«فلسفه برای کودکان»، از شعار تا واقعیت

1392/6/9 ۰۹:۵۶

زهره سعیدی: چندی پیش رهبر فرزانه انقلاب در دیدار با هیأت مدیره مجمع عالی حکمت صدرا گفتند: «یک مسئله، مسئله نوشتن کتاب فلسفی برای کودکان است، که غربی‌ها دارند این کار را می‌کنند. دو سه سال قبل از این، یک کتابی برای من آوردند، من مبالغی نگاه کردم. خب، از همان اوّلی که شروع می‌کند، واقعاً فلسفه است؛ لیکن باب کودکان است

زهره سعیدی: چندی پیش رهبر فرزانه انقلاب در دیدار با هیأت مدیره مجمع عالی حکمت صدرا گفتند: «یک مسئله، مسئله نوشتن کتاب فلسفی برای کودکان است، که غربی‌ها دارند این کار را می‌کنند. دو سه سال قبل از این، یک کتابی برای من آوردند، من مبالغی نگاه کردم. خب، از همان اوّلی که شروع می‌کند، واقعاً فلسفه است؛ لیکن باب کودکان است. این کتاب، یک کتاب خیلی قشنگی است در باب فلسفه ـ حالا اسمش یادم نیست؛ توی کتاب‌هایم هست ـ به نظرم یک آمریکایی این را نوشته. ما به این‌جور کتاب احتیاج داریم. بچه‌های ما ذهنشان دارد فلسفی می‌شود. خوشبختانه حرکت جامعه و نظام موجب شده که ذهن‌ها عقلانیت پیدا کند. جوان‌های ما واقعاً سؤال می‌کنند. این سؤال‌هایی که زیاد شده، این را باید مبارک دانست؛ منتها ما باید جوابگویی داشته باشیم. حس سؤال‌کنندگی دارد زیاد می‌شود، و این همین طور دارد به نسل‌های پایین‌تر منتقل می‌شود.

* فیلسوفان اسلامی، پیشتاز «فلسفه برای کودکان»

فلسفه برای کودکان (فبک) یا P4C (مخفف Philosophy for Children) یکی از شاخه‌های آموزش فلسفی است که در این شاخه به اهمیت پرورش تفکر فلسفی کودکان نه به عنوان آشنایی با اصطلاحات فلسفی و مکاتب آن بلکه پروراندن فکر و ذهن فلسفی در کودکان برای داشتن قدرت تصمیم‌گیری بهتر، زندگی عاقلانه‌تر و راحت‌تر می‌پردازند.

یکی از مهم‌ترین دلایل برای توجه به حوزه فلسفه برای کودکان ارزیابی دانش‌آموزان و دانشجویان بدون قدرت استدلال است و به همین دلیل در دانشگاه‌ها بدین نتیجه رسیدند که از دوران کودکی باید به پرورش ذهن فلسفی کمک کرد، «متیو لیپمن» استاد دانشگاه کلمبیای آمریکا را بنیانگذار فلسفه برای کودکان می‌دانند و عمر این رشته‌ نوپا را چهار دهه عنوان می‌کنند، در حالی که ابوریحان بیرونی بیش از هزار سال پیش با نگارش کتاب «التفهیم» و تقدیم آن به کودکی خیالی به نام «ریحانه» در این زمینه قدم بر داشته است.

«فلسفه برای کودک» در ایران به صورت هدفمند از سال 1373 توسط بنیاد حکمت اسلامی صدرا با عنوان گروه فلسفه و کودک و با هدف رفع نقایص موجود و لزوم کاربردی کردن تفکر فلسفی در جامعه در این بنیاد پایه‌گذاری شد. در این راستا علاوه بر تولید کتاب، فعالیت‌های دیگر همچون نشر فصلنامه «فلسفه و کودک» و ارایه مقالات مختلف اساتید در آن با صاحب‌امتیازی آیت‌الله سید محمد خامنه‌ای صورت گرفته است.

با تمام این احوال وضعیت آموزش فلسفه برای کودکان در ایران با نقصان و آسیب‌هایی همراه است، نخست اینکه چه میزان احساس ضرورت و توجه به بحث فلسفه کودکان بین جامعه علمی و آکادمیک وجود دارد و منظور از آموزش فلسفه به کودکان چیست و سپس اینکه تا چه اندازه در این حوزه کار شده و تقویت چنین روندی نیاز به چه راهکارها و زمینه‌هایی دارد.

در این گزارش در گفت‌وگو با اساتید متخصص فلسفه برای کودکان بررسی شده که در ادامه می‌خوانیم:

*ضرورت تربیت فلسفی کودکان /ما نیازمند شهروندانی متفکر هستیم

یحیی قائدی، عضو و مدیر گروه فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه خوارزمی می‌گوید: منظور از آموزش فلسفه به کودکان آموزش فلسفه یا تاریخ فلسفه، مکاتب و شناخت فیلسوفان نیست بلکه بحث آموزش فلسفه ورزی و فلسفیدن است یا به عبارت دیگر ارایه یک مجموعه مهارت‌های اساسی که باعث می‌شود کودکان به رشد در زمینه‌های مختلف فکری برسند بنابراین در این راستا باید به کودکان یک مجموعه مهارت‌هایی داده شود تا آنها متفکر تربیت شوند.

وی در ادامه می‌گوید: بنابراین ضرورت تفکر فلسفی مثل این است که بگوییم آیا در جامعه فکر کردن لازم است؟ این روزها می‌بینیم که چه میزان از مشکلات اجتماعی، سیاسی، مدیریتی، اخلاقی ناشی از تفکرات ناصحیح است، این مردم هستند که جامعه را می‌سازند و کودکان امروز اساتید، سیاست‌مداران و ... آینده هستند و بخش اعظم مشکلات امروز جامعه ما به سبب این است به گونه‌ای تربیت نشدیم که به طور مداوم بیاندیشیم، بنابراین نیاندیشیده عمل می‌کنیم به همین دلیل است که خیابان‌هایمان را ابتدا اسفالت می‌کنیم و بعد دوباره می‌کنیم و لوله‌گذاری می‌کنیم، بنابراین بهتر است که این نحوه صحیح تفکر را از دوران کودکی بیاموزیم. در نهایت ما نیازمند شهروندانی متفکر هستیم که به طور عمیق تفکر کنند تا موقع رانندگی و پشت چراغ قرمز هرکسی به فکر منافع خود و زودتر خلاص شدن از وضعیت موجود نباشد.

*دنیای ما نیاز به کودکان متفکر دارد

سعید ناجی عضو هیأت علمی گروه فلسفه برای کودکان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز بحث فلسفه برای کودکان را یک بحث مهارتی و تفکری می‌داند و در این باره توضیح می‌دهد: در این برنامه بیشتر مهارت‌های فکری و آموزشی مدنظر است از جمله یادگیری مهارت تصمیم‌گیری، داوری، قضاوت اخلاقی، پردازش اطلاعات، تفکر انتقادی و خلاق که این باید شامل آموزش‌های مختلف با ابزارهای خاص، بازی‌های مفهومی، نقاشی و انیمیشن از طریق ارتباط بین مربی و کودک است. بنابراین در عرصه ارتباطات، اطلاعات و رسانه که تبلیغات سایه خود را بر همه جهان گسترده، دنیای ما نیاز به کودکان متفکر دارد تا بدون فکر هیچ چیز را نپذیرند و همه چیز را در ذهن خود سبک سنگین کرده و براساس مقتضیات عصر به فکر و تأمل بپردازند تا راه زندگی خود را پیدا کنند.

*جوگیر شدن در حوزه فلسفه کودک نتیجه عکس می‌دهد

یک گروه پژوهشی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به نام فلسفه برای کودکان و نوجوانان راه‌اندازی کرده که در آن نشریه‌ای به نام «تفکر و کودک» منتشر می‌شود و هر از چند گاهی نیز کارگاه‌ها و جلساتی با حضور اساتید و پژوهشگران مختلف این حوزه برگزار می‌کند، درباره اینکه تا چه اندازه‌ای این گروه در حوزه فلسفه برای کودکان مؤثر بوده و چه فعالیت‌هایی در این رابطه انجام شده است، «روح‌الله کریمی»، پژوهشگر گروه فبک می‌گوید: بحث فلسفه برای کودکان در چند نهاد دنبال می‌شود یکی از مراکز همین پژوهشگاه علوم انسانی است که به صورت استاندارد اینکار را دنبال می‌کند البته تلاش ما اینست که کار عجله‌ای تولید نکنیم باید فعالیت‌ها آهسته و پیوسته باشد و خلاصه جوگیر شدن در هیچ زمینه‌ای خوب نیست، مثل کتاب‌هایی که در این زمینه در آموزش و پرورش ارایه شده و هیچ نتیجه‌ای نداده است بنابراین باید کارها در امتداد هم و با تفکر در کشور ارایه شود وگرنه اثر عکس می‌دهد. مجله «تفکر و کودک» نیز که اکنون چند شماره‌اش منتشر شده دارای مقالاتی در این رابطه است.

ناجی نیز درباره فعالیت گروه فلسفه برای کودکان پژوهشگاه علوم انسانی می‌گوید: گروه پژوهشی پژوهشگاه زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است و با توجه به تحقیقاتی که محققان انجام می‌‌دهند کارگاه‌هایی برگزار می‌کند و تلاش دارد محتوایی تولید کند تا مبتنی بر فرهنگ بومی خودمان باشد و مشکلات در این زمینه را رفع کند. بنابراین برپایی کارگاه‌های مربی‌گری در این زمینه می‌تواند نتیجه مثبتی داشته باشد.

*آسیب‌ در حوزه پرورش تفکر فلسفی کودکان در آموزش و پرورش زیاد است/ مدارس در این حوزه ضعیف وارد شدند

یحیی قائدی معتقد است که در ایران عمده کارها در حوزه فلسفه برای کودکان غیررسمی توسط علاقه‌مندان دنبال می‌شود اما باید درنظر داشت که آموزش و پرورش یک متولی رسمی این قضیه باید باشد منتها به جز چند پژوهش و سمینار و مدرسه‌هایی که علاقه‌مند بودند تا برخی کلاس‌های تفکری برای دانش‌آموزان برگزار کنند، چیزی مشاهده نمی‌شود. کارگاه‌های آموزشی نیز در دانشگاه خوارزمی برپا می‌شود که دوره تربیت مربی فلسفه برای کودکان دارد و اکنون نیز دوره جدید آن در حال آغاز است بنابراین این بخشی است که در ایران انجام می‌شود خارج از ایران فعالیت‌ها بیشتر است همین چند هفته پیش یک کارگاه آموزشی در فرانسه در این زمینه شرکت کردم و متوجه شدم که بیش از 160 کشور در دنیا در این حوزه فعال هستند.

سعید ناجی درباره برخی آسیب‌های فعالیت فلسفی برای کودکان در مدارس می‌گوید: ‌این طرح آسیب جدی دارد چرا که متأسفانه برداشت ضعیفی از آن شده و به کل این فعالیت زیرسؤال رفته است و کتاب «تفکر و پژوهش» در مدارس بسیار ضعیف و نقدهای بسیاری بر آن است خود معلم‌ها، خانواده‌ها و اندیشمندان هم حتی در این رابطه اعتراض کرده‌اند.

*مهارت‌های فلسفه برای کودکان همان آموزش ماهیگیری است/ عبارت فلسفه برای کودکان پُز روشنفکری نیست دغدغه ماست

کریمی نیز مهمترین بخشی که باید در این زمینه فعال باشد را آموزش و پرورش به شمار می‌آورد و در این باره می‌گوید: ما ادعایمان این است که فلسفه برای کودکان قرار است یک سری مهارت را به بچه‌ها آموزش بدهد که در اصطلاح همان ماهی‌گیری است اما روش‌هایمان صحیح نیست یکی از مهمترین روش‌ها آموزش تفکر انتقادی، خلاقانه و مشارکتی است بنابراین هنوز هم کودکان ما فکر می‌کنند که انیشتین و ابن سینا انسان‌های استثنایی بودند و در هزاران سال شاید یکی اینطور شود اما ما می‌گوییم آنها درست فکر کرده‌اند و از مهارت‌هایشان خوب استفاده کردند، این مهارت‌ها در وجود همه قابل ارتقاء است، روش‌های بسیاری است تا بتوان مهارت‌ها را گسترش داد حتی انسان‌ها در زندگی معمولیشان نیز نیاز به این یادگیری دارند تا تصمیمات صحیحی بگیرند برخی فکر می‌کنند این لفظ فلسفه برای کودکان یک پز روشنفکری است و از اسمش خوششان می‌آید درحالیکه این دغدغه ما است بیشتر این مشکلات نیز در سیستم آموزش و پرورش وجود دارد که باید بسیاری مسایل آنجا رفع شود.

*ابزارهای پرورش فکر فلسفی کودکان

ابزارها در زمینه پرورش فکر فلسفی از کتاب و محتوای مکتوب تا بازی‌ها متفاوت است روح‌الله کریمی، پژوهشگر می‌گوید که کتاب داستان و راهنمای مربی بسیار مهم است و می‌افزاید: این کتاب‌ها هم البته باید بومی باشد و منطبق بر فرهنگ ایرانی و اسلامی به علاوه مبانی و مباحث دانشگاهی نیز در این زمینه نیازمند تولید است. علاوه بر این مسئولان نیز باید براساس سند چشم‌انداز بیست ساله فکر پروری و خروج از حافظه محوری از بهترین ابزارها استفاده کنند.

*کانون پرورش فکری در راستای تولید فکر فلسفی برنامه دارد

زهره پریرخ عضو شورای انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و مسئول شورای پیش دبستانی می‌گوید آنچه در آموزش فلسفه برای کودکان مهم است، اینست که کودک با چون و چرا به اطراف خود نگاه کند و با کنجکاوی همه چیز را کشف کند تا بتواند دنیای اطراف خود را بهتر بشناسد، بنابراین در این راستا بازی‌های فکری بسیار مهم است و علاوه بر آن بحث و گفت‌وگو که با کاوش همراه است، باعث می‌شود کودک به نقطه مفهوم‌سازی در هدایت ذهن برسد. بنابراین کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان یک بخشی برای این موضوع درنظر گرفته حتی یک تعداد کتاب هم منتشر کرده و به صورت مستقیم و غیرمستقیم به بحث اندیشیدن با تأمل نگاه می‌کند به طور مثال انتشار کتاب‌های «قصه، فکر، گفت‌وگو» در حوزه ادبیات کودک صورت گرفته برای گروه سنی (ب) و مجله کوشش خردسال دراین راستا حایز اهمیت است. در نهایت باید در نظر داشته باشیم که ما در این زمینه کمبود داریم این همه مسایل و معضلات در کشور نشان می‌دهد که هنوز به مرحله سازما‌ن‌یافتگی و برخورد سیستماتیک نرسیده‌ایم و در مرحله آزمون و خطا هستیم بنابراین باید نحوه ارتباط با کودک و ذهن او را بیاموزیم، رسانه‌ها نیز دراین زمینه بیشتر جریان‌‌ُسازی کرده و این بحث موضوع مقالات بیشتری قرار بگیرد.

*مربی نقطه کانونی تفکر فلسفی کودکان

در نهایت یحیی قائدی می‌گوید که مهمترین منبع برای فلسفه کودکان مربی است چراکه کودکان را توانمند می‌کند بنابراین این آموزش از روی کتاب خواندن محقق نمی‌شد با مهارت باید این مسایل را به کودکان آموزش داد بنابراین یک مجموعه کتاب‌های آموزش مربی نیز نیاز داریم چرا که کودکان معلومات نمی‌خواهند مهارت نیاز دارند، بنابراین چون فکر به حوزه خاصی مربوط نیست در تمام حوزه‌ها و رشته‌ها باید مربی داشته باشیم و در این راستا فیلم، داستان و گزارش تهیه کنیم و مقصود از تلاشمان نیز برای بچه‌های سه تا هجده سال باشد که حضور خود را از مهدکودک‌ها آغاز می‌کنند. دولت می‌تواند از تربیت مربی دراین زمینه حمایت کند و خانواده‌ها و بچه‌ها نیز در این حوزه‌ها حضور فعال داشته باشند.