1394/3/26 ۱۴:۳۸
در باب سرگذشت اقوام ایرانی از آغاز تاکنون، با وجود آنکه نویسندگان و پژوهشگران ایرانی و غربی آثار و تألیفات گوناگونی داشته‌اند، اما هنوز کتابی جامع که متضمن تحقیق درباره همه این ادوار طولانی باشد، تألیف نشده است، شاید مفصل‌ترین اثر مربوط به تاریخ ایران قبل از اسلام متعلق به حسن پیرنیا، مشیرالدوله است، او پس از بازنشستگی از دنیای سیاست، سال‌های متمادی را به گردآوری مواد برای نگارش تاریخ ایران سپری کرد و دراین‌باره، بیشتر نگاشته‌های ایران‌شناسان غربی را مطالعه و بررسی و مطالب لازم را از آنها استخراج کرد، پیرنیا در راه تألیف این اثر مفصل، بسیار رنج برد و تا روزهای پایانی زندگی سرگرم این کار بود، اما موفق به اتمام آن نشد و چون نگارش تاریخ اشکانیان را به اتمام رساند، بدرود حیات گفت.در باب تاریخ ایران پس از اسلام هم مفصل‌ترین اثر از عباس اقبال آشتیانی است، او پیش از آن به همراه تقی‌زاده و چند تن دیگر بنا داشت یک دوره کامل تاریخ ایران را به نگارش درآورد، تقی‌زاده که در ابتدا قرار گذاشته بود تاریخ ایران را از پرویز تا چنگیز تألیف کند، تنها موفق به نوشتن اثری مختصر شد و اقبال، تاریخ ایران پس از اسلام تا عصر مغول را تألیف کرد. او هرچند در نگارش این دوره تاریخی استقصای بسیار کرد، اما اثر او در باب تاریخ مغول تا دوره قاجار با عجله نوشته شده، به گونه‌ای که می‌توان گفت او با تبحر فراوانی که داشت، نتوانست و مجال پیدا نکرد همه منابع متعدد این دوره طولانی تاریخی را بررسی کند. کتاب او به همراه اثر پیرنیا بارها به صورت یک‌جا به چاپ رسیده و تنها اثری بوده که پاسخ مشتاقان تاریخ ایران را با آن می‌داده‌اند، در این کتاب مطالب تاریخی براساس توالی سلسله‌ها آورده شده و به بیان دیگر سیر تاریخی حوادثی که بر این کشور گذشته به طور منظم بیان شده است و البته در انتهای هر فصل تا حدی به تاریخ اجتماعی و تاریخ علوم و ادبیات هم توجه شده است.
کتاب دیگری که متضمن تاریخ مفصل ایران است و در آن به مباحث گوناگون و متنوع تاریخی توجه شده، تاریخ ایران کمبریج است که بانی آن دانشگاه کمبریج انگلیس بوده و در هفت جلد است و نویسندگان و محققان برجسته‌ای از کشورهای متعدد، از جمله ایران در نگارش آن سهیم بوده‌اند، این کتاب با آنکه تقریبا به طور کامل به فارسی ترجمه شده، ازآنرو که متضمن تاریخ سیاسی به طور منظم نیست، از آن استقبال وسیعی نشده و تنها محققان و پژوهشگران عرصه تاریخ از آن بهره‌مند شده‌اند، به جز این دو مجموعه، البته آثار پراکنده‌ای درباره دوره‌های مختلف تاریخ ایران نوشته شده که برخی آنها متضمن مطالب بسیار ارزنده‌ای است و در نوع خود پژوهش کم‌نظیری به حساب می‌آیند، به‌ویژه در باب تاریخ ایران دوره قاجار، آثار مفید متعددی منتشر شده است.
بنا به این ملاحظات بود که نگارش تاریخ جامعی از ایران که حوائج محققان و نیز پژوهشگران و دانشجویان و سایر اقشار علاقه‌مند را برآورده کند، همواره یکی از آرزوهای قشر بافرهنگ ایران بوده و در قرن اخیر بارها سازمان‌ها و شخصیت‌هایی کار تدوین و تألیف آن را در دستور کار خود قرار داده‌اند، اما متأسفانه هیچ‌کدام به انجام نرسید، از‌این‌رو مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در کنار سایر کارها و برنامه‌های خود از حدود ١٤ سال پیش تدوین و نگارش دوره تاریخ مفصل ایران را در برنامه‌های خود قرار داد و بلافاصله کار سفارش نوشتن قسمت‌های مختلف به نویسندگان و محققان همان رشته آغاز شد. نوشتن مقاله‌های تحقیقی، سال پیش به اتمام رسید و بلافاصله حروف‌نگاری و آماده‌سازی آن شروع شد و اکنون به صورت یک دوره ٢٠ جلدی در معرض انتشار و استفاده عموم قرار گرفته است.
طبعا این کتاب پس از انتشار تأثیر مستقیم و گسترده‌ای بر نسل جوان باقی خواهد گذاشت. جوانانی که بارها از مجاری گوناگون مطالب پراکنده‌ای درباره تاریخ دوره‌های گذشته ایران شنیده‌اند، اما به اطلاعات مستقیم و دست‌اولی نرسیده‌اند، از این اثر بهره‌ها خواهند برد. این کتاب راهنمای خوبی است برای کسانی که علاقه‌مندند به راز دیرپایی تمدن و فرهنگ ایران و پیوستگی آن بیندیشند و دریابند چگونه این کشور با وجود آنکه در مسیر درگیری‌ها و تهاجم‌های اقوام بیگانه قرار گرفته، موفق شده همچنان استقلال و وابسته‌نبودن خود را حفظ کرده و به قدرت‌ها و دول بیگانه وابسته نشود، این رازی است که با خواندن سراسر این کتاب، خواننده به زوایای گوناگون و دیرپایی تمدن ایرانی پی خواهد برد، طبعا جوانان و سایر اقشار جامعه که تاکنون مرجع کامل و مفصلی در باب ایران در دست نداشته‌اند، با دستیابی به این کتاب و مطالعه آن خواهند توانست با فرهنگ اقوام ایرانی به طور کامل آشنا شوند.
چنان‌که اشاره شد در این کتاب جدا از تاریخ سیاسی که شاید مفصل‌ترین ابواب این اثر ٢٠جلدی را تشکیل می‌دهد، به سرگذشت ادبیات و علوم و تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران در اعصار گذشته نیز توجه کامل شده است. یکی از این شاخه‌ها تاریخ حقوق در ایران است که در دوره‌ای طولانی با تاریخ فقه درهم آمیخته است. بررسی آثار اندک حقوقی موجود از ایران قبل از اسلام، تاریخ تأسیسات حقوقی، عرفی و دینی، آیین دادرسی، قوانین و مقررات دیوان حسبه و سایر بخش‌های دواوین دولتی که به امور حقوقی و مرافعات رسیدگی می‌کردند از بخش‌های جالبی است که در جلد ١٤ این اثر به آن پرداخته شده و مباحثی کاملا تازه است، هر چند در باب تاریخ حقوق در ایران، سابقا کتاب‌هایی نوشته شده، اما مؤلفان این مقاله کوشیده‌اند به طور دقیق و منجز گزارشی در باب تاریخ حقوق و قانون تهیه کرده و آن را با مبحث ورود شیوه‌های قانون‌گذاری و حقوق جدید از غرب پایان دهند. در سایر بخش‌های کتاب و مجلدات دیگر آن، به‌ویژه در چند جلد آخر نیز به مباحثی توجه و اشاره شده که کمابیش ارتباط مستقیمی با مباحث حقوقی دارد.
نگارنده در این اثر مفصل، مجموعا شش مقاله در باب شش سلسله از خاندان‌هایی که در اعصار گوناگون بر گوشه‌هایی از کشور پهناور ایران حکومت کرده‌اند نوشته است. این مقالات به ترتیب تاریخی عبارت‌ا‌ند از:
١- فریغونیان: سلسله‌ای کوچک که بر بخش‌هایی از ایران شرقی و شمال شرقی، یعنی بر بخش‌های از گوزگانان، خراسان، افغانستان و ماوراءالنهر فعلی حکومت کرده‌اند. در زمان آنان، اثر معروف جغرافیایی موسوم به حدود‌العالم در سال ٣٧٢ ق تألیف شده است. این کتاب قدیمی‌ترین اثر جغرافیایی به زبان فارسی و یکی از کهن‌ترین نوشته‌ها به زبان فارسی است که برجای مانده و از گزند روزگار حفظ شده است.
نویسنده ناشناس این اثر آن را به ابوحارث محمد، از حکمرانان سلسله آل فریغون، تقدیم کرده است.
٢- آل عراق: سلسله‌ای از پادشاهان ایرانی که بر خوارزم و بخش‌هایی از ماوراءالنهر سالیان متمادی حکومت کرده و ابونصر عراق، دانشمند ریاضی‌دان ایرانی که تألیفات ارزنده‌ای از او بر جای مانده از منسوبان این سلسله بوده و در دربار آنان به سر می‌برده است، این سلسله سرانجام به دست آل مأمون از میان رفتند.
٣- خوارزمشاهیان آل مأمون: سلسله‌ای که پس از آل عراق در خوارزم و ماوراءالنهر بر سر کار آمد و چند نفر از افراد آن، چند دهه به تناوب بر این سرزمین حکومت کردند، سرانجام آخرین فرد این دودمان به دست سلطان محمود غزنوی از میان رفت.
٤- اتابکان یزد: از سلسله‌هایی که چند دهه بر یزد و قسمت‌هایی از ایران مرکزی حکومت کردند و دوران فرمانروایی آنان اندکی قبل از تسلط تیمور بر ایران بود. اتابکان نقش عمده‌ای در آبادانی یزد و شهرها و روستاهای پیرامون آن داشتند. از آنان عمارات عالی، مساجد، مدرسه‌ها، قنات‌ها و مزارع متعددی برجای مانده که خود احداث کرده یا موجبات احداث آن را فراهم آورده‌اند.
٥- اتابکان فارس: سلسله‌ای مشهور که بر فارس و کرمان و مناطق مجاور خلیج فارس و دریای عمان، اندکی قبل از هجوم تیمور به ایران، به مدت چند دهه حکومت کردند. شهرت اتابکان ازآنرو است که سعدی، شاعر برجسته ایران، در عصر آنان به سر برده و تخلص خود را از یکی از شاهان این سلسله، سعدزنگی گرفته است و آثار مشهوری چون گلستان و بوستان را به آنان تقدیم داشته است.
٦- آل کرت: از سلسله‌‌های کوچکی که مقارن با عصر ایلخانان، چند دهه بر ایران شرقی و افغانستان حکومت کرده‌اند، حکمرانان این سلسله افرادی ادب‌پرور و شعردوست بودند و از جمله شاعری موسوم به ربیعی پوشنگی در دربار آنان به سر می‌برد که کتابی به سبک شاهنامه فردوسی در باب احوال حکمرانان این دودمان سرود. کتاب او اکنون در دست نیست، ولی ابیات متعددی از آن در کتاب‌های تاریخی، به‌ویژه در تاریخ هرات درج شده است. مرکز این سلسله شهر هرات بود، اما حاکمان آن در مواقع ضروری در قلعه خیسار به سر می‌بردند.
روزنامه شرق
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید