قائم مقام را فراموش نکن

1394/4/6 ۱۲:۱۵

فعالیت‌های سیاسی گسترده صدراعظم ناصرالدین شاه باعث می‌شود فراموش کنیم او صاحب ˝منشات˝ است.

 به مناسبت سالمرگ ادیبِ ˝منشات˝

فعالیت‌های سیاسی گسترده صدراعظم ناصرالدین شاه باعث می‌شود فراموش کنیم او صاحب ˝منشات˝ است.

سرویس فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: فردا سالمرگ قائم مقام فراهانی یکی از شخصیت‌های مهم تاریخ معاصر ایران است. میرزا ابوالقاسم فراهانی، فرزند سیدالوزراء میرزا عیسی، معروف به میرزا بزرگ از مردم هزاره فراهان، از توابع اراک بود. در سال ۱۱۹۳ ه. ق. به دنیا آمد و زیر نظر پدر خود تربیت شد و علوم زمان را آموخت. اجداد او صاحب‌نام بودند و چند تن از آنان به خدمات مهم دولتی اشتغال داشتند. قائم مقام نیز از جوانی به کارهای دولتی پرداخت و به صدراعظمی در دوران ناصرالدین شاه قاجار رسید.

فعالیت‌های سیاسی قائم مقام فراهانی آنچنان ماندنی و تاثیرگذار است که اغلب ادیب و شاعر و خوشنویس بودن او را تحت الشعاع قرار می‌دهد و ما فراموش می‌کنیم که او از خاندان سادات هزاوه ی فراهان بوده که پیش از او و بعد از او هم افرادی از این خانواده در شعر زبان فارسی صاحب عنوان و اثر بوده‌اند.

از جمله این شاعران می‌توان به میرزا محمد حسین وفا، نیایش، میرزا معصوم محیط، برادرش، میرزا علی اکبر جان، صاحب جان جهان، نبیره اش و مرحوم ادیب الممالک امیری که مشهورترین نویسنده و شاعر آغاز مشروطیت ایران بوده، اشاره کرد که هر یک به جای خود در شعر و ادب فارسی مقامی داشته اند. قائم مقام در این میانه گویا از ابتدا چندان توجهی به استفاده از این موهبت طبیعی نداشته و به ضبط و حفظ اشعار خود نمی‌پرداخته است، زیرا جزء اعظم شعری که از امروز در دست ماست مربوط به بعد از دوران تعهد مقام مقامی بوده است و آنچه از شعر عربی و فارسی او مربوط به پیش از این زان باشد از حیث شیوایی و دلچسبی به پایه ی نثر او نمی‌رسد. به هر صورت از هزار و چند صد بیت شعری که فعلاً به نام او در دست داریم بیش از سه چهارمش مربوط به روزگار بعد از مرگ پدر و حصول اختلاف با عباس میرزا و عزل او از وزارت عباس میرزا می‌شود.

"مثنوی جلایرنامه"

قائم مقام از سبک خراسانی پیروی می‌کرد. از آثار معروف او مثنوی (جلایرنامه) است که از زبان جلایر یکی از نوکران اوست.

در دیوان خطی که از قائم مقام در دست داریم از عنوان ها و اسامی مستعار مختلفی برای سراینده اشعار استفاده شده است. سه شعر آن با ذکر عنوان ثنایی یا ثنایی حجازی و ثنایه معنون است و چهار شعر دیگر زیر نام میرزا ذره ی تفرشی و دو شعر در پی نام میرزا محمد بروجردی و یک شعر به اسم میرزا عبداللطیف اصفهانی و یک شعر زیر عنوان شهدی و یک قصیده زیر نام عبدالرزاق به یک و دوازده قطعه و قصیده ی دیگر زیر عنوان رزاقیات به همان عبدالرزاق منسوب است. چند قطعه رباعی به عنوان رازیات اتفقایه و چند رباعی را به عنوان مطایبات فتحعلی کنجوی یاد می‌کند.

در پایان آن دیوان جلایرنامه را خیلی کوتاه‌تر از نسخه چاپی به پایان می‌آورد . در سراسر این دیوان که به خط نستعلیق محمد شفیع فراهانی در 1296 نوشته شده اسمی از قائم مقام دیده نمی شود، تنها در چند مورد ثنایی حجازی و در سایر موارد شهرت اشعار می‌تواند گوینده اصلی آنها معرفی کند. آری غرض قائم مقام از نسبت دادن این گفته‌ها به دیگران بر کنار ماندن از تعرض بوده است .

کتاب "منشآت و مکاتیب قائم مقام"

مجموعه رسائل و منشآت قائم مقام، که حاوی چند رساله و نامه‌های دوستانه و عهد نامه‌ها و وقفنامه‌هاست و محمود خان ملک الشعراء مقدمه‌ای بر آن نوشته، به اهـتمام شاهزاده فرهاد میرزا در سال ۱۲۴۲ ق در تهران چاپ شده‌است.

با وجود اشعار بسیار، اما کتاب منشات حائز اهمیت فراوان است. قائم مقام نثر فارسی را که در آن زمان پر از مبالغه و تملق و عبارت‌پردازی‌های عربی مسجع، پیچیده و دور از ذهن بود و روز به روز در فرمان‌ها و مراسلات رو به انحطاط می‌رفت به نثر فصیح و روان برگردانید و پس از او بسیاری از منشیان دوره قاجار سبک او را تقلید کردند و به روش او به نگارش پرداختند. "منشآت و مکاتیب" او نمونه نثر فصیح آن عصر و به سبک گلستان سعدی است.

قائم مقام فراهانی همچنین از خوشنویسان صاحب‌نام و تأثیرگذاران در روند خط فارسی است. او در خط شکسته نستعلیق که در آن زمان به مانند نثر فارسی پیچیده و درهم بود به شیوه خود اصلاحاتی کرد که دیگران از وی پیروی کردند. گرچه اهمیت کار خوشنویسی او به حد استادان طراز اول این هنر نیست اما کار او از این نظر مهم است که اصول خط شکسته را به نستعلیق نزدیک‌تر کرد و با ابداع اصولی جدید خدمتی شایسته به خط‌نویسی امروزی ایرانیان کرد. میرزا سلمان فراهانی ملقب به بیان‌السلطنه بیش از دیگران شیوه قائم مقام را استادانه نوشته‌است.

هنرآنلاین