گفت وگو با زابينه اشميتكه، استاد دانشگاه آزاد برلين: مطالعات شيعي در غرب

1392/7/2 ۰۹:۴۰

پروفسور زابينه اشميتكه، استاد مطالعات اسلامي در دانشگاه آزاد برلين و مدير پژوهش واحد مطالعاتي تاريخ روشنفكري در جهان اسلام است. وي مولف كتاب هاي متعددي از جمله الهيات و كلام از ديدگاه علامه حلي (متوفي 726ه/1325) چاپ برلين، كلاوس شوارتز، 1991: كلام، فلسفه و عرفان شيعه دوازده امامي در قرن 9ه-15، از ديدگاه ابن جمهور احسايي (زنده 909ه /1501) چاپ ليدن، بريل، 2000 است

مترجم: حسين متقي:  پروفسور زابينه اشميتكه، استاد مطالعات اسلامي در دانشگاه آزاد برلين و مدير پژوهش واحد مطالعاتي تاريخ روشنفكري در جهان اسلام است. وي مولف كتاب هاي متعددي از جمله الهيات و كلام از ديدگاه علامه حلي (متوفي 726ه/1325) چاپ برلين، كلاوس شوارتز، 1991: كلام، فلسفه و عرفان شيعه دوازده امامي در قرن 9ه-15، از ديدگاه ابن جمهور احسايي (زنده 909ه /1501) چاپ ليدن، بريل، 2000 است. پروفسور اشميتكه مشاركت هاي ارزشمندي در زمينه مطالعات اسلامي و مطالعات شيعي داشته است. نشريه مطالعات شيعي، مصاحبه يي اختصاصي با وي درباره روند تحولات اخير در مطالعات شيعي، به زبان انگليسي داشته است كه برگردان آن را به فارسي، در ذيل مرور مي كنيم.
    با تشكر از شما نسبت به موافقت جنابعالي با انجام اين مصاحبه، مركز مطالعات اسلام شيعي پس از طي مدت زمان طولاني اينك اين افتخار را دارد كه افتتاح انتشار فصلنامه مطالعات شيعي (لندن) با حضور محققي برجسته چون جنابعالي باشد. همان طور كه مي دانيد، استارت حوزه مطالعات شيعي در اروپا با برگزاري كنگره استراسبورگ در سال 1968 همزمان بود و بسياري از مطالعات مطرح در تشيع امامي در محافل علمي غربي با مطالعات جديد از آن زمان آغاز شده است. با اين حال درباره تشيع ما با حجم زيادي از داده هاي نسخ خطي چاپ نشده و مطالعه نشده مواجهيم كه اينك به صورت بكر در كتابخانه هاي اسلامي در سراسر جهان موجود است، اما با توجه به مطالعات برجسته و گسترده درباره مسلمانان و تمدن، فرهنگ و انديشه اسلامي، سهم مطالعات شيعي اندك است. به عنوان استاد مطالعات شيعي، براي خوانندگان ما مفيد خواهد بود كه اندكي درباره مطالعات شيعي، تاريخچه وضعيت آن در اروپا و تحصيلاتي كه شما در اين زمينه طي كرديد، توضيح دهيد.
    با استانداردهاي آلمان، تحصيلات آكادميك و حرفه يي من به عنوان يك محقق و پژوهشگر مطالعات اسلامي ممكن است اندكي غيرمعمول به نظر برسد. من يكي از دانشگاه هاي بين المللي پيشرو در مطالعات اسلامي و عربي و به طور خاص، مطالعات امامي است، زيرنظر كارشناسان برجسته يي مانند اتان كلبرگ، نويسنده كتاب تاليفات يك مسلمان از قرون وسطي به نام ابن طاووس و كتابخانه اش (چاپ ليدن، بريل 1992) و ماير بار اشر، نويسنده كتاب مقدس و تفسير در مذهب شيعه امامي نخستين (چاپ ليدن، بريل 1999) دريافت كردم. بعد از يك سال براي تحصيلات كارشناسي ارشد در رشته هنر به لندن رفتم و از مدرسه مطالعات شرقي و آفريقايي، فارغ التحصيل شدم. افتخار ويژه يي داشتم كه استادي پايان نامه ام در دوره دكتري در آكسفورد، با پروفسور ويلفرد مادلونگ، استاد برجسته تمامي شاخه هاي مطالعات شيعي، يعني اماميه، زيدي و اسماعيليه بوده است و اين سخني به گزافه نخواهد بود كه بگويم، نسبت به اساتيد ديگرم، مطالعات من در زمينه شيعه، بسيار تحت تاثير و مرهون پروفسور مادلونگ است.
    
    مطالعات شيعي را چگونه تعريف مي كنيد؟
    بر پايه نگرش و تعريف من، مطالعات شيعي طيف وسيعي از شاخه هاي سه گانه اسماعيليه، زيديه و اماميه را پوشش مي دهد. با اين حال، به عنوان محقق مطالعات شيعي بايد بگويم ما بايد هميشه در نظر داشته باشيم كه هر توسعه تاريخي، در درون انديشه هر شاخه منبعث از خود اسلام است كه معمولادر يك حوزه گسترده تري صورت گرفته و با آن مرتبط مي شود: با وجود اين ارتباط هر يك از اين شاخه ها، ما بايد تا حد امكان تلاش كنيم، بيش از حد در تعامل علمي با مطالعات شيعي انجام شده يا با مطالعات انجام گرفته در يكي از شاخه هاي آن باشيم.
    
    به نظر شما چه كساني پيشگامان اصلي مطالعات شيعي بوده و آن را ساخته اند و مهم ترين آنها در مشاركت با اين رشته چه كساني هستند؟
    مطمئنا مطالعات شيعي در ميان مطالعات اسلامي، تنها از سال 1968م در استراسبورگ شروع شده است. بدون ترديد به طور خاص در مطالعات امامي، شركت كنندگان در آن كنگره قطعا جزو پيشگامان اين پروسه محسوب مي شوند. در اين ميان سهم پراهميت هانري كربن (1903- 1978) و ويلفرد مادلونگ، غيرقابل انكار است. بخش قابل توجهي از محققان آموزش هاي ارائه شده درباره مطالعات شيعي را مرهون تلاش هاي اين دو دانشمند برجسته مي دانند. البته در زمينه مطالعات امامي دانشمندان برجسته يي نيز از ايران و عراق تلاش هاي اساسي داشته اند كه از آن ميان مي توان به آقا بزرگ تهراني (1875-1970) و محمدتقي دانش پژوه (1911-1996) اشاره كرد. در زمينه مطالعات امامي از سال 1968م تاكنون آثار متعددي در قالب كتاب و مقاله منتشر شده است كه از آن جمله درباره شيعه امامي، تاليف مشترك معزي، اشر و هاپكينز، به زبان فرانسوي شايسته توجه است: مطالعات شيعه زيدي در سال هاي اخير نيز رشد فوق العاده يي داشته است، در مطالعات اين حوزه بايد از دانشمنداني همچون رودولف اشتروثمان (1877-1960)، كورنليز فان آرندونك (1881-1946)، اويگنيو گريفيني (1878-1925) و دوباره از ويلفرد مادلونگ و كتاب او ياد كنم و بيفزايم كه اثر مذكور همچنان در زمينه زيديه، اثري بي نظير است. هانري كربن و [بار ديگر] ويلفرد مادلونگ را نيز بايد در ميان پيشگامان مطالعات اسماعيلي ارزيابي كرد: از ديگر بزرگان اسماعيلي پژوه نيز از ولاديمير ايوانف (1886-1970) و ساموئل ميكلوس اشترن (1920 - 1969) ياد مي كنم. در حال حاضر، عمده مطالعات اسماعيلي مرهون لطف موسسه مطالعات اسماعيلي در لندن است كه در آن اسماعيليه پژوهي منظم و پررونقي در جريان است.
    
    چه شد كه شما به يك باره در مطالعات اسلامي به معني عام، علاقه مند مطالعات شيعي به نحو خاص شديد؟
    كنجكاوي خالص...
    
    شما دو اثر در زمينه دو شخصيت برجسته شيعي از قرون وسطي داريد، يكي متخصص در زمينه الهيات و علم كلام، يعني علامه حلي (متوفي 725/1325) و ديگري متفكر در دوره قبل از صفوي، يعني ابن ابي جمهور احسايي (متوفي بعد از 906/1501): علت انتخاب شما از اين دو شخصيت مشهور چه بوده است؟
    از نخستين باري كه با مطالعات شيعه آشنا شدم، گرايش كار من با شيعه امامي و ارتباط آن با كلام معتزلي بوده است. بعد از كلام معتزلي، عمده علاقه من را عرفان فلسفي (مشايي و اشراق) تشكيل مي دهد و به نظرم اين انديشه، در سنت شيعه امامي به نحو غني قابل لمس است.
    
    امروزه بسياري ادعا مي كنند كه مطالعات شيعي در ايالات متحده بهتر [و عميق تر] است، در حالي كه [شما بهتر مي دانيد] اروپا داراي سابقه يي طولاني در مطالعات اسلامي است: با اين حال محققان بايستي استاندارد و كيفيت لازم را از آنان بگيرند. به نظر شما آيا اين يك حقيقت است يا صرف يك ادعاست؟
    من نمي دانم اين ادعا چقدر مفيد است و چه مقدار قابل اشتراك گذاري است. شايد مطالعات اسلامي، بيش از هر رشته دانشگاهي ديگر نياز مجامع علمي بين المللي است. اين رشته بسترها و حوزه هاي گوناگوني را طي دهه هاي گذشته تجربه كرده است... چه چيزي مورد نياز است؟ واقعيت در تحقيقات معاصر، در ميان دانشمندان اروپا، امريكا و جهان اسلام، بيش از هر چيز ديگري همكاري نزديك آنان است. امروزه محققان خوبي در مطالعات اسلامي داريم، مطالعات شيعي و مراكز تحقيقاتي خوبي در اروپا، كانادا و ايالات متحده و حتي در خاورميانه يافت مي شود كه بايد براي پيشبرد پژوهش، به جاي رقابت با يكديگر به تلاش هاي مشترك بينديشند.
    
    البته در سمت مثبت، مطالعات اسلامي در موسسات اروپايي و دانشگاه ها، اكثرا، نه همه، امروزه به طور فزاينده يي بخشي را براي مطالعات اسلامي يا اين مطالعات را در بخشي از مطالعات خاورميانه گنجانده اند. با اين حال برخي از دانشجويان آينده نگر بر اين باورند كه مطالعات اسلامي در اروپا از استاندارد آموزشي و پژوهشي كمتري نسبت به امريكا يا مراكز پژوهش و آموزشي مسلمانان سنتي برخوردار است. حال شما به عنوان كسي كه آشنا با نهادهاي اروپايي و متخصص در مطالعات اسلامي هستيد، چه رهنمودهايي براي دانشجويان و خوانندگان اين مجله داريد؟
    با توجه به تجربيات شخصي من، دانشجويان امروز در حد ممكن در قالب يك تمرين، «وظيفه» دارند كه در قالب «رحله في طلب العلم»، يعني سفري در جست وجوي دانش داشته باشند. به نظر مي رسد طيف گسترده يي از مطالعات اسلامي به عنوان يك رشته دانشگاهي از ديدگاه متخصصان آن رشته تاثير پذيرفته و ناشي شده است... البته در اين راه سختي هايي وجود دارد كه به هر حال به موسسه يا استاد مربوطه برمي گردد و در واقع اين استاد است كه طيف گسترده يي از آموزش و و پژوهش برعهده وي نهاده شده است.
    
    شما به عنوان يك استاد دانشگاه، چه بخشي از مطالعات اسلامي براي شما لذت بخش تر است و از مطالعه آن لذت مي بريد؟
    بسياري از چيزها هستند كه من به عنوان استاد و محقق از آن لذت مي برم، اما شايد لذت بخش ترين چيزها، مشاهده نسل جديدي از محققان در حال تحول از ميان دانشجويان بوده باشد. ما به عنوان اساتيد اين دانشجويان فقط مي توانيم تنها در قطعاتي چند از دانش به آنها كمك كنيم: نسل هاي آتي به جز كارهاي مقدماتي، به چيزهايي ديگري نيز نياز دارند تا آينده دانش را بهبود بخشند.
    
    هفته پربار در زندگي يك استاد مطالعات اسلامي چگونه است؟
    آن هفته است كه بينش و نگرش نويني را به ارمغان آورد.
    
    آيا ايده يي براي باز كردن چند واحد مراكز تحقيقاتي براي مطالعات شيعي در انگلستان از شما حمايت مي كند؟
    اين ايده ها قطعا وجود دارند، البته در زمينه مطالعات شيعي، هنوز خيلي چيزها است كه بايد صورت گيرد، به ويژه با درنظر گرفتن حجم عظيم نسخ خطي شيعي در ايران و همچنين در غرب، به عنوان مثال در لندن يا پرينستون. از سوي ديگر آن يك امتيازي است كه متمركز در درون مطالعات اسلامي، شيعي يا هر رشته ديگري است. همان طور كه قبلاگفته شد، يكي از جذاب ترين جنبه هاي تاريخ روشنفكري اين است كه هرگونه توسعه همواره به بخش بزرگ تر خود ارتباط يابد، چه به اين طريق است كه بخش هاي كوچك مطالعاتي از انزوا خارج مي شود. براي نشان دادن اين امر، من بر آنم كه كار ميان رشته يي ام را از گروه پروژه نسخ خطي معتزله كه از سال 2003 شكل گرفته، ادامه دهم. هدف از اين گروه اين بوده است (و هنوز هم هست) كه داده هاي نسخ خطي معتزلي ابتدا جمع آوري، سپس ثبت شده و مورد شناسايي قرار گيرند. بعد از آن نسخه هاي مهم آنها كه تاكنون منتشر نشده اند، به نحو انتقادي مورد تصحيح و تحقيق قرار گرفته و منتشر شوند. به تازگي مركزي با عنوان واحد پژوهشي- مطالعاتي تاريخ روشنفكري در جهان اسلام، در دانشگاه آزاد برلين تاسيس شده است كه به طور نظام مندي تحولات فكري جهان اسلام را فراتر از مرزهاي عقيدتي و فرقه يي مورد مطالعه قرار مي دهد.
    
    در پايان، چالش هاي اصلي و احتمالي پيش روي در اين زمينه چيست؟
    هر نوع مرز، واقعي يا تصويري (مجازي) كه مانع از تمركز ما روي اين مساله شود.
    
    
    منبع: Shi’a Studies، Issue no. 1، April - June 2011، pp. 16-18.