مروری بر آثار و اندیشه «غلامحسین ابراهیمی دینانی»

1394/3/9 ۱۲:۴۷

«غلامحسین ابراهیمی دینانی» چهره ماندگار فلسفه و استاد بازنشسته دانشگاه تهران، چهره نام آشنایی برای عموم و به ویژه علاقه مندان حکمت و فلسفه است. در این گزارش نگاهی به زندگی، آثار و دیدگاه های وی داشته ایم.

 «غلامحسین ابراهیمی دینانی» چهره ماندگار فلسفه و استاد بازنشسته دانشگاه تهران، چهره نام آشنایی برای عموم و به ویژه علاقه مندان حکمت و فلسفه است. در این گزارش نگاهی به زندگی، آثار و دیدگاه های وی داشته ایم.

درک محضر حکیمان برجسته یی چون امام خمینی (ره)، علامه طباطبایی، میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی و برخورداری از ذهن نقاد و آزاداندیش، بیان جذاب و شیوا، همچنین قلمی روان و گیرا، او را به چهره ای محبوب در میان آنها که به فلسفه عشق می ورزند، بدل ساخته است. وی آثار فراوانی در حوزه فلسفه و تاریخ فلسفه تالیف و سال ها تدریس منابع مهم فلسفی در حوزه و دانشگاه را در کارنامه خود ثبت کرده است.

کسانی که با ابراهیمی دینانی آشنایی دارند، می دانند که «گفت و گو» عنصر کلیدی او در فلسفیدن است تا آنجا که گاهی فلسفه را مساوی گفت و گو می داند و معتقد است در آثارش به گفت و گو با فلاسفه و اندیشمندان قرن های گذشته می پردازد.(1)

دینانی تاکنون تالیف بیش از بیست کتاب و صدها مقاله را در کارنامه اش دارد. وی سه بار جایزه کتاب سال را بدست آورده است. همچنین وی دارای آثار صوتی و تصویری فراوانی است که مربوط به کلاس ها، سخنرانی ها، مصاحبه ها، برنامه های تلویزیونی و فیلم های مستند است.

از کتاب های تالیفی وی می توان به «قواعد کلی فلسفی در فلسفهٔ اسلامی»، «دفتر عقل و آیت عشق»، «ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام»، «وجود رابط و مستقل در فلسفه اسلامی»، «فیلسوفان یهودی و یک مسئله بزرگ»، «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی»، «منطق و معرفت در نظر غزالی»، «اسماء و صفات حق»، «نیایش فیلسوف»، «از محسوس تا معقول»، «درخشش ابن رشد در حکمت مشاء» و ... اشاره کرد.

*شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی

سهروردی بنیان گذار حکمت اشراق در جهان اسلام است و آگاهی از اندیشه های این متفکر و فیلسوف ایرانی، کلید فهم مکتب اشراق و نمایاننده ی تاثیر عمیق فرهنگ ایرانی بر جهان فلسفه به شمار می آید. درمیان فیلسوفان مسلمان، شاید تعبیر «فیلسوف فرهنگ» درباره ی شیخ شهاب الدین سهروردی که ابراهیمی دینانی به کار برده است، گویای اهمیت نقش این فیلسوف مسلمان در گسترش فرهنگ عقلی باشد.

علاقه ی دینانی به شیخ شهاب الدین سهروردی و حکمت اشراق در جای جای آثار او پیداست و کمتر بحث ادبی و فلسفی از وی می توان یافت که در آن به کنایه یا صراحت از سهرودی نام نبرده باشد.(2)

دینانی مقاله های زیادی درباره سهروردی نوشته و سال هاست که متون او را درس می دهد و نوشته عمده او درباره سهروردی کتاب «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی» است. وی در نوشته های خود به صورت متن محور، اندیشه های سهروردی را تفسیر کرده است. بدین صورت که ابتدا قسمتی از یکی از آثار سهروردی را آورده و سپس آن را شرح و توضیح داده است.

همچنین به نظر ابراهیمی دینانی در اندیشه های سهروردی یک اصل مسلم قابل توجه بوده و آن این است که اگر سهروردی را بدون شاخصه های اصلی که در اندیشه او سراغ داریم بررسی شود، دیگر نمی توان او را در مقام تفکر و اندیشه دارای سخنی تازه دانست؛ یعنی با قراردادن او در سلک تصوف در واقع او را در سلسله نسب معنوی قرار داده ایم که در این جعل، مقام تفکر فلسفی اش را از وی گرفته ایم. بنابراین حکمت و فلسفه، اساس اندیشه سهروردی محسوب شده و از این حیث، می توان گفت نوشته های ابراهیمی دینانی بر این محور استوار بوده و این تمایل را نشان می دهد.(3)

*دفتر عقل و آیت عشق

یکی از آثار برجسته ابراهیمی دینانی «دفتر عقل و آیت عشق» در 3 جلد است. این پرسش که از میان عقل و عشق کدام یک برتر از دیگری است، از دیر باز ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول داشته است و می توان آثار گوناگونی را به صورت منظوم یا منثور یافت که در آنها این مساله بررسی شده است. ابراهیمی دینانی نیز در سه گانه دفتر عقل و آیت عشق ، ریشه های فکری این مساله را در آثار اندیشمندان گوناگون جهان اسلام از اهل عرفان گرفته تا پیروان فلسفه تحقیق کرده و موضع خود را در خلال این تحقیق مطرح کرده است.

جالب توجه این است که در این تحقیق بسیاری از آثار ادبی که بیشتر اهل ادب آن هم از منظر زبان و ادب به بررسی آنها می پرداختند به مثابه متن هایی که در حوزه فکر و فرهنگ نگریسته شده و در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. برای نمونه می توان به «فردوسی»، «عطار نیشابوری»، «خیام»، «بابا طاهر»، «ناصر خسرو» و «سنایی» اشاره کرد که آثارشان به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است.(4)

*ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام

رویارویی اندیشمندان مسلمان همواره بحث های جدی و گاه همراه با جنجال را در جهان اسلام پدید آورده است و بازخوانی انتقادی آراء این اندیشمندان در روزگار ما جذابیت بیشتری را برای خوانندگان به همراه داشته است. ابراهیمی دینانی در این کتاب 3جلدی ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام را بر پایه رویارویی فیلسوفان و متکلّمان اسلامی بررسی کرده است.(5)

وی کوشیده با رجوع به اصل نوشته های مخالفان فلسفه، پرده از تاریخ فکر فلسفی در جهان اسلام بردارد و خواننده را با اندیشه ی متفکران ضد فلسفه همچون «غزالی»، «ابن حزم»، «فخر رازی»، «ابن تیمیه» و ... آشنا کرده و تلاش فلاسفه برای پاسخ گویی به ردیات آن ها را بیان کند.(6)

*خواجه نصیرالدین طوسی فیلسوف گفت و گو

دوران زندگی خواجه نصیر الدین طوسی دارای فراز و نشیب فراوان بوده است که روزگاری در مصاحبت با باطن گرایان اسماعیلی و روزگاری در عهده داری وزارت دستگاه هولاکوی مغول گذشته است . وی هم مرد اندیشه است و از این روست که ابراهیمی دینانی اثری مستقل را به بررسی افکار این فیلسوف برجسته اختصاص می دهد. آثار برجای مانده از نصیرالدین طوسی نشان می دهد که وی همواره با اهل فکر روزگار خود چه به صورت حضوری و چه از طریق مکتوبات به تبادل نظر می پرداخته است.

دینانی در این کتاب، نصیرالدین طوسی را در مقام اندیشمندی که راه گفت و گو مبنای زندگی وی قرار دارد، در نظر گرفته است و به ارزیابی آثار وی از این منظر پرداخته است. (7)

ابراهیمی دینانی در 5 دی سال 1313 در شهر درچه روستای دینان از توابع خمینی شهر که امروزه جزو شهرستان خمینی شهر اصفهان است بدنیا آمد. وی پس از تحصیل ابتدایی در روستای خود، در مدرسه علمیه نیم آورد اصفهان به تحصیلات دینی مشغول شد. پس از گذراندن دوره سطح و مقدمات فلسفه، سال 1333 وارد حوزه علمیه قم شد و ضمن تحصیل خارج فقه و اصول نزد مراجع بزرگ، نزد علامه طباطبائی به فراگیری فلسفه نیز پرداخت که شاهد مباحث فلسفی هانری کربن (فرانسوی) و علامه طباطبایی نیز بود.

فلسفه را در اصفهان نزد حکیم ضیاء پور شروع کرد و در قم در سطح عالی با علامه طباطبائی به پایان رساند و از شاگردان خاص او شد. سال 1345 پس از درگذشت آیت الله بروجردی به تهران مهاجرت کرد و وارد دوره کارشناسی دانشگاه تهران شد و پس از اخذ درجه کارشناسی برای گذراندن امورات زندگی به استخدام وزارت آموزش و پرورش در آمد. تا دریافت دکترا ادامه تحصیل داد و سال 1352 از رساله دکتری تخصصی فلسفه خود دفاع کرد. پس از اخذ درجه کارشناسی جهت گذراندن امورات زندگی به استخدام وزارت آموزش و پرورش در آمد. سال 1353 به عنوان استاد فلسفه در دانشگاه فردوسی مشهد مشغول به تدریس شد.

سال 1362 به تهران منتقل شد و عضو هیات علمی دانشگاه تهران شد. دینانی در سمینارها و همایش های متعدد داخلی و خارجی شرکت داشته و مقالات و آثار فراوانی در حوزه فلسفه و دین پژوهی به رشته تحریر در آورده که برخی از کتاب هایشان جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را دریافت کرده است و در اولین دوره همایش چهره های ماندگار در سال 1380 از او با عنوان چهره برتر فلسفه تقدیر شد.

ابراهیمی دینانی یکی از اندیشمندان برجسته کشور است که تاکنون بیشترین همت خود را در شناخت و معرفی فلسفه ی دوران ایران اسلامی مصروف داشته و توانسته است آثاری ماندگار را از خود برجای بگذارد. این امر خود نشانگر عمق نگاه و گستره ی توانمندی در انتقال مفاهیم از سوی این استاد فلسفه و حکمت اسلامی است.

***منابع:

1-http://ebrahimi-dinani.com

2- گفتار حکیم، محمدجعفر محمدزاده، نشر اطلاعات 1390، ص23

3- http://www.hamshahrionline.ir/details/3711

4-http://ebrahimi-dinani.com

5-http://ebrahimi-dinani.com

6- گفتار حکیم، محمدجعفر محمدزاده، نشر اطلاعات 1390،ص28

7-http://ebrahimi-dinani.com

ایرنا