زیستن، بودن و رنج/ دکتر محمد تقی چاوشی

1392/7/14 ۱۱:۱۲

آنچه در بحث از زیستن و بودن، حائز اهمیت است تفکیکِ معنا و هدفِ زندگی است. نه تنها در مواجهة عادی با پرسش از معنای زندگی، این خلط و خبط صورت می­گیرد، در آراء متفکران نیز در بسیاری از موارد، هدفِ زندگی به جای معنای آن، نشسته است. از طلیعة فلسفة یونان و اوج آن در فلسفة ارسطو، هدفِ زندگی با سعادتمندی معرفی شده و این کلام چونان میراثی برای اصحاب متافیزیک به یادگار مانده است. گرچه فلاسفه از سعادت درکی واحد نداشته­اند، اصلِ سعادت را پذیرفته و هر یک طریقی برای نیل به آن نشان داده است و کم نبودند و نیستند کسانی که این غایت را به معنای زندگی و بر جای آن فروکاسته و نشانده­اند.

1- آنچه در بحث از زیستن و بودن، حائز اهمیت است تفکیکِ معنا و هدفِ زندگی است. نه تنها در مواجهة عادی با پرسش از معنای زندگی، این خلط و خبط صورت می­گیرد، در آراء متفکران نیز در بسیاری از موارد، هدفِ زندگی به جای معنای آن، نشسته است. از طلیعة فلسفة یونان و اوج آن در فلسفة ارسطو، هدفِ زندگی با سعادتمندی معرفی شده و این کلام چونان میراثی برای اصحاب متافیزیک به یادگار مانده است. گرچه فلاسفه از سعادت درکی واحد نداشته­اند، اصلِ سعادت را پذیرفته و هر یک طریقی برای نیل به آن نشان داده است و کم نبودند و نیستند کسانی که این غایت را به معنای زندگی و بر جای آن فروکاسته و نشانده­اند.

اهداف، عمدتاً به نحو روان­شناختی، در پیش­بُرد زندگی دخیل­اند. هر انسانی در مسیرِ تحققِ اهدافی که برای خود می­بیند و تعریف می­کند برهه­ای از، یا حتا تمام زندگی خود را مصروف می­دارد. اما دقت داشته باشیم که معنای زندگی ناظر به چیستی آن است. دقیق تر بگوییم؛ پرسش آن است که زندگی بر کدام بنیاد و اساس، پا می گیرد؟ فارغ از اینکه هدفی برای زندگی تعریف و پی گرفته شود یا به پوچی و بی هدفی آن باور داشته باشیم، پرسشِِ فوق کماکان باقی می مانَد. می گوییم؛ پوچی و بی هدفی؛ تنها به این جهت که این دو را می توان کنارِ هم نشاند اما بی معنایی را –البته به نحوی که در پرسشِ فوق تنسیق کردیم- نمی توان قرینِ پوچی دانست. حتا اگر معتقد باشیم که زندگی، بی بنیاد است، این به معنای پوچی نیست و بلکه خود، بعنوان بنیادِ زندگی ظاهر می شود.

ناگفته عیان است که زندگی از جمله مفاهیم ماهوی نیست و از این رو، فاقدِ تعریفِ حدی و رسمی است و مراد از چیستی در این مقام، بنیادی است که زندگی براساسِ آن پا می­گیرد و قوام می­یابد. در باب معنای زندگی به ذکرِ دو نمونه اکتفا می­کنیم. (الف) داستایفسکی از جمله متفکرانی است که بنیادِ زندگی را رنج می­داند و در عمده آثارِ وی اگر نه بسادگی، می­توان این امر را نشان داد. وی می­کوشد تا به صورِ مختلف، انحاء رنج را در مراتب و مراحلِ زیست انسان واشکافی کند. مسیح در سیمای پرنس میشکین، تجسدِ رنج است و راسکولنیکف در مقابلِ رنجِ سوفیا، زندگی را یافته، تبعید به سیبری را می­پذیرد و کشیش زاهد و محترم شهر درمقابلِ رنجِ دیمتری سجده می­کند. ترسیم رنج با دو ضرب صورت می­گیرد؛ فراشد (der Übergang) و فروشد (der Untergang). راسکولنیکف با وقوف به رنج، از سطحِ زندگی متعارف فاصله می­گیرد و در سیمای پرنس میشکین که خود رنج است به میان جماعت باز می­گردد. (ب) صدرالمتألهین که زندگی را به نسبتِ انسان و وجود بر می گردانَد و تحققِ چنین نسبتی را به مراتب شهود. از این رو، سه نحو زندگی حسی و خیالی و عقلی آشکار می شود.

2- مقدمات و پیش-فرض ها

الف) نفی آزادی بنیادینِ انسان. بنابراین که انسان را موجودی فرهنگی-تاریخی بدانیم، حصار فرهنگ و تاریخ و سنتی که "حال" او را رقم زده، آینده­­اش را معین کرده، در تمامِ  ساحاتِ وجودی­اش، گریبانگیر اوست. انتخاب، بعنوان مهمترین و بزرگترین امکانِ گشوده به­روی انسان، زاییده و برآمده از اوضاعِ و شرایطی است که هر انسانی ناگزیر در آن بالیده و رشد کرده است. صُلبیتِ اوضاع و شرایط، امکاناتِ بی­شمار را به یک وضعِ انحصاری –که به عادت، انتخاب می­خوانیم- فرو می­کاهد. بر این اساس، تصورِ فضایی فرا-فرهنگی که در آن، انسان خود را از وضعیتِ انحصاری رها ببیند، توهمی بیش نیست. ما از این آزادی، به آزادی بنیادین (در تقابل با آزادی­های قراردادیِ اجتماعی-سیاسی) تعبیر می­کنیم.

زندگی روزمره، با عمل عجین است. در این سطح از زندگی، انسان­ها مطابق عادات و سنن و رسوم متعارف، عمل می­کنند و اگر اندیشه­ای در میان آید بیشتر در جهت تأیید عمل و جمع­آوری مؤیداتی برای آن است. متدینان می کوشند تا قرائن و شواهدی برای زیست متدینانة خود بیابند و منکران، برای انکارِ خود. ما برای آن که بتوانیم در این سطح از زندگی باقی بمانیم و به زیستِ متعارفِ خود تداوم بخشیم، رفتار و اعمال خود را توجیه می­کنیم. در زندگی روزمره و هیاهوی جماعت، نحوة زیستی مطابق با سنت و خواستِ عمومی شکل می­گیرد و انسان خواه ناخواه به این خواست، تمکین می­کند و برای زندگی در چنین ساحتی، متابعت ناگزیر است. اما گذشته از این دو بارزه (فرهنگ و زیست) و البته در ساحتی دیگر از زندگی می­توانیم از "وضعیتی" سخن گوییم که جدای از این امور و حتا در تضاد و بیگانگی با آن ها رُخ می­دهد. توجه به وضعیت در عرصه­ای متفاوت از زندگی روزمره، براساس نگاهِ خاصی به تاریخ شکل می­گیرد که بی شک با اصالتِ تاریخِ مبتنی بر ایدة پیشرفت و بسطِ انسان در تاریخ، نسبتی ندارد. توجه کنیم رومانتیسم در قرن هیجدهم پا گرفت و تا اوایلِ قرن نوزدهم سه دورة خود را تجربه کرد و پایان یافت. حال اگر رومانتیسم را یک وضعیت لحاظ کنیم، کماکان برای پاره ای از نویسندگان و ادباء و شعراء، حاضر است همانطورکه بر عده­ای که قبل از این دوره می زیستند نیز قابلِ اطلاق است. بر همین منوال و با تمام تفاوت­هایی که میان مثلا حافظ و گوته وجود دارد ممکن است از وضعیتی سخن رود که این دو در آن وضعیت، هم­افق شوند. حال اگر وضعیتِ خاصی به وجود آید آنگاه نسبت آن با زندگی در فرهنگ و سنت و به تبعِ آن با نحوة زیست، چگونه خواهد بود؟ برای پی گرفتن این پرسش، پرسشی دیگر مطرح می کنیم: وقتی از یک وضعیت سخن می رود، نسبتِ انسان با چه وضع یا موضعی مد نظر است؟ روند و سیر زندگی روزمره، چنانکه بیان شد، ساحتِ عمل و زیستِ انسانی است آنگاه که در سنتی خاص زندگی می­کند و مطابق با عادات نه تنها عمل می­کند که می­اندیشد. پس وضعیت نباید در بسترِ سنت و زیستِ متعارف، رُخ دهد. اما هستند کسانی که معتقدند انسان جدای از فرهنگ نمی­تواند بیندیشد و محصور در فرهنگ و محصول آن است. اگر چنین باشد و وضعیتی تحقق یابَد –که البته از پیش­فرض­های بحثِ حاضر است- بی­تردید در بسترِ فرهنگ شَکل می­گیرد و به واقع پتانسیلی از توانِ بالقوة همان فرهنگ را نشان می­دهد. بنابراین وقتی با این رویکرد، به وضعیت، عطف نظر می­شود وضعیتی نسبی حاصل می آید. به این معنا که دست­کم مؤلفه­ها و بارزه­هایی پیدا می­شود که می­توان به­ ظاهر و شاید به سوء­فهم، حکم به وضعیتِ واحد کرد. به همین جهت، وضعیت می­تواند در فرهنگ و البته فارغ از خصائص و شرایطِ آن رخ دهد. این رخ­داد، جدای از آنچه در زندگی روزمره حاصل و در جریان است، تحقق می­یابد و گاه مناسباتِ زندگی متعارف را بر هم می­زند اما این تضاد با زندگی هرروزی به آن معنا نیست که همواره نافی مناسبات در سطحِ روابطِ عادی باشد. زیستِ عمومی مانع از بروزِ رخ­دادِ وضعیت است. مناسبات و روابطی که در سنت و به صورت عادات و رسوم و سنن جا افتاده و به ساحتِ زیست انسانی وارد شده­­اند اجازة ظهور و بروز به وضعیتی خاص که در سطحِ دیگری از زندگی حاصل آمده است، نمی­دهد. از این رو، فرهنگ و زیست و وضعیت ممکن است متفاوت و البته جدای از هم متحقق شوند.

ب) زیستِ هر انسانی در منظری (=پرسپکتیو) خاص تحقق می­یابَد و در نتیجه، حقیقت بر اساس همین منظرهای متفاوت، شَکل می­گیرد. هگل در مقدمة درسگفتارهایی پیرامون فلسفة تاریخ (=عقل در تاریخ) می­­گوید: انسان به جهان هرطور نگاه کند، به همان شکل، ظهور می­یابد. البته آنچه هگل می­گفت با مدعای کسانی نظیرِ باتای و دریدا در یک جهت قرار نمی­گیرد و او منظرهای مختلف را در زیستِ دیالکتیکی آگاهی ملاحظه می­کرد و برخلافِ اندیشة پسامدرن، به حقیقتی واحد باور داشت و حقیقت را نه مجعول، بلکه مکشوف می­دید. هگل بینِ پرسپکتیوهای مفهومیِ متفاوت، تمایز قائل است امّا در عین حال اذعان دارد که پرسپکتیوها در ارتباط و پیوندی وثیق با هم قرار دارند. تمامِ پرسپکتیوها، بر بستری واحد، که آن را می­توان پرسپکتیوِ پرسپکتیوها نامید، ظهور می­یابد.

3- امرِ حاکم بر روابطِ انسانی که در عین حال، بنیادِ روابط را رقم می­زند، ارزش­هاست. ارزش­ها یا ارزش­های اخلاقی­اند یا عاطفی، دینی-مذهبی و متافیزیکی و... که البته در پاره­ای موارد، تداخل دارند. بر این اساس، گروهی بنیادِ روابط را اخلاقی، بعضی عاطفه (مانند ماکس شلر) و نظایر این دانسته­اند. انسان­ها در یکی از این ساحات به­سر می­بَرند و تحتِ یکی از بنیادها و حکم آن­ها قرار می­گیرند و ارزش­های برخاسته از آن­ها مانع از آن است تا از سایر ساحات و ارزش­های حاکم بر آن­ها مطلع شوند و از این رو، قضاوت در مورد ساحات مزبور –به ضمیمه مقدماتی که آوردیم- ممکن نیست. نگویند عقل می­تواند معیاری در باب برتری یکی از ساحات به دست دهد و ترجیح یکی بر دیگری، امکان داوری را نیز فراهم می­آوَرد. بحث همین­جاست که خودِ عقل درست در همین ساحات، شکل می­گیرد و از همان بنیادی ارتزاق می­کند که حاکم بر ساحتی خاص است. بر این اساس، نمی­توان برای بنیادهای متفاوتی که بشر به آن­ها دست یافته است بنیادی واحد به دست داد. این گسیختگی در بنیاد، فراخوانِ بی­بنیادی ارزش­هاست که در اساس به بی­بنیادی روابطِ انسانی می­انجامد. بنابراین، بنیادِ روابط انسانی در بی­بنیادی روابط ظهور می­یابد.

4- زیستن بمثابه بودن در ساحتی از ساحات انسانی، چیزی جز "باید-باش" نیست. بایدباش در عرصة معرفت، این امکان را از انسان سلب می­کند تا امور را به حال خود رها کند، یعنی؛ مانع از "بگذار-باش" است. در نتیجه معارف بشری نیز درست در همان بستری شکل می­گیرد که زیست وی تحقق یافته است. با توجه به مقدماتی که آوردیم، رهایی از باید-باش، امکانِ مفقودی است که از دسترس و تیررس انسان خارج است. زیستن چونان باید-باش را رنج می نامیم. بنابراین زیستن همان رنج است و بودن، بر بنیاد رنج تحقق می­یابد.

5- اگر زندگی براساس ساحاتی شکل می­گیرد که انسان مفری از آن ندارد و این ساحات، راهی به هم ندارند و معارف بشری در همان ساحاتی تحقق می­یابد که در آن به­سر می­برند، معرفتی و درکی از سایر ساحات برای انسانی که در یک ساحت زندگی می­کند، وجود ندارد. اولین ثمره­ای که از این بحث عائد است، نفی داوری است. نفی داوری در باب آنچه انسان از آن درکی ندارد. به نظر می­رسد نفی داوری، بستری مساعد و مناسب برای کاهش رنج باشد. اما انسان نمی­تواند از رنج دیگری بکاهد زیرا در هر حالت، رفتار آدمی در مناسبات و روابط، به رنج می­انجامد چه آنکه بیان شد، زیستن، بر بنیاد رنج ظهور می­یابد. از این رو تنها راه گشوده به روی انسان، دامن نزدن به رنج دیگران است که با عنوان اصیل­ترِ ایثار از آن یاد می کنیم.