مسکوب جرأت ماست / حامد داراب

1392/7/18 ۱۸:۵۰

تازه‌ترین کتاب شاهرخ مسکوب به کوشش حسن کامشاد منتشر شد.مجموعه جستارها، گفتار‌ها و نوشتار‌هایی از زنده یاد شاهرخ مَسکوب (۱۳84 - ۱۳02) که با نام «شکاریم یک‌سر همه پیش‌مرگ» به کوشش دکتر حسن کامشاد و با همت «نشر نی» در 294 صفحه منتشر شده است؛ مجموعه‌ای است در موضوع ادبیات فارسی، مقاله‌ها - خطابه‌ها و مقاله‌های فارسی...

تازه‌ترین کتاب شاهرخ مسکوب به کوشش حسن کامشاد منتشر شد.مجموعه جستارها، گفتار‌ها و نوشتار‌هایی از زنده یاد شاهرخ مَسکوب (۱۳84 - ۱۳02) که با نام «شکاریم یک‌سر همه پیش‌مرگ» به کوشش دکتر حسن کامشاد و با همت «نشر نی» در 294 صفحه منتشر شده است؛ مجموعه‌ای است در موضوع ادبیات فارسی، مقاله‌ها - خطابه‌ها و مقاله‌های فارسی.  یادداشت آغازین این کتاب که به نوعی در جای مقدمه نشسته است به قلم دکتر حسن کامشاد، با توضیح مسأله جَستارنویسی، که مسکوب را خاص آن می‌دانند آغاز؛ و  با پرسه کوتاهی به رسم توضیح درباره بخش‌های مختلف کتاب، به پایان می‌رسد. کامشاد در این یادداشت که تاریخ نگارش «اردیبهشت 1391» را بر شناسنامه دارد، به نقل از مسکوب می‌نویسد:«این چیزهایی که من می‌نویسم تحقیق به معنای کلاسیک نیست. من در واقع essai  می‌نویسم که شاید معادلش در فارسی جستارنویسی باشد . کارم فکر کردن به ادبیات خودمان است، چه غنایی و چه حماسی...» کامشاد همچنین در این یادداشت، گفتار اول این مجموعه را تحقیق و باقی نوشته‌ها را کمابیش جستار می‌نامد و تفاوت این دو را با نقل قولی از والتر بنیامین برای مخاطب شرح می‌دهد که «محقق به هیزم و خاکستر توجه دارد، جستارنویس به آتش» به هر طریق، نویسنده با توضیح مختصری درباره بخش‌های مختلف کتاب در یادداشت‌ خود، ضمن آسان نمودن شناخت و ارتباط مخاطب با فصل‌ها و موضوع‌های کتاب، یادداشت را به پایان می‌رساند.  با این همه گویی «شکاریم یک سر همه پیش‌مرگ» خارج از مسائل تحقیقی و جستاری، در بخش پایانی، که کتاب نام خود را هم از آن وامدار است، به یادداشت‌های ابتدایی مسکوب مزین شده که او آن‌ها را برای طرح کلی دو کتاب داستان نوشته بود. طرح‌هایی که اگرچه هرگز داستانی کامل نشدند اما همین چند صفحه‌ای که از آن‌ها باز مانده، هم مایه مباهات است و هم مایه تاسف، تاسف از این باب که مسکوب اگر فرصت می‌‌یافت طرح «جلال‌الدین خوارزمشاه» را با آن قلم شیوا، بدیع و بی‌نظیر خود به داستانی کامل‌تر و جامع‌تر تبدیل کند؛ امروز یک مجموعه داستان تحسین‌برانگیز و تاریخی را در دست داشتیم، که برای سالیان دراز می‌توانستیم از آن نام برده و آن را داستانی شگرف معرفی نماییم و مباهات به این خاطر که همین طرح کوتاه داستانی، بیان ویژه، قلم خاص و شیوه یگانه مسکوب برای تفکر به یک موضوع را، دقیق و ظریف مشخص می‌کند.  به هر روی شاهرخ مسکوب، که داریوش شایگان او را «اقلیم حضور» می‌داند و می‌گوید: «او از آثارش بزرگ‌تر بود.»  در تحقیق «منشاء عقل در اندیشه ناصر خسرو» که بخش نخست کتاب «شکاریم یک سر همه پیش‌مرگ» را به خود اختصاص داده، ناصر خسرو و متفکران اسماعیلی مانند علمای دیگر مسلمان را در شمار اصحاب عقل دانسته و به بررسی اندیشه ناصر خسرو در مفهوم عقل و دانش به معنای وسیع کلمه و به معنای دانایی و عمل دانستن، پرداخته است. حسن کامشاد در یادداشت ابتدایی خود می‌نویسد این مقاله را مسکوب از روی تعبد نوشته و زمانی آن را نگاشته است که در تلاش معاش هشت سال در انستیتوی مطالعات اسماعیلی در پاریس کار می‌کرده. مسکوب اما در این بخش با بررسی‌های کوتاهی درباره «عقل در قرآن» «عقل کلامی» «معتزلیان و اسماعیله» «اندیشه‌های نو افلاطونی» مقاله خود را به پایان می‌رساند. از نکات مهم این بخش کتاب اشاره مسکوب به این موضوع است که مفهوم عقل در قرآن از فهم و علم، از یافتن و دانستن جدا نیست و بدین ترتیب عقل و بی‌عقلی رابطه مستقیمی دارد با ایمان و کفر.  بخش دیگری از کتاب که بسیار چشم‌گیر است «نگاهی نا تمام به شعر متعهد فارسی در دهه سی و چهل» است. مسکوب در این جستار، به تاثیر تجربه استعماری و تلخ گذشته بر نویسندگان و شاعران ایران و بی‌تجربگی آنها نسبت به سوسیالیسم روسی سخن به میان می‌آورد. او با نقد تند «کنگره نویسندگان ایران» و اعضایش همچون ملک‌الشعرای بهار، صادق هدایت، علی اصغر حکمت، بدیع‌الزمان فروزانفر و دهخدا آغاز و با بیان اینکه «کار ادبیات پرداختن به ناتوانی محال‌اندیش است، به اندیشه‌ای که به سبب اندیشیدن ناممکن، در خود متناقض و باطل‌نما است» مطلب خود را به پایان می‌رساند. اما به جرأت می‌توان گفت که تا امروز چنین آسیب‌شناسی دقیقی درباره شعر دهه سی و چهل انجام نشده است.  مسکوب اما در جستار «ملاحظاتی درباره خاطرات مبارزان حزب توده» اگرچه با نقدی صریح، تند و دقیق و صادقانه می‌نگارد اما معتقد است «بررسی خاطرات مبارزان توده‌ای نه فقط برای فهم تاریخ سیاسی معاصر ایران و شناخت نیروهای خارجی و داخلی یا آگاهی از سرنوشت این مبارزان و روحیه آنان بلکه برای درک فضای اندیشه سیاسی امروز ما نیز کوششی ارزشمند و سزاوار است» این بخش از کتاب که مبتنی است  بر مطالعه  خاطرات و مصاحبه‌های  دکتر فریدون کشاورز، دکتر نصرت‌الله جهانشاه‌لو، انور خامنه‌ای، اردشیر آوانسیان، ایرج اسکندری، نورالدین کیانوری، احسان طبری، مریم فرمانفرمائیان و ... است نگاهی هم به کتاب «گذشته چراغ راه آینده است» دارد.  کتاب «شکاریم یک سر همه پیش‌مرگ» اما غیر از بخش‌های نام برده جستارهای تامل برانگیز دیگری درباره «هنر نقاشی قاجار»«یادداشت‌هایی درباره مینیاتور» «نگاهی به جغرافیای ایران در آسیا» و ... دارد که هر کدام به نوبه خود دریچه‌اي است تازه، بدیع و بکر به دنیایی که از نگاه شوریده شاهرخ مسکوب منعکس شده است