغاز کرد. از ابتدای سال ۱۳۲۲ روزنامهٔ برق را انتشار داد که به دلیل مخالفت‌های شدید با دولت‌های وقت و پس از چند بار توقیف از انتشار بازماند.
در سال ۱۳۲۴ برای تکمیل تحصیلات به انگلستان رفت و در سال ۱۳۲۷ به اخذ درجه دکتری در ریاضیات از دانشگاه کمبریج نایل آمد و در همین سال به عضویت انجمن ریاضی‌دانان انگلیس و انجمن فلسفهٔ کیمبریج نیز درآمد.[۳] در انگلستان شاگرد خاص برتراند راسل، ریاضیدان و فیلسوف نامدار انگلیسی بود.[۴]
پس از بازگشت مشاغل چندی را در وزارت فرهنگ عهده‌دار شد. در سال ۱۳۲۸ به سمت ریاست ادارهٔ آموزش متوسطه و سپس به سمت ریاست ادارهٔ کل تعلیمات عالیه منصوب شد، و در سال ۱۳۳۰ سمت مدیر کل وزارت فرهنگ، و در سال ۱۳۳۱ مقام معاونت فنی وزارت فرهنگ را یافت.
دکتر غلامحسین مصاحب در سال ۱۳۳۵ عهده‌دار طرح‌ریزی و سرپرستی دایرةالمعارف فارسی شد و تا ۱۳۵۰ که آن مسئولیت را به عهده داشت، بر ترجمه و تألیف کلیهٔ مقالات دایرةالمعارف نظارت داشت. دایرةالمعارف فارسی نخستین دایرةالمعارف عمومی در زبان فارسی است، که بر اساس شیوه‌های نوین دانشنامه‌نویسی تهیه شده است[۵] و مشهورترین فعالیت و دستاورد غلامحسین مصاحب به شمار می‌آید.
در سال ۱۳۴۰ به تدریس در بخش ریاضی دانشسرای عالی پرداخت و سال ۱۳۴۲ درجهٔ استادی یافت. دکتر غلامحسین مصاحب در مهر ۱۳۴۵ مؤسسهٔ ریاضیات را در دانشسرای عالی (بعداً دانشگاه تربیت معلم) با مجوز شورای مرکزی دانشگاه‌ها تأسیس کرد. هدف این مؤسسه تربیت مدرسان ریاضی برای دانشگاه‌های کشور بود، و با کوشش‌های مداوم دکتر مصاحب ۷۰ نفر مدرس ریاضی دانشگاهی در آن مؤسسه تربیت شدند، و نیز کتابخانهٔ تخصصی مؤسسهٔ ریاضیات در کشور بی‌نظیر بود. مؤسسهً ریاضیات از سال ۱۳۶۳ با ضوابط جدید به پذیرش دانشجو برای دوره‌های عالی ریاضی پرداخت، و درسال ۱۳۷۶ مؤسسهٔ ریاضیات به مؤسسه تحقیقات ریاضی دکتر غلامحسین مصاحب تغییر نام یافت.[۶] دکتر غلامحسین مصاحب در ۲۱ مهر ۱۳۵۸ در تهران درگذشت. دو فرزند با نام‌های «شاهکار» و «نامدار» دارد[نیازمند منبع].
سرپرستی دایرةالمعارف فارسی
بدون شک یکی از ماندگارترین میراث مصاحب دایرةالمعارف فارسی است، اگرچه مصاحب با قهر خود انتشار جلد سوم را برای سال‌ها به تعویق انداخت ولی بدون شک او را می‌توان بنیانگذار دانشنامه‌نویسی مدرن در ایران نامید.
دایرةالمعارف فارسی که در سال ۱۳۳۳ به سرپرستی غلامحسین مصاحب نوشته شد هر چند که ترجمه دائرةالمعارف وایکینگ بود ولی تعدادی از مقالات دانشنامه اسلام را عینا ترجمه و در خود قرار داده بود.[۷]
دانشنامه‌نویسی سابقه‌ای کهن در ایران داشته، اما به شیوهٔ جدید با کار دکتر مصاحب شروع می‌شود. قبل از او چند دانشنامه اندک‌شمار از جمله دانشنامهای که سعید نفیسی جلد اولش را چاپ کرد و نیز بخش‌های دانشنامهای «لغت‌نامه دهخدا» و غیره هیچ‌کدام با معیارهای دانشنامه‌های جدید تطابق نداشت. آوایش اسامی خارجی و نیز نحوه ضبط آنها به خط فارسی یکی از مهمترین میراث‌های مصاحب است.[۸]
موسسه ریاضیات
بعد از کنارکشیدن از پروژه دایره‌المعارف فارسی، مصاحب بیشتر وقت خود را صرف موسسه ریاضیاتی کرد که خود پایه‌گذار آن بود.
روش نوشتاری ایرانیک
در دهه‌های ۱۳۳۰-۱۳۴۰ غلامحسین مصاحب برای اولین بار روش نوشتاری ایرانیک را به جای ایتالیک پیشنهاد داد و در خوشنویسی علمی فارسی چاپ دانشگاه تهران معرفی کرد.[۹]
دایرةالمعارف فارسی عنوان دانشنامهای سه‌جلدی است که به ابتکار مؤسسه انتشارات فرانکلین ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب و با مشارکت گروهی از نویسندگان و ویراستاران در ایران به زبان فارسی تدوین یافت.
در سال ۱۳۳۵ مؤسسه فرانکلین به مدیریت همایون صنعتی‌زاده تصمیم به تهیهٔ ترجمهٔ فارسی از دایرةالمعارف یک جلدی کلمبیا وایکینگ (چاپ نیویورک) گرفت. سرپرستی این کار به غلامحسین مصاحب سپرده شد. اما غلامحسین مصاحب پس از بررسی دایره‌المعارف آمریکایی، ترجمهٔ کامل آن را پاسخگوی نیازهای جامعهٔ ایرانی و فارسی‌زبان ندانست، و طرحی نو درانداخت که بر اساس آن بیش از ۱۰٬۰۰۰ مقاله جدید دربارهٔ جنبه‌های مختلف تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام تألیف شد و تعدادی از مقالات دانشنامه اسلام را عینا ترجمه و در خود قرار داده بود[۱] و در شناسنامه جلد اول، این اثر را کار مشترک تهران و نیویورک دانسته است.
جلد اول دایرةالمعارف فارسی (از حرف «الف» تا پایان «س») در سال ۱۳۴۵ خورشیدی منتشر شد. در سال ۱۳۵۰ زمانی که بخش بزرگی از مقاله‌های جلد دوم تا حرف «ع» حروفچینی شده و آمادهٔ چاپ بود، غلامحسین مصاحب از کار سرپرستی دایرةالمعارف کناره‌گیری کرد. از آن زمان سرپرستی دایرةالمعارف به رضا اقصی محول گشت و بخش اول از جلد دوم (از «ش» تا پایان «ل») در سال ۱۳۵۶ خورشیدی منتشر شد. بخش دوم جلد دوم (از «م» تا پایان «ی») با ویرایش مجدد و پاره‌ای اصلاحات در سال ۱۳۷۴ خورشیدی انتشار یافت.
در دایرةالمعارف فارسی از آغاز کار، قواعد دقیقی برای انتخاب مدخل‌ها و حجم آنها، تنظیم مقاله‌ها، معادل‌گذاری اصطلاحات، نحوهٔ ضبط و آوانگاری نام‌های خاص و اصطلاحات، ضبط علامت‌های اختصاری، ارجاع‌ها، رسم‌الخط فارسی و علائم نقطه‌گذاری وضع شد که در سراسر دایرةالمعارف رعایت گردید. این‌گونه روش‌مندی در دانشنامه‌های فارسی بی‌سابقه بود و سرمشقی برای تهیه‌کنندگان آثار مرجع در زبان فارسی قرار گرفت.
دانشنامه شامل مقدمه‌ای است که اصول و روش کار و نحوه استفاده از دانشنامه در آن به‌طور مبسوط توضیح داده شده‌است. این دانشنامه ۴۳هزار مدخل دارد که از آن میان ۲۳هزار مدخل خارجی، ۱۱ هزار مدخل مربوط به ایران و اسلام و بقیه مدخل‌های ارجاعی است. مدخل‌های خارجی عموماً ترجمه و اقتباس است اما مدخل‌های مربوط به ایران تماما تألیفی است.
سرپرست‌های پروژه در ابتدا غلامحسین مصاحب سپس رضا اقصی بودند.
دکتر مصاحب با همکاری هیئت‌تحریریه خود از جمله احمد آرام، مصطفی مقربی، محمود مصاحب، فریدون بدره‌ای، و ابراهیم مکلا در واقع پدیدآورندگان اصلی دانشنامه هستند.
نام‌های نویسندگان، مترجمان و مؤلفان دایرةالمعارف فارسی در دیباچه به ترتیب زیر آمده‌است:
هیئت تحریریه
نویسندگان و مؤلفین
مترجمین و مؤلفین اولیه
این کتاب توسط آقایان فؤاد کامل و جلال العشری و عبدالرشید الصادق به زبان عربی همراه با افزودن موضوع اضافی و کمی دخل و تصرف با عنوان الموسوعة الفلسفیة المختصرة منتشر شد.
منابع
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید