قرآن به روایت غرب؛نگاهي به مهم‌ترين دايره‌المعارف غربي درباره قرآن

1392/6/14 ۱۳:۰۵

حسين خندق آبادي : مجموعه پنج جلدي «دايره‌المعارف قرآن» به سرويراستاري خانم جين دمن مك‌اوليف، استاد دانشگاه جرج تاون، مهم‌ترين دايره‌المعارفي است كه گسترده‌ترين محدوده ممكن در تحقيقات آكادميك درباره قرآن را به نمايش مي‌گذارد. اين مجموعه را انتشارات بريل در فاصله سال‌هاي 2001 تا 2006، در پنج جلد، به همراه جلدي حاوي نمايه‌ها، منتشر كرد. اين پروژه در سال 1993 آغاز شد و، علاوه بر سرويراستار، چهار تن از سرشناس‌ترين محققان مطالعات اسلامي و قرآني ويرايش آن را به عهده داشته‌اند: اندرو ريپين، كلود ژيليو، وداد قاضي و ويليام گراهام. همچنين هيأتي متشكل از هفت تن از صاحبنظران مشهور دانشگاهي در عرصه مطالعات قرآني مشاوران اين مجموعه بوده‌اند: نصر حامد ابوزيد، محمد اركون، گرهارد بوورينگ، اوري روبين، فردريك ليمهويس، آنگليكا نويورت و جرالد هاوتينگ.

نام کتاب: دايره‌المعارف قرآن

سرويراستار: جين دمن مك اوليف

ويراستاران فارسي:  حسين خندق آبادي،مسعود صادقي، مهرداد عباسي،امير مازيار

انتشارات حكمت

چاپ اول 1392

تیراژ : 5000 نسخه،

قیمت : 45000 تومان

حسين خندق آبادي  :  مجموعه پنج جلدي «دايره‌المعارف قرآن» به سرويراستاري خانم جين دمن مك‌اوليف، استاد دانشگاه جرج تاون، مهم‌ترين دايره‌المعارفي است كه گسترده‌ترين محدوده ممكن در تحقيقات آكادميك درباره قرآن را به نمايش مي‌گذارد. اين مجموعه را انتشارات بريل در فاصله سال‌هاي 2001 تا 2006، در پنج جلد، به همراه جلدي حاوي نمايه‌ها، منتشر كرد. اين پروژه در سال 1993 آغاز شد و، علاوه بر سرويراستار، چهار تن از سرشناس‌ترين محققان مطالعات اسلامي و قرآني ويرايش آن را به عهده داشته‌اند: اندرو ريپين، كلود ژيليو، وداد قاضي و ويليام گراهام. همچنين هيأتي متشكل از هفت تن از صاحبنظران مشهور دانشگاهي در عرصه مطالعات قرآني مشاوران اين مجموعه بوده‌اند: نصر حامد ابوزيد، محمد اركون، گرهارد بوورينگ، اوري روبين، فردريك ليمهويس، آنگليكا نويورت و جرالد هاوتينگ.

حدود 280 محقق از مليت‌ها و فرهنگ‌هاي مختلف و با زبان‌ها و دين‌هاي گوناگون از گوشه و كنار جهان تأليف مقاله‌هاي اين دايره‌المعارف را بر عهده داشته‌اند. در فهرست مفصل اين نويسندگان نام‌هاي محققان پرآوازه‌اي چون نصر حامد ابوزيد، محمد اركون، وداد قاضي، عيسي بلاطه، مستنصر مير، وائل حلاق و ماجد فخري از كشورهاي اسلامي و نويسندگان مسلمان ايراني‌تباري چون محمدعلي اميرمعزي، نويد كرماني و شهلا حائري در كنار محققان سرشناس غربي چون جان برتن، اندرو ريپين، اوري روبين، كلود ژيليو، زابينه اشميتكه، فرانتس روزنتال، رتراود ويلانت، مايكل كوك، هارالد موتسكي، روبرتو توتولي و آنگليكا نويورت به چشم مي‌‌خورد.

«دايره‌المعارف قرآن» شامل قريب به 700 مدخل تأليفي به ترتيب الفبايي است و تمركز موضوعي مدخل‌هاي آن بر خود قرآن است. با اينكه محتواي بسياري از مقاله‌ها به طور مستقيم يا غير مستقيم مبتني بر متون تفسيري است در آن مدخلي مستقل درباره شخصيت و آثار مفسران بزرگ ديده نمي‌شود. مدخل‌هاي اين دايره‌المعارف قابل تقسيم به دو گروه كلي است: گروه نخست، كه بخش عمده مدخل‌ها را تشكيل مي‌دهد، به مفاهيم، شخصيت‌ها، مكان‌ها، رويدادها، عقايد و اعمال مهم ذكرشده در قرآن يا مرتبط با قرآن اختصاص دارد و گروه دوم به موضوعات و مباحثي مهم در حوزه مطالعات قرآني.

هدف اصلي از تدوين «دايره‌المعارف قرآن» عرضه كتابي مرجع شامل چكيده‌اي از بهترين و مهم‌ترين تحقيقات قرآني در قرن بيستم بوده است، هرچند در تدوين اين مجموعه هم نگاه به تلاش‌هاي گذشتگان اهميت داشته و هم معرفي چشم‌انداز مطالعات قرآني در قرن بيست و يكم. از ديگر اهداف پديدآورندگان اين دايره‌المعارف در دسترس قرار دادن مطالعات قرآني براي طيفي وسيع از محققان دانشگاهي و خوانندگان فرهيخته رشته‌هاي مختلف علوم انساني و علوم اجتماعي بوده است. از اين رو نويسندگان مدخل‌ها در بخش منابع هر مدخل فهرستي جامع از پژوهش‌هاي مرتبط با موضوع را در دو بخش اصلي و فرعي فراهم آورده‌اند. بخش نخست عمدتاً به متون كلاسيك و معتبر اسلامي، شامل تفاسير و آثار علوم قرآني، كتاب‌هاي سيره و تاريخ و نظاير اينها، اختصاص دارد؛ و بخش دوم عمدتاً تحقيقات جديد درباره موضوع را شامل مي‌شود.

تدوين «دايره‌المعارف قرآن» تلاشي آغازين در مسير تأليف كتابي مرجع در حوزه مطالعات قرآني است كه به هدف عرضه گلچيني از دستاوردهاي حدود يكصد و پنجاه سال قرآن‌پژوهي در همه شاخه‌هاي آن انجام شده است. از پيش هم مي‌شد حدس زد كه انجام چنين كار عظيم بي‌سابقه‌اي مسلماً با كاستي‌ها و حتي خطاهايي همراه شود. اين واقعيت تقريبا در همه دايره‌المعارف‌ها و مجموعه‌هاي مشابه نيز ديده مي‌شود. پس از انتشار «دايره‌المعارف قرآن»، مقاله‌هاي مروري متعددي به قلم استاداني مشهور در نشريات غربي انتشار يافت و، ضمن تحسين ارزش علمي و پژوهشي آن، كل مجموعه يا دسته‌اي از مدخل‌ها از حيث صوري و ساختاري و گاه محتوايي نقد شد. مهم‌ترين نقدهاي واردشده عبارت بودند از: نبود مدخل‌هاي مربوط به مفسران بزرگ قرآن، انتخاب زبان انگليسي براي عنوان مدخل‌ها (و نه آوانگاري عربي آنها)، همپوشاني مضموني برخي مدخل‌ها، عدم اشتمال برخي مقاله‌هاي مهم بر همه ديدگاه‌هاي موجود، كم‌توجهي در برخي مقاله‌ها به اسلام غيرسني و تأكيد بر منابع اهل سنت. گفتني است سرويراستار اين مجموعه خود به برخي از اين اشكالات واقف بوده و در مقدمه كتاب به آنها توجه داده است. وي اين اشكالات را ناشي از محدوديت‌هاي پروژه دانسته و اظهار اميدواري كرده است كه با رفع اين محدوديت‌ها و نيز اِعمال پيشنهادها و نظرهاي صاحبنظران در سال‌هاي آينده ويرايشي جديد و منقّح از آن انتشار يابد.

ترجمه فارسي

«دايره‌المعارف قرآن» چاپ لايدن در واقع عصاره كوشش‌ها و پژوهش‌هايي است كه تاكنون در غرب درباره قرآن انجام شده و بازتابي است از رويكردهاي گوناگون غربيان به اسلام و قرآن و خصوصاً تحولات اخير حوزه اسلام‌شناسي. اين مجموعه، با مشي ميانه‌اي كه در پي گرفته است، از همان زمان انتشار تحسين بسياري را چه در غرب و چه در عالم اسلام برانگيخت و بي‌درنگ جاي خود را در مقام اثري مرجع در كنار «دايره‌المعارف اسلام» چاپ لايدن و آثار هم‌تراز آن گشود. خانم جين دمن مك‌اوليف، سرويراستار اين مجموعه، در پايان پيشگفتار خود، توضيح مي‌دهد كه چگونه ارائه مكرر تصوير غلط از احساسات مسلمانان باعث شده است كه همواره با اين پرسش خبرنگاران، همكاران و آشنايان روبه‌رو باشد كه «آيا در انجام اين كار احساس خطر يا ناراحتي نمي‌كرده است؟!» وي به‌خوبي از خطير بودن پژوهش درباره متني كه ميليون‌ها نفر آن را مقدس مي‌شمارند باخبر بوده است و نيز از گرايش‌هاي ايدئولوژيك در دوسوي طيف محققان غربي غيرمسلمان و صاحب‌نظران مسلمان؛ از اين رو كوشيده است از تنوع روش‌ها و ديدگاه‌ها در سراسر اين مجموعه استقبال كند و به آراي افراطي ميدان ندهد.