مسجد جامع ورامین؛ یادگاری با شکوه از دوره ایلخانی

1394/4/23 ۱۳:۱۶

ایوان شبستان مسجد جامع ورامین دارای كتیبه‌هایی ارزشمند است. كتیبه‌های سوره جمعه در متن و در حاشیه كتیبه‌های كوفی آن که از نمونه‌های خوب كتیبه‌های گچ‌بری عصر ایلخانی است. در دورانی که ایران در چنگال مغول گرفتار شده بود و هر روز نشانی از ویرانی را بر پیشانی خود می‌دید، قریه ورامین به علت آنکه پیشه اصلی مردمانش، کشاورزی بود، نه تنها از هجوم این قوم در امان ماند، بلکه با مهاجرت مردم از شهر‌ها و قریه‌های اطراف به این محل و شروع روند آبادانی ورامین، این قریه به شهر تبدیل شد. مسجد جامع ورامین نیز در دوران حکومت ایلخانی و اولجایتو که طرفدار عمران و آبادانی بود، در این شهر ساخته شد.

ایوان شبستان مسجد جامع ورامین دارای كتیبه‌هایی ارزشمند است. كتیبه‌های سوره جمعه در متن و در حاشیه كتیبه‌های كوفی آن که از نمونه‌های خوب كتیبه‌های گچ‌بری عصر ایلخانی است.
 در دورانی که ایران در چنگال مغول گرفتار شده بود و هر روز نشانی از ویرانی را بر پیشانی خود می‌دید، قریه ورامین به علت آنکه پیشه اصلی مردمانش، کشاورزی بود، نه تنها از هجوم این قوم در امان ماند، بلکه با مهاجرت مردم از شهر‌ها و قریه‌های اطراف به این محل و شروع روند آبادانی ورامین، این قریه به شهر تبدیل شد. مسجد جامع ورامین نیز در دوران حکومت ایلخانی و اولجایتو که طرفدار عمران و آبادانی بود، در این شهر ساخته شد.
مسجد جامع ورامین، مستطیلی است به طول حدود ۶۶متر و عرض تقریبا ۴۳ متر. در ساختمان آن از آجر استفاده شده. این آجر‌ها در قسمت‌های مختلف به شکل‌های مختلف کنار هم قرار گرفته‌اند و جنبة تزئینی دارند. سبک معماری مسجد، ایلخانی است که در حقیقت ادامة سبک سلجوقی بوده است.
این مسجد یک بنای چهار ایوانی است. ضلع شمالی که ورودی مسجد است از طریق ایوان‌های شرقی و غربی به ضلع جنوبی که نمازخانه در آن قرار گرفته، می‌رسد. ضلع شرقی هم نقش ورودی – خروجیِ فرعی را داشته است. صحن مسجد حیاطی مستطیل شکل است وسط آن حوضی است که شبیه حوض‌های وسط قلعه‌های مسکونی و رباط‌‌ها است. ایوان شبستان مسجد جامع دارای کتیبه‌هایی ارزشمند است. کتیبه‌های سوره جمعه در متن و در حاشیه کتیبه‌های کوفی آنکه از نمونه‌های خوب کتیبه‌های گچ‌بری عصر ایلخانی است. البته گچ‌بری‌های زیبا و شگفتی آفرین این مسجد را می‌توان در بالا و اطراف محراب مسجد دید. این گچ‌بری‌ها با نقش‌های اسلیمی گل و بوته به شکل برجسته ایجاد شده‌اند.
دو راه برای ورود به صحن مسجد وجود دارد. یکی از ایوان شمالی و یا‌‌ همان سر در ایوان شمالی مسجد که طی دهلیزی به صحن می‌رسد. دیگر از طریق ایوان شرقی که در وسط این ضلع دارای دری رو به‌‌ همان سمت (مشرق) است. محور طولی مسجد جامع ورامین منطبق بر عکس مسیر خیابانی به همین نام است که به میدان قدیمی شهر منتهی می‌شود. در کنار این میدان برج علاالدوله با قدمت هشتصد سال قرار دارد.
قرار گرفتن مسجد در محور طولی معبر به این دلیل بوده است که ورامین بر یک دشت هموار واقع شده و در گذشته که ارتفاع ساختمان‌ها کمتر بوده گنبد مسجد جامع در نقش راهنمای مسافران این شهر عمل می‌‌کرده است. از آن‌جا که بادهای این ناحیه شرقی- غربی هستند، در ایوان‌های شرقی و غربی پنجره‌هایی تعبیه شده تا از بادهای غالبا نسیم‌گونه این منطقه بیشترین سود برده شود. این پنجره‌ها عمود بر جهت وزش باد ایجاد شده‌اند. هوا توسط پنجره‌ها به داخل هدایت شده و پس از تماس با کف آجری ایوان، در سایه خنک ایوان قرار گرفته، ‌ گرمای خود را به کف داده و خنک می‌شود و در فضای مسجد شروع به گردش می‌کند. این عمل از داخل صحن مربع شکل مسجد نیز تکرار می‌شود و تمامی ایوان‌ها دارای هوای خنک و تازه هستند.
مسجد جامع ورامین یک بار در سال ۸۱۵ هجری به دستور شاهرخ تیموری مرمت شد اما شدت تخریب در آن بسیار بالا بوده است.
شدت تخریب‌ها به حدی بوده که مادام ژان دیولافوا که به همراه همسرش مارسل اوگوست دیولافوا مهندس راه و ساختمان و باستان‌شناس فرانسوی در اواخر قرن ۱۹ میلادی به ایران آمده بود، در سفرنامه‌اش در باره مسجد جامع ورامین می‌نویسد: "... پس از تعارفات معموله و کمى استراحت به تماشاى مسجد جامع ورامین رفتیم. این بنا در قدیم بسیار عالى و با‌شکوه بوده ولى اکنون ویرانه‌اى بیش نیست. مومنین هم از ترس فرود آمدن طاق براى عبادت به آنجا نمى‌روند. و بنابراین سیاحت آن مانعى ندارد."
در دوران معاصر محمد کریم پیرنیا پدر معماری سنتی ایرانی به مرمت مسجد جامع ورامین همت گماشت، کسی که در نوشته‌هایش توجه به اصول معماری را حائز اهمیت می‌دانست و معتقد بود خودباختگی باعث گسسته شدن پیوند ما با هنرمان خواهد شد و باید منطق معماری گذشته و سنتی خود را حفظ کنیم.
امروز نیز در این مسجد داربست‌هایی دیده می‌شود. این مسجد با شماره ۱۷۶ در فهرست میراث ملی ثبت شده است.
هنرآنلاین