نسبت اعتدال‌گرایی با اصول‌گرایی و اصلاح طلبی/ حمیدرضا جلایی پور

1392/7/20 ۱۰:۳۵

اعتدال و اعتدال گرایی از منظر منابع علوم انسانی خصوصاً در اندیشه سیاسی یک گفتمان نیست و یک مکتب یا پارادایم آکادمیک هم نیست. اعتدال یک مشی سیاسی است، آنوقت در این مشی کسی یا گروهی یا دولتی را اعتدال گرا می گویند که مهمترین ویژگی آن این است که آن فرد یا گروه به دنبال مناظره و دعوا و تخاصم نیست.

اعتدال و اعتدال گرایی از منظر منابع علوم انسانی خصوصاً در اندیشه سیاسی یک گفتمان نیست و یک مکتب یا پارادایم آکادمیک هم نیست. اعتدال یک مشی سیاسی است، آنوقت در این مشی کسی یا گروهی یا دولتی را اعتدال گرا می گویند که مهمترین ویژگی آن این است که آن فرد یا گروه به دنبال مناظره و دعوا و تخاصم نیست. در اندیشه سیاسی اعتدال و اعتدال گرایی پنج ویژگی دارد.اول اینکه یک فرد یا یک گروه یا دولت اعتدال گرا در عرصه سیاسی بیشتر آرزویش این است که بین نیروها توافق و مصالحه ایجاد کند و از درگیری پرهیز می کند.

ویژگی دوم این است که اعتدال گراها یا میانه روها به تغییر ابعاد نامطلوب جامعه اعتقاد دارند، دوست دارند این ابعاد را تغییر دهند اما الگویشان اصلاح طلبی و نه انقلابی است. به همین دلیل است که اعتدال گرایی و اصلاح طلبی با هم همپوشانی دارند.

ویژگی سوم این است که اعتدال گراها دنبال تغییرات هستند ولی میزان و سرعت تغییرات برایشان آنقدر نباید باشد که نهادهای اصلی جامعه مثل خانواده، یا نهاد بازار و معیشت متزلزل و به هم بریزند یا مثلاً نهادهای بومی حکومت لرزان شوند.

ویژگی چهارم این است که اعتدال گراها در مورد موضوعات مختلف و در عرصه های مختلف که دنبال همان مصالحه و وفاق اند این وفاق را بیشتر از طریق وفاق اجتماعی میان خردمندان و کارشناسان دنبال می کنند.

اصلاً به طور کلی مشی سیاسی اعتدالی این است که از طریق اجماع دنبال قانون و سیاست گذاری هستند. ویژگی پنجم این است که اعتدال گراها در برابر کسانی که حرفشان را قبول ندارند دنبال مدارا هستند و دنبال حذف و نابودی رقیبشان نیستند. این 5 ویژگی ای است که برای اعتدال گرایی بر می شمارند که بیشتر حکایت از یک مشی سیاسی می کند. یعنی طرف ممکن است در عرصه سیاسی مثلاً طرفدار اقتصاد بازار محور یا طرفدار اقتصاد برنامه محور باشد ولی آدم اعتدالی این است که در هر کدام از اینها اعتدال گرا است.

یعنی میانه روی را پیش می گیرد. یعنی مشی اش میانه روانه و اعتدالی است. لذا اعتدال گرایی یک گفتمان سیاسی مثل سوسیالیسم یا لیبرالیسم یا ناسیونالیسم نیست. یک نکته دیگری هم که در اعتدال گرایی به عنوان یک مشی سیاسی مهم است این است که اعتدال گرایی واقعاً در برابر افراط گرایی قرار می گیرد. اعتدال گرایی نقطه مقابل افراط گرایی است. یعنی اگر در جامعه شناسی سیاسی اصلاح طلبی در برابر انقلابی گری قرار می گیرد در اندیشه سیاسی اعتدال گرایی دربرابر افراط گرایی است. آنوقت مشی سیاسی افراطی هم یک مشی ای است که ویژگی های خودش را دارد. یعنی افراد، گروه، دولت افراطی دولت یا گروهی است که وقتی دست به اجرای سیاستی می زند کاری به پیامدهای ناخوشایند آن برای مردم ندارد. یعنی به نفس آن عملی که در نظر گرفته فکر می کنند و آن را پیاده می کنند صرف نظر از اینکه برای مردم مشکل ایجاد شود یا نشود.

ویژگی دیگر افراط گرایی این است که برای رسیدن به هدفشان تقریباً به هر وسیله ای متوسل می شوند آنوقت در این انتخابِ وسایل برای رسیدن به اهداف، رعایت چارچوب های اخلاقی و قانونی برایشان مهم نیست. افراط گراها اگر بتوانند در عرصه سیاسی کسانی که مخالفشان هستند را نابود و محو می کنند مگر اینکه نتوانند. به همین علت افراط گراها آدمها یا گروه های بی مدارا و بی مبالات هستند. لذا مشی سیاسی اعتدال یا اعتدال گرایی در عرصه سیاسی، بیشتر در برابر افراط گرایی قرار می گیرد. یکی از دلایلی که اعتدال گرایی در ماه های اخیر در دولت آقای روحانی گل کرده همین است. یعنی جامعه 8 سال از افراط گرایی در عرصه سیاسی خسته شده بود. لذا یک زمینه سیاسی اجتماعی مناسبی پیدا شد که مردم به اعتدال گرایی روی بیاورند.

نسبت اعتدال گرایی با اصلاح طلبی و اصول گرایی چیست

مشی سیاسی اعتدالی از یک طرفی همپوشانی با مشی اصلاح طلبی دارد و از طرفی هم همپوشانی هایی با بعضی از انواع اصولگرایی یا اصطلاح دقیقتر همان محافظه کاری دارد. اصلاح طلبی واژه ای است که به طور کلی در علوم اجتماعی به دوران نوگرایی مربوط می شود. به آن دوره ای که بشر بیشتر علاقمند شد از عقل و علمش استفاده بکند و با استفاده از علم و عقلش اوضاع نامطلوب جامعه را تغییر دهد. در برابرش انقلابیون قرار می گیرند. انقلابیون هم اتفاقاً از عقلشان استفاده می کنند. آنها دنبال تغییرات ابعاد نامطلوب جامعه اشان هستند اما با روش های انقلابی. یعنی می خواهند نابرابرها، فاصله طبقاتی و اینها را سریع و زیاد و حتی ناگهان زیر و رو کنند. در حالیکه  اصلاح طلب ها دنبال تغییرات تدریجی تا آنجا که می فهمند و تا آنجا که ابعادش را می شود بررسی کرد هستند.

از این نظر اصلاح طلبی و اعتدال گرایی کاملاً همپوشانی دارند. برای همین اگر کتابهای فنی جامعه شناسی و جامعه شناسی سیاسی را مورد مطالعه قرار دهید و به دنبال بررسی اصلاح طلبی و اعتدال گرایی بگردید در منابع بیشتر اصلاح طلبی می بینید و اعتدال گرایی نمی بینید. اعتدال گرایی به تجربه بشر در عرصه سیاست بر می گردد. لذا از لحاظ تبار اصلاح طلبی و اعتدال گرایی مقداری با همدیگر تفاوت دارند. وگرنه اصلاح طلبی و اعتدال گرایی را خیلی ها در ادبیات اجتماعی با همدیگر یکی می گیرند. زیرا اصلاح طلبان هم دنبال تغییرات تدریحی هستند؛ تغییراتی که بشر بتواند پیش بینی کند. لذا اصلاح طلبان معتقد به هر تغییر با هر روشی نیستند یعنی قانون مدارند. ادعاشان این است که باید اخلاقی و مسالمت آمیز عمل کرد. اینجا حوزه همپوشانی اعتدال گرایی و اصلاح طلبی است. اعتدال گرایی یک همپوشانی هم با محافظه کاری ای که در ایران اصول گرایی گفته می شود دارد. محافظه کاری در متون علوم اجتماعی سه نوع است. اعتدال گرایی با یک نوع آن که اعتدال گرایی روشن اندیش باشد همپوشانی دارد.

یک نوع محافظه کاری این است که افراد یا گروه هایی هستند که به طور کلی نسبت به تغییرات دنیای جدید بدبین هستند. یعنی نسبت به علم و تکنولوژی جدید، شهرهای بزرگ، بوروکراسی های بزرگ و برخی مؤلفه های جامعه جدید بدبین هستند. زیرا می گویند این مؤلفه های جدید ممکن است دین و خانواده و نظم سیاسی ما را بر هم بزنند. لذا حتی الامکان مشوق تغییرات جدید نیستند. لذا محافظه کاران سنتی بیشتر دنبال این هستند که خودشان و خانواده و اطرافیانشان را از این دنیای در معرض تغییرات دگرگون کننده حفظ کنند. بیش از این کار دیگری نمی کنند. یعنی بیش از این، تقلاهای اجتماعی و سیاسی نمی کنند. این محافظه کاری اصلاً در عرصه سیاسی منفعل است و زیاد درگیر سیاست نمی شود.

محافظه کاری دیگری هم داریم که نسبت به تغییرات مؤلفه های جدید اولاً خیلی بدبین هستند اصلاً می گویند دموکراسی چیست؟ رأی مردم چیست؟ رأی یک آدم شراب خور با یک آدم زاهد مگر یکی است؟ اصلاً این چه بساطی است که در دنیای جدید پهن شده به نام علم و پیشرفت و تکنولوژی؟ لذا مخالف تغییرات هستند و می گویند چیزهای خوب یک چیزهای دیگری است. چیزهای خوب بازگشت به خلافت اسلامی و امپراطوری عثمانی است. لذا این محافظه کاران را محافظه کاران بازگشتی می گویند. یعنی یک چیزی در گذشته برای اینها عصر طلایی است و دوران موجود یک دوران کفر آمیز است و دوره جدید را دوره باطلی می دانند و معتقدند باید در راه محو این دنیای جدید و بازگشت به آن دنیایی که آنها می گویند کار و جهاد کرد.

یکی از نمونه های بارز مجافظه کاران بازگشتی همین طالبان است. طالبان تصور و قرائتی از اسلام کرده و می گوید جامعه فعلی یک جامعه کفرآمیز است و باید به آن جامعه که ما می گوییم برگردیم و اگر کسی مقاومت بکند می شود او را کشت و خونش حلال است. لذا محافظه کاری بازگشتی فوق العاده خشونت طلب و افراطی است و از خون و خونریزی هم نمی هراسد. القاعده یک نمونه دیگر محافظه کاری بازگشتی است. یعنی می گوید برگردیم به خلافت عثمانی. بعد می گویند چرا آدم می کشید این بمبی که منفجر می کنید مسلمانان و اهل سنت را می کشد می گویند اشکال ندارد و در راه آن هدفی که داریم این کشته ها اشکالی ندارند. لذا محافظه گرایی بازگشتی اصلاً با اعتدال گرایی همپوشانی ندارد. محافظه کاری بازگشتی عین افراط گری است و درست در برابر اعتدال گرایی قرار می گیرد.

یک نوع دیگر محافظه کاری، محافظه کاری روشن اندیش است. یعنی افراد و گروه هایی که به ارزش ها و محافظه کاری پایبند هستند. یعنی نهاد خانواده و مذهب و دولت برایشان مهم است. به این دلیل به آنها روشن اندیش می گویند که معتقد هستند در برابر تغییرات دنیای جدید کاری نمی شود کرد. با علم و تکنولوژی و حاکمیت مردم و دموکراسی که نمی شود جنگید. باید در برابر مؤلفه های جدید انعطاف نشان دهیم و اگر انعطاف نشان ندهیم کل جامعه با بحران های ساختاری و انقلابی، شورش و بی ثباتی سیاسی روبرو می شود. لذا به اینها محافظه کاران عاقل و میانه رو و روشن اندیش می گویند. زیرا در برابر تغییرات مقاومت نمی کنند.

محافظه کاری روشن اندیش بسیار با اعتدال گرایی همپوشانی دارد. اعتدال گرایی یک مشی عقلایی میانه روانه است به پیامدهای عملی و تغییرات توجه دارد. لذا آن دسته از محافظه کاران روشن اندیش با اعتدال گرایی همپوشانی دارند.

لذا می شود گفت که اعتدال گرایی یک مشی سیاسی است که در برابر افراط گرایی قرار می گیرد. یک مشی سیاسی است که با اصلاح طلبی همپوشانی دارد و در برابر محافظه‌کاری بازگشتی قرار می گیرد و با محافظه کاری روشن اندیشانه یا عقلایی همپوشانی دارد. اتفاقی که در ایران افتاد همین بود و در عرصه سیاسی ایران نماد اصلاح طلبی آقای خاتمی شد و محافظه کاری روشن اندیش نمادش آقای ناطق شد و آقای رفسنجانی نمادی بین آقای خاتمی و ناطق را به خود گرفت و اینها حامی آقای روحانی شدند. آنوقت آقای روحانی چیزی که در برنامه هایش اعلام کرده همین مشی اعتدال گرایی بود. یعنی به مردم وعده داد که اگر رئیس جمهور شدم با اجماع کارشناسان و اهل فن کار می کنم. حکمرانی من حکمرانی خودم و رفیق هایم و دوست های دوران دبیرستانم نیست این حکمرانی باید همه مردم ایران را پوشش دهد و دربرگیرنده باشد. لذا حرفهایی که آقای روحانی در تبلیغات خودش زد و بعد از آن هم تا کنون ادامه یافته، حکایتگر یک مصداق و مشی سیاسی اعتدال است.

به نظر می رسد کشور بعد از یک دوره 8 ساله افراطی گری با یک دولتی روبرو شده که مشی سیاسی اعتدالی را در دستور کار خود قرار داد. لذا از پایگاه اجتماعی خوبی هم همراه شده است. یعنی از پایگاه اجتماعی محافظه کاران روشن اندیش و عقلایی و میانه روانه و از پایگاه اصلاح طلبان هم برخوردار شده است. اتفاقاً با این ارزیابی می توانید آینده را هم یک مقداری پیش بینی کنید. به میزانی که آقای روحانی و دولتش بتوانند افراط گرایی را مهار کنند می توانند به برنامه هایی که به مردم قول داده اند جامه عمل بپوشانند و خودشان را در معرض قضاوت افکار عمومی قرار دهند.

چشم انداز اعتدال گرایی

چشم انداز اعتدال گرایی این است اگراعتدال گراها به فرصت ها و چالش های خود توجه کند و از اینها غافل نشوند می توانند موفق بشوند. آنوقت با موفقیت بیشتر دوره دوم را هم به راحتی از مردم رأی می گیرند. چالش اعتدال گرایی همین افراط گرایی است. اگر سایت های تندرو خودمان را بخوانید می بینید اینها دو کار می کنند. یکی اینکه دولت روحانی را از این عقبه ای که حمایتش کرده جدا کنند. یعنی یک شکافی بین اصلاح طلبان و محافظه کاران روشن اندیش و دولت روحانی ایجاد کنند و از آن طرف برای اینکه 8 سال افراط گرایی، کشور را در مخمصه انداخته است دیگر نهادهای اصلی قدرت در ایران ظاهراً دیگر اجازه رانت خواری به اینها را نمی دهند. اما اگر افراط‌گرایان بتوانند، دوست دارند که دولت روحانی نتواند به مردم سرویس دهد و خدمت کند. آنوقت پس از یکسال شاهد موج نارضایتی مردم شویم و بعد دوباره اینها بتوانند افراط گرای دیگری مثل احمدی نژاد را علَم کنند و او به فقرا قول بدهد که معجزه کند.

این نکته دومی است که دولت آقای روحانی نسبت به افراط گرایی فوق العاده باید حساس باشد. یعنی اگر بخواهد در برابر اُشتلوم های افراط گرایی ها عقب نشینی کند به برنامه دولت خودش صدمه می زند.لذا چشم انداز اعتدال گرایی بسته به میزانی است که دولت روحانی بتواند افراط گرایی را مهار و کنترل کند و به افراط گراها تن ندهد. یعنی از صدای بلند اینها نباید ترسید زیرا در این 8 ساله اینها تعدادشان خیلی کم است اما سرو صدا و رسانه هاشون خیلی بالاست. از سر و صدای اینها نباید ترسید اینها اگر گلی می توانستند به سر این کشور بزنند در این 8 سال زده بودند و ایران را در مخمصه نمی انداختند. در دوره ای که ایران می بایست بزرگترین خیز اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی را در دنیا بر می داشت این فرصت را از ایران گرفتند. حالا 8 سال دولت آقای روحانی باید بدود تا فقط مشکل تحریمها را مهار و حل کند.

مسئله دوم هم که فرصت آقای روحانی است عقبه ای است که به او رأی داده اند و به او امید بسته اند. حدود 18 میلیون نفر به او رأی دادند. از اینها نباید غفلت کند. یعنی این رأی ها سرمایه اش است. افراط گراها در ایران پایگاه اجتماعی ندارند. البته قدرت سیاسی دارند که بخش پنهان سیاست در ایران است. آقای روحانی نباید قدرت اجتماعی خودش را تضعیف کند. لذا اگر در عرصه سیاسی، نیروها و عقبه اجتماعی و سرمایه سیاسی و اجتماعی خود را رها کند اصلاً پیش نخواهد رفت و به سرنوشت آخر احمدی نژاد دچار می شود. آقای روحانی باید سرمایه های اجتماعی و سیاسی خود را حفظ کند و سرمایه هایی که ایشان را به ریاست جمهوری رساندند را فراموش نکند.

دولت روحانی باید عقبه خود را نگاه کند که به چه کسانی تکیه دارند هر چقدر از این عقبه فاصله بگیرند خودشان را تضعیف می کنند. آنوقت در چشم انداز شاید نتوانند به وعده هایی که داده اند عمل کنند.