زیباکلام به دبا گفت: 8 دقیقه تیراندازی به مردم در 17 شهریور

1392/6/17 ۱۵:۰۵

بعد از گذشت سالها از اتفاق تلخ 17 شهریور سال 1357 هنوز نظرات و تحلیل های مختلفی درباره این روزوجود دارد. عده ای آن را نقطه عطفی برای تحرکات مردم که پیروزی نهایی را برای آنها به ارمغان آورد بر می شمرند.

بعد از گذشت سالها از اتفاق تلخ 17 شهریور سال 1357 هنوز نظرات و تحلیل های مختلفی درباره این روزوجود دارد. عده ای  آن را نقطه عطفی برای تحرکات مردم که پیروزی نهایی را برای آنها به ارمغان آورد بر می شمرند. به هر حال 17 شهریور گسستی را بین مردم و رژیم پهلوی ایجاد کرد که حکومت وقت نتوانست هیچ پلی روی آن بزند و از آن گذر کند. شدت درگیری و سپس خونی که به زمین ریخت و دامن زدن به آن اتفاق در دوران مبارزات، توانست شعله مبارزه را به آتش بزرگ علیه رژیم گذشته تبدیل کند.. دکتر صادق زیبا کلام در بررسی جوانب این واقعه معتقد است که آنچه باعث شد حکومت دیگر چنین کشتاری را تکرار نکند وابسته به عللی است که از نوع رفتار مبارزاتی مردم و حکومت سرچشمه می گیرد.

تظاهرات و تحرکات روز 17 شهریور سال 57 با چه پیش زمینه و هدفی ازسوی مردم شکل گرفت؟

در واقعه 17 شهریور همه غافل گیر شدند، از مردم گرفته تا روحانویون و رهبران نهضت ها. برای اینکه از اوایل سال 57 که اعتراض های خیابانی به تدریج راه افتاده بود و همچنین ماه رمضان سال 57 که در مرداد و شهریور بود مشکلات زیادی در روند تظاهرات ها به وجود نیامده بود. بعضاً تیراندازی می شد و مجروحانی نیز داشت یا حتی در نهایت یک تا سه نفر شهید می شدند. اما هدف نیروهای ارتشی و انتظامی کشتن مردم نبود و مردم هم به این شیوه اعتراض عادت کرده بودند. بنابر این ترس ها ریخته شده بود و تظاهرات های خیابانی بیشتر می شد تا اینکه در روز دوشنبه که مصادف با عید فطر در سال 57 بود مردم برای اولین بار شاهد بودند که صدها هزار نفر بعد از نماز عید فطر در تپه های قیطریه به راه افتاده و به سمت سیدخندان و جنوب خیابان دکتر شریعتی امروز حرکت کردند. جالب این بود که این جمعیت هر چه به سمت پایین پیش می رفت به تعداد افراد حاضر نیز افزوده می شد. تا وقتی که به سه راه طالقانی رسیدند. جمعیت به قدری گسترده شده بود که از سه راه طالقانی تا پیچ شمیران را گرفته بود. آن روز هم البته هیچ اتفاقی نیفتاد. مردم بعد از نماز ظهر و عصر وقتی می خواستند متفرق شوند قرار گذاشتند که روز 5 شنبه دوباره برای تظاهرات به خیابان ها بیایند. روز پنج شنبه هم جمعیت نسیتاً گسترده ای در کنار هم جمع آمدند و تظاهرات کردند و دوباره حدودهای بعد از  ظهر که قصد متفرق شدن را داشتند قرار تظاهرات فردای آن روز را نیز گذاشتند که می شد صبح روز جمعه، 17 شهریور در میدان ژاله.

 این قراری بدون دعوت شکل گرفت؟

بله مردم در قرار روز قبلشان که در 16 شهریور بود دوباره با هم قرار گذاشته بودند که روز بعد هم از 7 صبح به خیابان ها بیایند.

یعنی تجمع 17 شهریور بدون هیچ دعوتی از سوی رهبران سیاسی صورت گرفت؟

هیچ کسی . هیچ روحانی و هیچ مرجع تقلید و هیچ سازمان سیاسی پشت این تجمع حضور نداشتند بلکه خود مردم بودند که قرار ها را تعین می کردند.

اما از علامه یحیی نوری نام برده شده است که در دعوت مردم به تجمع در میدان ژاله در تاریخ 17 شهریور نقش داشته است.

البته. ما در راستای مبارزات انقلاب، روحانیون مختلفی را داشتیم که برخی از آنها پیش نماز مسجد بودند. یکی از این روحانیونی که نقش موثری هم در تظاهرات و تجمع ها داشت همین شخصیت بود. ایشان سمت میدان ژاله مدرسه و تکیه ای داشتند و از روحانیون سرشناس آن منطقه محسوب می شدند. از جمله این روحانیون می توان آقای مروارید یا آقای شیخ علی اصغر هاشمی را در چیذر نام برد. جمعی که روحانیون مبارز نام داشتند و با امام بودند، با کسانی که از امام خمینی (ره) تبعیت و فرمانبرداری نداشتند آبشان توی یک جوب نمی­رفت. از جمله این افراد علامه یحیی نوری بود ایشان شان و منزلتی بالا برای خود قایل بود. از این رو خود را زیاد موظف به همکاری با شاگردان امام خمینی(ره) نمی دانست. گرچه اختلاف به وجود آمده بین علامه یحیی نوری و روحانیون مبارز حتی بعد از انقلاب هم ادامه داشت اما ایشان هرگز مردم را دعوت به تجمع در میدان ژاله نکرد. چنانچه روز قبل آن هم هیچ کس مردم را دعوت نکرده بود. این تجمع ها خودجوش اتفاق می افتاد.

اعمال حکومت نظامی در روز 17 شهریور نیز تصمیمی از پیش تعین شده بود؟

گویا شب قبل 17 شهریور در جلسه شورای امنیت ملی و هیئت دولت که ساعت 12 شب برگزار شده بود،عده ای از حاضرین در شورای امنیت ملی و دولت مسئله حکومت نظامی را مطرح می کنند و اخطار می دهند که اعتراض ها و تظاهرات های مردم بیشتر شده است و از این امر احساس خطر می کنند. از این رو در اصفهان، تبریز، شیراز و چندین شهر بزرگ اعلام حکومت نظامی می کنند و قوانین مخصوص به حکومت نظامی در آن روز حاکم بود. مردم روز بعد و پس از نماز صبح کم کم به خیابان ها آمدند و به سمت میدان ژاله حرکت کردند. قبل از ساعت 8 میدان ژاله پر شده بود از جمعیت. خیابان نیروی هوای سابق و پیروزی فعلی پر از جمعیت بود حتی خیابان های منتهی به میدان امام حسین (ع) و میدان خراسان نیز مملو از جمعیت بود. در واقعه 17 شهریور تعداد بسیاری از تظاهرات کننده ها نمی دانستند که حکومت نظامی اعلام شده است.

پس اعمال حکومت نظامی در شهر به صورت رسمی به مردم اعلام نشده بود؟

احتمالا مردم اگر اخبار ساعت 12 شب را می گرفتند ممکن بود متوجه شوند و اگرنه اخبار ساعت 7 صبح هم اعلام کرد چون بعد از ساعت 12 ما اعلام اخبار رسمی نداریم تا ساعت 7 صبح روالی که هنوز برقرار است. البته اگر شب قبل یا صبح زود هم مردم می فهمیدند که آن روز حکومت نظامی برقرار است به نظر من خیلی فرقی نمی کرد چون تصور عموم این بود که 17 شهریور هم مثل روز قل یا مثل روز عید فطر یا روزهای دیگر است. اگر هم بخواهد درگیری شود حداکثر این است که تیر هوایی یا گاز اشک آور شلیک می شود و در نهایت جمعیت متفرق می شود. بنابر این من فکر می کنم حتی اگر جمعیت می دانستند که اعلام حکومت نظامی شده است باز هم به خیابان ها می آمدند.

آنچه که ما به یقین می توانیم بگوییم این است که بسیاری از افراد حاضر در خیابانها می دانستند که حومت نظامی شده است. از طرف دیگر حدود ساعت هفت و چهل دقیقه یکی از سربازان حاضر در میدان ژاله با بلندگوی دستی اعلام می کند که حکومت نظامی اعلام شده است و از جمعیت خواست که متفرق بشوند. اما هیچ یک از آنها متفرق نشدند. حتی خیلی ها اصلا نمی شنیدند فردی که در بلندگو فریاد می زند چه می گوید. از این رو فرمانده با دیدن استقامت مردم تقریبا 5 دقیقه بعد از این اعلام بود که دستور تیر اعلام کرد اما باز مردم توجهی نکردند و در همان اثنا بود که تیراندازی شروع شد و سربازها زانو زدند و شروع کردند از فاصله نزدیک تقریبا 50 تا 100 متر به مردم شلیک کردن. این اولین بار بود در تمام تاریخ انقلاب که به این شکل به مردم تیراندازی می شد، بدون اخطار و پرتاب گاز اشک آور و شلیک هوایی. این حرکت در 7 ماه گذشته که تظاهرات ها شدت گرفته بود عملاً بی سابقه بود. تیراندازی حدود 8 دقیقه طول کشید و جمعیت به سمت خیابان های اطراف گریختند.

البته دو فروند هلیکوپتر هم آمد به سمت میدان ژاله و بعضی ها می گویند که تیراندازی می کرد اما فکر نکنم چنین اتفاقی افتاد. چون لازم نبود و به اندازه کافی سرباز برای تیراندازی در خیابان ها وجود داشتند. ولی در کل وضعیت دلخراشی به وجود آمده بود. جمعیت تعقیب نشدند بلکه فقط پراکنده شدند. این تفاق مردم را شوکه کرده بود ترس عجیبی در آنها پدید آورده بود حتی مردم می ترسیدند مجروح های خود را به بیمارستان ببرند.

این اتفاق چه تأثیری در روند اعتراضات مردم داشت؟ آیا می توان 17 شهریور را نقطه عطف تغییر رویکرد مردم در برخورد با حکومت و نوع ابراز اعتراض ها دانست؟

تصور مردم این بود که دیگر کار تمام شده است و رژیم شاه اجازه نمی دهد که تظاهرات در خیابان ها به پا شود. آن روز و روز بعد یک حالت خفقان و مرگ بر تهران حاکم شده بود. از یک شنبه بود که مردم شب ها به پشت بام ها می آمدند و تکبیر می گفتند. این تاکتیکی بود که در مقابل حرکت رژیم در 17 شهریور به وجود آمده بود. آنها می گفتند که خب دیگر حکومت دارد دست آهنین خود را نشان می دهد و از این به بعد نمی توان تظاهرات کرد اما از چند روز بعد دوباره اعتراضات در خیابان ها شروع شد. مردم متوجه شدند که دیگر سربازان بنا ندارد که مانند 17 شهریور به مردم شلیک کند و مردم با تغییر سیاست های خود در مبارزه به نظامیان گل می دادند. اکثر شرکت کننده ها در تظاهرات ها جوانان بودند که با گل به استقبال افسران و سربازان نظامی می آمدند. به این شکل ترس ناشی از 17 شهریور به تدریج ریخته شد. اتفاق مهم دیگری که افتاد این بود که ابتدای مهر دانشگاه ها باز شدند و عملاً دانشگاه تهران، پلی تکنیک و دانشگاه شریف شدند مراکز اجتماعات. چون ارتش تا در دانشگاه ها می آمدند اما داخل نمی شدند. از سوی دیگر سازمان ملی دانشگاهیان، تشکلی بود که توسط اساتید در سال قبل آن ایجاد شده بود هفته اول مهر ماه را هفته همبستگی اعلام کرد و شعرا، نویسندگان، زندانی های سیاسی و اهالی قلم هر روز به دانشگاه تهران، مکان قبلی نماز جمعه می آمدند و سخنرانی می کردند.

بر خلاف تمام انقلاب ها و درگیری های داخلی که ما سرغ داریم در اوج شدت گرفتن اعتراضات بسیار شاهد به گلوله بستن مردم از سوی ارتش هستیم. چیزی که به کرات در تحرکات داخلی مردم مصر شاهد بودیم. اما چرا در جریان انقلاب ایران این اتفاق به این شدت و به این شکل تنها یک بار افتاد؟

علت داشت. علت آن نیز به تغییر روند و تاکتیک های اعتراضی مردم برمی گشت. این تغییر تاکتیک بسیار موثر بود اما از یک سو بنده معتقدم که رژیم شاه بنای کشتار مردم را نداشت آنها نمی خواستند به قیمت کشته شدن ده ها و صدها هزار نفر قدرت را حفظ کنند شاه چنین اراده ای نداشت گرچه وجود داشتند نظامیانی که خواستار راه انداختن حمام خون بودند برای اینکه هر طور شده قدرت را حفظ کنند. شاه فرمانده کل قوا بود و اراده اش بر این نبود که هر روز خون راه بیاندازد. اما با این حال کشتارهای دیگر نیز صورت گرفت.

از سوی دیگر من می توانم امروز قرص و محکم به شما بگویم خیلی وقت ها اینکه تیراندازی صورت بگیرد یا نگیرد در حقیقت بستگی به شخصیت افسر میدان داشت. من آن روزها هر روز در دانشگاه یا تظاهرات ها حضور داشتم. نیروهای نظامی همیشه از سمت شرق تهران می آمدند. از 7 صبح به سمت مرکز شهر حرکت می کردند. بعضی از افسرها تا به چهارراه ولی عصر می رسیدند شروع می کردند به تیراندازی و گاز اشک آور زدن و تا به دانشگاه می رسیدند عملاً دیگر کسی در خیابان انقلاب نبود و همه به داخل دانشگاه پناه آورده بودند. معمولا تا شب هم چند نفر شهید می شدند یا تیر می خوردند. اما جالب این بود که روز بعد گردان یا هنگی که برای سرکوب می آمد جور دیگر رفتار می کرد به گونه ای که بچه ها از ماشین های ارتشی بالا می رفتند و به سربازها گل می دادند، آن روز حتی یک تیر هم شلیک نمی شد.

در کل اینجوری نبود که یک سیاست ثابتی مبنی بر قلع و قمع تظاهرکننده ها وجود داشته باشد بنابر این یک روز قضیه جدی بود و روز بعد انگار نه انگار که حکومت نظامی بود.

در بین این نظامیان آیا نیروهای خارجی هم وجود داشت؟

در دوران انقلاب گفته می شد که هلیکوپترهای روز 17 شهریور و واحدی که برای سرکوب مردم حاضر بودند، از خارج آمده یا از پایگاه هوایی آمریکایی ها بودند. اما بعد از انقلاب آن گردانی که ماموریت تیر اندازی در میدان ژاله را به عهده داشت همگی شناسایی و بازداشت شدند که مسئولیت آنها را هم آقایی با نام سروان نوروزی به عهده داشت و هیچ کدام نه اسرائیلی بودند، نه آمریکایی و نه انگلیسی بلکه یک واحد از ارتش بودند که به آنها دستور مشخصی داده شده بود مبنی بر اینکه باید جمعیت را پراکنده کنند.