روشهای مختلف اعتراض به تحریم / عباس ملکی

1392/6/8 ۲۰:۳۱

ایرانیان همواره به وضعیت حال خود منتقدند، زیرا بر این تصورند که جایگاه بایسته و شایسته آنان در سطح محلی، ملی، منطقه ای، و جهانی با آنچه که باید باشد، فاصله زیادی دارد.

ایرانیان همواره به وضعیت حال خود منتقدند، زیرا بر این تصورند که جایگاه بایسته و شایسته آنان در سطح محلی، ملی، منطقه ای، و جهانی با آنچه که باید باشد، فاصله زیادی دارد. آنها بر این باورند که ظرفیت ها و قابلیت های این کشور بسیار فراتر از عملکردهای فعلی جامعه و حکومت ایرانی است.

جامعه ایران مانند دیگر جوامع با تمدن و تاریخ طولانی، دارای روابط پیچیده و چند لایه ای در درون اجتماع است. دو موضوع عمده در آستانه انتخابات ریاست جمهوری در 1392 برای مردم ایران برجسته شد. دلیل برجسته شدن این دو موضوع، سلسله تحولات ایران از 200 سال پیش تاکنون، خصوصا هرم قدرت در پس از انقلاب و به ویژه دگرگونی های جامعه ایرانی در سالهای اخیر است.  دو موضوع عمده عبارتند از

1- مسئله روابط ایران و آمریکا و موضوعات وابسته به آن خصوصا تحریم ها علیه ایران

2-مسئله روابط دولت و مردم در جامعه ایران

در مسأله اول مهمترین چالش، موضوع هسته ای ایران است. در مورد سیاست های هسته ای، از گذشته دو نظر وجود داشته است. نظر اول می گوید که در بخش هسته ای باید در برابر غرب مقاومت کرد. چون اگر مقاومت صورت نگیرد و به یک مصالحه با غرب برسیم، بلافاصله غرب موضوع حقوق بشر را پیش خواهد کشید. اگر مسئله حقوق بشر بتواند حل شود، مسئله تروریسم جهانی جلو خواهد آمد. یعنی غرب هیچگاه بدون مسئله با ایران نخواهد بود، همانطور که در پیش و پس از انقلاب این چنین بوده است. بنابراین چه خوب است که همین جا یعنی در موضوع هسته ای محکم بایستیم و بجایی نرسیم که مانند شاه مجبور باشیم درهای زندان اوین را به سوی هیئت های خارجی بگشائیم. نظریه دوم می گوید که فنآوری هسته ای در سطح کاربردی آن اکنون برای ایران میسر است. پس می توان با غرب به مذاکره نشست و مصالحه نمود و کشور را از تحریم های کشنده بیرون برد.

2-تئوری اقدام قهرآمیز

تمامی اقدامات آمریکا و اروپا در سالهای اخیر علیه جمهوری اسلامی ایران در چارچوب اقدامات قهرآمیز  می تواند فهرست شود. اقداماتی را که در مجموعه روابط میان کشورها مورد بررسی قرار می گیرد می توان این گونه برشمرد: شناسایی کشور دیگر، دیپلماسی عمومی یا قدرت نرم، دیپلماسی کلاسیک، اقدامات قهرآمیز، جنگ و جنگ سایبری. اقدام قهرآميز يكي از انواع روابط ميان كشورها به حساب مي آيد. اقدام قهرآمیز عبارت است از تهدید به آسیب وارد کردن در آینده به عنوان ابزاری برای نفوذ در صحنه بین المللی. هدف از اقدامات قهر آمیز این است که با استفاده از این اقدامات کشور اول می تواند کشور دوم را ناگزیر سازد تا رفتار خود را در جهت دلخواه کشور اول تغییر دهد. ابزار این کار عبارتست از تهدید به تحمیل اقدامات هزینه بر تنبیهی، اگر کشور دوم از این کار سرباز زند. اما اگر کشور دوم براساس نظر کشور اول اقدام نماید، اقدامات تنبیهی از میان برداشته خواهد شد. بنابراین اقدام قهرآمیز یک معامله همراه با چانه زنی است که مانند دیگر انواع معاملات نیازمند همکاری دو طرف برای رسیدن به نتیجه است. از لحاظ دیگر اقدام قهرآمیز یک امر استراتژیک است، یعنی ویژگی های تفکر استراتژیک را دارد، هم وسیع و جامع است و هم دراز مدت و آینده نگر است. زیرا هم کشور انجام دهنده و هم کشور هدف اقدامات خود را بر مبنای پیش بینی این که چگونه کشور دیگر عکس العمل نشان می دهد انتخاب می نمایند.

چه تفاوتی میان اقدامات قهرآمیز و جنگ وجود دارد؟ جنگ به گفته توماس شلینگ (1956) غیردیپلماتیک و یک مجادله ساده در مورد زور است. اما اقدام قهرآمیز، اقدامات دیپلماتیک را در بر میگیرد. در جنگ سنتی، خشونت مستقیما برای رسیدن به یک نتیجه که می تواند از بین بردن مقاومت کشور دوم باشد استفاده می شود. اقدام قهرآمیز با تحمیل اجباری اراده یک کشور علیه دیگری، مانند جنگ سنتی تفاوت دارد. اقدام قهرآمیز، دیپلماتیک است و مانند سایر انواع دیپلماسی، تلاش برای مصالحه است. اقدام قهرآمیز بستگی تنها به زور کشور اول و دوم ندارد، بلکه به منافع آنان نیز بستگی دارد. هدف اقدام قهرآمیز تاثیرگذاری بر پروسه تصمیم گیری داخلی کشور هدف به منظور تغییر دادن آن است. در اقدام قهرآمیز ممکن است خشونت دارای ارزش استراتژیک نباشد. کشور اول ممکن است برای آنکه کشور دوم را به تغییر رفتار متقاعد کند از نیروی نظامی استفاده محدودی بنماید تا نشان دهد که بصورت ضمنی و یا صریح که می تواند از نیروی نظامی استفاده وسیعتری هم بکند.

انواع دیپلماسی قهرآمیز (تحریم های دیپلماتیک) عبارتند از سیاست چماق و هویج، فشار و گفتگو، تحریم اقتصادی، نیروی نظامی و عملیات پنهان. اما سوال این جاست که چه زمانی اقدامات قهرآمیز موفق است؟ به زبان ساده، اقدام قهرآمیز زمانی موفق است که بتواند تصمیم گیران در کشور هدف را متقاعد کند که رفتار خود را تغییر دهند و در غیر این صورت وضعیت فعلی برای آنها دارای هزینه های متعدد خواهد بود. به همین دلیل اقدام قهرآمیز هم باید چماق داشته باشد و هم هویج. مشوق های اقدام قهرآمیز به ظاهر شیرین و مثبت هستند. اما این فقط در ظاهر است و در باطن هم چنان اقدامات قهرآمیز هستند. اقدام قهرآمیز باید مشروط باشد: کشور دوم باید بفهمد که اگر با شرایط کشور اول موافقت نکند، چه اتفاقی پیش خواهد آمد. همچنین اطمینان داشته باشد که اگر با شرایط کشور اول موافقت کند، تهدید عملی نخواهد شد. در مورد ایران چنین وضعیتی وجود ندارد که مقامات ایرانی اطمینان داشته باشند که اگر اقدام مثبتی انجام دهند، تهدید از بین خواهد رفت.

به چه اقداماتی می توان عنوان اقدامات قهرآمیز داد؟ ادبیات اقدامات قهرآمیز می گوید که جراحات اقتصادی و یا حملات نظامی به یک کشور لزوما به تغییرات سیاسی نخواهد انجامید. تاثیر چماق پارادوکسیکال است. در ادبیات بازدارندگی در روابط بین الملل از این دینامیزم به مدل اسپیرال یاد میشود . یعنی فشار بر حریف، محرک یک عکس العمل شتابناک افزاینده خواهد بود. نظریه پردازان تحریم اقتصادی معتقدند که ضربات اقتصادی ناشی از تحریم عمدتا باعث انگیزه می شود تا رژیم در کشور حریف دارای پشتیبانی بیشتر داخلی شود و بتواند افکار عمومی و نخبگان را به نوعی تحریک کند که راه بر هرگونه امتیاز دهی به طرف مقابل بسته شود.

3-تئوری تحریم

نظریه‌پردازانی که مسأله تحریم را بررسی می کنند. گزینه‌هایی را در بررسیها و مدل‌سازیهای خود مد نظر قرار می‌دهند. مثلا ویلیام کامفر با استفاده از نظریه انتخاب عمومی به بررسی اثر تشدید تحریمها بر تصمیم کشور تحریم شونده می پردازد و اذعان می‌کند اگر کشور تحریم شونده به تخفیف تحریمها امید نداشته باشد، همکاری نخواهد کرد و تسلیم نخواهد شد. دیدگاه اول در مورد مسأله هسته ای ایران نیز با توجه به این فرض که امیدی که به تخفیف و بهبود روابط ایران و غرب نیست و پس از حل مسأله هسته ای مسائل دیگری پیش خواهد آمد، از مقاومت بیشتر در همان مسأله هسته‌ای حمایت می کند. دانیل درنزر نیز در کتاب خود سعی دارد تناقض تحریمها را با استفاده از نظریه بازی‌ها مدل کند و نشان دهد موفقیت تحریم در تغییر سیاستهای کشور تحریم شونده در گرو اقدام دو گانه کشور تحریم کننده است. یعنی کشور تحریم کننده باید از یک سو چراغ سبز رفع تحریمها در صورت همکاری را نشان دهد و از سوی دیگر تهدید بدتر شدن وضعیت اقتصادی در صورت عدم همراهی و تمکین را در حد واقعی و قابل قبولی حفظ کند. دیدگاه دوم در مورد مسأله هسته ای ایران بر این اساس و با فرض بهبود اوضاع در صورت همکاری قابل توجیه است.

واقعیت این است که قبل از اعمال تحریم ها هم این دو نظر وجود داشت، اما نباید تاثیر تحریم ها را نادیده گرفت. تحریم ها، نخبگان ایرانی را از حالت آرمانی به زمین آورد و نشان داد که چگونه تحریم می تواند مانع توسعه ایران شود. حتی مانع از خرید یک کتاب بصورت الکترونیک شود، می تواند مانع سفر با هواپیما شود.

تاریخ تحریم نشان می دهد که تحریم ها کمتر موفق شده اند که به اهداف خود برسند. تحریم در چند مورد خاص به نتیجه های محدود رسیده است. احتمالا تحریم بیشتر مابین کشورهایی با سیستم سیاسی مشابه و همچنین متحد اقتصادی و یا سیاسی موثر است تا کشورهایی که دارای وضعیت سیاسی متفاوت با کشورهای تحریم کننده هستند. تحریم می تواند نخبگان را هدف قرار دهد و یا کل جامعه را. اما سوالی که در مورد تحریم مطرح است این است که آیا تحریم به اهداف سیاسی خود می رسد یا تنها به اهداف اقتصادی منجر می شود؟

نکته دیگری که در مورد تحریم وجود دارد این است که تنها نگاه کردن به رفتار کشور حریف نیز بعضا گمراه  کننده است. رفتار دولت حریف در بهترین حالت یک شاخص با تاخیر است. چون کلا تحریم اقتصادی در درازمدت نتیجه می دهد و در کوتاه مدت نمی توان شاهد تغییرات رفتاری در دولت مقابل شد. نمونه لیبی گواهی بر این مدعاست. لیبی درانتهای سال 2003 تجهیزات هسته ای خودش را تحویل داد. طرفداران اقدامات قهرآمیز می گویند که تحریم اقتصادی علیه لیبی، انزوای دیپلماتیک، و تهدید ضمنی به استفاده از نیروی نظامی به خصوص بعد از اشغال عراق باعث شد که قذافی تصمیم بگیرد این تجهیزات را تحویل دهد. اما مخالفان اقدامات قهرآمیز می گویند که تحریم های سازمان ملل علیه لیبی سال ها بدون نتیجه اعمال می شد و تحریم ها در زمان تصمیم قدافی تعلیق شده بود. همچنین مذاکرات لیبی و کشورهای غربی نیز قبل از اشغال عراق شروع شده بود. مسئله این است که تصمیم لیبی آخرین عمل از یک سلسله کنش و واکنش بود که اکثر آنها بیرون از میز مذاکره اتفاق افتاد. مسائل داخلی لیبی و موضوع قدرت در طرابلس در تصمیم قذافی دخالت داشت.

4-تحریم ایران

مشوق ها و انگیزه های مثبت در چارچوب اقدام قهرآميز از طریق مذاکرات چندجانبه به ايران داده شده است كه آن ها را در موارد زیر مي توان دسته بندی کرد: بهبود روابط دیپلماتیک، عضویت در سازمان تجارت جهانی، همکاری های هسته ای غیر نظامی، قرارداد تجارت و همکاری با اتحادیه اروپایی  (TCA)، امکان سرمایه گذاری مستقیم در ایران، عضویت در منشور انرژی ، فروش هواپیما و لوازم یدکی. در مقابل اين مشوق ها، اعمال تحریم های شدیدتر آمریکا علیه ایران نیز وجود دارد. منطق این اقدامات آن است که آمریکا و اروپا معتقدند که مشوق ها بدون تهدید قهرآمیز در مورد ایران برای تغییر رفتار ایران کافی نیست. منطق 1+ 5 این بوده است که اگر مشوق ها همراه با اقدامات تنبیهی مانند تحریم و تهدید به حملات با امکانات نظامی باشد، ایران به مذاکره تن خواهد داد. این تحریم ها از شدیدترین تحریم های چندجانبه علیه یک کشور است. اوباما پيش از انتخابات رياست جمهوري، در 22 اکتبر 2012 گفت "دولت من قوي ترين اتحاد و قويترين تحريم ها در تاريخ را عليه ايران سازماندهي كرده است." اما سئوال اساسی این است که مقدار شدت ابزارهای قهرآمیز که بر ایران وارد می شود تا چه اندازه بر رفتار هسته ای ایران و تغییر آن تاثیر دارد؟

تحلیل هزینه/فایده تصمیم به موافقت از طرف ایران با پیشنهادات آمریکا و دیگر کشورها مشخص نمیکند که در آینده وضعیت بهتری در انتظار ایران است. بنابراين نوعي عدم اطمینان به توافق با غرب در ايران وجود دارد و اين نظریه مطرح است كه ”هر قدم که ایران به عقب پابگذارد، غرب دو قدم پیش خواهد آمد“. مورد بعدي اين كه توافق به معناي ضعف در برابر حريف و موافقت با تقاضاي غرب به معناي تشويق غرب به مطرح كردن تقاضاي بيشتر است؛ تقاضاهای بیشتري مانند حقوق بشر، تروریسم، صلح خاورمیانه و نقش ایران در منطقه. بنابراین هزینه ها و فایده های این معامله برای ایران با عدم قطعیت روبروست. مسئله فنآوری هسته ای و مقدار پیشرفت آن یک موضع همراه با ریسک است. ریسک فنآوری و هزینه تحریم ها و آینده آن نیز مشخص نیست و معلوم نیست که چه مقدار از مشکلات اقتصادی ایران به خاطر مسئله تحریم است و چه مقدار سوء مدیریت داخلی.

بدون هيچ ترديدي، ايراني ها در دور زدن تحریم ها عملكرد خوبي از خود نشان داده اند. تجارت با كشورهاي ديگر، استفاده از راه هاي مالی، روش های حمل و نقل جديد، توليد داخلي و ... موضوعاتي هستند كه مهم به نظر مي رسند. سيستم تصميم گيري در ايران تا اندازه اي متمركز است، اما روش هاي تصميم گيري يكه و يكتا نيست. در طول تاريخ نيز مشاهده شده است كه ايران، بر اثر اعمال زور علیه کشور، به سازش تن نخواهد داد. يعني هرچه فشارها زياد شود، اين كشور و تصميم گيران در آن زمان تصميم به مصالحه نخواهند گرفت. بنابراين ایران تحت فشار تصمیم به مصالحه نخواهد گرفت و بر اساس مبانی فرهنگی می توان از یک تهدید خارجی، یک فرصت سیاسی داخلی ساخت. در این مورد ناسیونالیسم، جمع کردن مردم در کنار پرچم، بیشتر شدن نفوذ نظامیان قابل طرح است. تحریم اگر بتواند در کشوری جواب دهد، احتمالا کشوری است که عدم رفاه اقتصادی بتواند موجب اعتراض و لابی گری در پارلمان شود. اما طبیعی است که زمانی که کشور در معرض یک تهدید خارجی است، هیچ دولتی اجازه اعتراض به وضعیت اقتصادی را نخواهد داد. در این شرایط تحریم باعث تضعیف وضعیت طبقه متوسط می شود. پس تحریم ها پیامدهای پارادوکسیکال دارند. حتی تحریم می تواند باعث بهتر شدن وضعیت طرفداران حکومت شود. شاید تحریم باعث قوی تر شدن وضعیت کسانی شود که اتفاقا تحریم برای مخالفت با آنان تدارک دیده شده است.

به اعتقاد نگارنده از ابتداي انقلاب تا كنون همه  اقدامات آمريكا همواره در چارچوب اقدامات قهرآميز بوده است بنابراين ارائه مشوق ها و پيشنهاد مذاكرات، همه جزء اقدامات قهرآميز محسوب مي شود. وضعیت بهینه برای ایران اين است كه آمريكا قطع روابط يك جانبه خودش با ایران را كه در آوريل 1980 انجام داد را به نوعي جبران كند. اگر امروز تصميم بر رفع تحريم ها و اقدامات قهرآميز باشد با توجه به شكل تصميم گيري در كشوري مانند آمريكا حداقل ده سال طول مي كشد تا عملا تحريم ها رفع شود. براي ايران نيز به اعتقاد من سه انتخاب منطقه گرايي در سياست خارجي، ظرفيت سازي در توليد نفت خام و گاز طبيعي، و ايجاد يك شبكه روابط عمومي در سطح جهاني براي نشان دادن واقعيت هاي ايران مي تواند راهگشا باشد.

موضوع تحریم ایران و شدت گرفتن آن در سالهای اخیر، موضوعی است که همه ایرانیان چه در داخل و چه در خارج از ایران را تحت تاثیر قرار می دهد. تلاش آمریکا و کشورهای غربی دیگر برای منزوی نمودن، فلج کردن و محروم نمودن ایران از یک توسعه متوازن و دراز مدت باعث گردیده است که بخش های اقتصادی، اجتماعی، نظامی و بهداشتی ایران از عوارض مستقیم و غیرمستقیم تحریم و بایکوت آسیب دیده و راه بر ارتقا و رشد نیروی انسانی ایران در دراز مدت بسته شود. تحریم های بین المللی علیه ایران، که عموما متوجه بخش هائی کلیدی نظیر امور دفاعی، مالی و نفت است، در سال های اخیر بیشتر با این هدف شدت گرفته است که تهران را به انصراف از برنامه جنجالی اتمی اش وادارد.

ملل متحد:

از سال ۲۰۰۶ به بعد شورای امنیت سازمان ملل متحد این تحریم ها را تصویب کرده است:

1-قطعنامه 1696 (31 ژوئیه 2006)، اين قطعنامه از ايران درخواست كرده است كه تا 9 شهريورماه فعاليت هسته اي خود را تعليق كند و در غير اين صورت با تحريم هاي احتمالي ديپلماتيك يا اقتصادي مواجه خواهد شد. این قطعنامه بر اساس بند 40 فصل هفت منشور سازمان ملل تصويب شد كه حاوي معيارهاي تنبيهي يا تحريمي نیست. بندهای بعدی منشور حاوی روش های قهرآمیز علیه کشور هدف است.

2-قطعنامه ۱۷۳۷ (۲۳دسامبر ۲۰۰۶) که ضمن وضع تحریم هائی اقتصادی و تجاری علیه ۱۰ نهاد مرتبط با برنامه های اتمی و موشکی تهران، دارائی های این ۱۰ نهاد و ۱۲ مقام سرشناس را بلوکه می کند.

3-قطعنامه ۱۷۴۷ (۲۴ مارس ۲۰۰۷) که ضمن بلوکه کردن دارائی های ۱۳ نهاد دیگر مرتبط با برنامه های اتمی و یا مرتبط با سپاه پاسدران انقلاب، خرید های تسلیحاتی ایران و پرداخت وام به ایران را با تحریم ها و محدودیت هائی مشخص روبرو می کند.

4-قطعنامه ۱۸۰۳ (۳ مارس ۲۰۰۸) که نهادها و افراد بیشتری را در معرض بلوکه ساختن دارائی ها و ممنوعیت های مسافرتی قرار می دهد. این قطعنامه در عین حال صدور اقلام دارای موارد استفاده دوگانه (نظامی وغیر نظامی) را به ایران ممنوع می کند.

5-قطعنامه 1835 (27 سپتامبر 2008)، فعالیت های وزیران خارجۀ چین، فرانسه، آلمان، فدراسیون روسیه، انگلستان و ایالات متحدۀ آمریکا را با پشتیبانی نمایندۀ عالی اتحادیۀ اروپا در تشریح رویکرد مبتنی بر دو مسیر، نسبت به مسئلۀ هسته ای ایران را باردیگر مورد تأیید قرار می دهد و یکبار دیگر بر تعهد خود در چارچوب مربوط به راه حل مبتنی بر مذاکره در مورد مسئلۀ هسته ای ایران تاکید می ورزد و از ادامۀ کوشش هایی که در این زمینه در جریان است استقبال میکند، و از ایران می خواهد تا بدون هیچگونه تأخیری به الزامات خود به موجب قطعنامه های شورای امنیت به طور کامل عمل کند و شرایط مورد درخواست شورای حکام آژانس را به جا آورد.

6-قطعنامه 1887 (اول اکتبر 2009)  با هدف ممانعت بازیگران غیر عضو معاهده عدم گسترش سلاح های هسته ای از دسترسی یا دریافت کمک و منابع مالی جهت دستیابی به سلاح های کشتار جمعی و مواد و ابزار مربوطه، بر اساس این قطعنامه تأکید می کند، و از کشورهای عضو می خواهد تا با کمیته ای که متعاقب این قطعنامه تأسیس می شود و آژانس بین المللی انرژی اتمی همکاری کنند.

7-قطعنامه 1929 (۹ ژوئن ۲۰۱۰) که ضمن ایجاد محدودیت هائی بیشتر در مورد سرمایه گذاری هائی مشخص در ایران و ممنوعیت فروش انواع مشخصی از تسلیحات (تانک ها، هواپیماها و هلی کوپترهای جنگی)،اسامی جدیدی را به فهرست تحریم شدگان افزوده است.

آمریکا:

نخستین تحریم هائی که واشنگتن در سال های دهه ۱۹۸۰ علیه تهران وضع کرد شرکت های بازرگانی و بازرگانان آمریکائی رااز تجارت با ایران، بدون کسب مجوز از وزارت خرانه داری، منع می کند.

در سال ۲۰۰۸ آمریکا محدودیت های مالی بیشتری را وضع کرد که بانک های آمریکائی را از عمل کردن به عنوان واسطه ای برای نقل و انتقال های مالی با ایران منع می کند.

در ژوئیه ۲۰۱۰ قانونی وضع شد که فروش بنزین را به ایران که شدیدا به این فرآورده نفتی پالایش شده نیازمند بود، هدف می گیرد و شرکت های خارجی سرمایه گذار در صنایع نفت ایران را مشمول جریمه می کند.

در نوامبر ۲۰۱۱ واشنگتن تحریم های علیه حمایت کنندگان از پروژه های صنعت نفت ایران را شدید تر کرد.

در دسامبر ۲۰۱۱ واشنگتن تحریم هائی را وضع کرد که دارائی موسسات مالی خارجی طرف معامله با بانک مرکزی ایران و درگیر در بخش صنایع نفت را مشمول بلوکه شدن می سازد. و نهایتا در ژوئیه 2013 طرح جدید تحریمی آمریکا علیه ایران در جهت توقف کامل صادرات نفت کشور در مجلس نمایندگان آمریکا به رای گیری گذاشته شد و با 400 رای موافق در برابر 20 رای مخالف به تصویب رسید. این طرح تنها چند روز پیش از حضور دکتر روحانی در راس دولت به تصویب رسید و پس از تائید سنا، به قانون جلوگیری از هسته ای شدن ایران تبدیل می شود.

اروپا:

اتحادیه اروپا در مجموع و بطور کلی حامی تحریم های مصوب و به اجرا گذاشته شده توسط سازمان ملل متحد از سال ۲۰۰۶ به بعد بوده است. اتحادیه اروپا در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۰ علاوه بر تحریم های مصوب سازمان ملل متحد، کمک های فنی به صنایع نفت ایران و یا انتقال تکنولوژی های نفتی به این صنایع را منع کرد و ضمن محدود ساختن فعالیت های بعضی از بانک های ایرانی، اسامی مقامات ایرانی بیشتری را به فهرست افرادی افزود که سازمان ملل متحد آنان را مشمول منع مسافرت می شناسد. سپاه پاسداران انقلاب در کانون توجه این تصمیمات است. در ماه های مه و دسامبر ۲۰۱۱، دارائی های ۲۴۳ نهاد و حدود ۴۰ فرد دیگر بلوکه شد، و ممنوعیت های مسافرتی نیز در مورد آنان برقرار گشت. در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۲ اتحادیه اروپا در مورد منع اغلب نقل و انتقال های مالی با بانک مرکزی ایران به توافقی کلی رسید. در ۲۳ ژانویه ۲۰۱۲ اتحادیه اروپا در مورد منع واردات نفت از ایران و خروج مرحله به مرحله از قراردادهای موجود تا ماه ژوئیه به توافق رسید. در چارچوب این توافق واردات مواد شیمیائی نیز همراه با فروش طلا و دیگر فلزات گرانبها و نیز الماس به ایران منع شده است. اتحادیه اروپا براساس این توافق می تواند دارائی های بانک مرکزی ایران را بلوکه کند.

5-اهمیت آمریکا در مجموعه تحریم

اين چنين است كه دو مسير پا به پاي يكديگر در برابر توسعه ايران در حال پيشروي است. ابتدا تحريم هاي اشاره شده در قطعنامه هاي صادره از شوراي امنيت ملل متحد و ديگري تلاش آمريكا براي مهار ايران و تحريم هاي فرامرزي اين كشور به خصوص در بخش هاي مالي و بانكي و همچنين در صنعت نفت و گاز و بخش هاي پژوهشي كشور. گرچه اميدواري براي پايان يافتن منازعه هسته اي ايران و غرب و رسيدن به يك راه حل بهينه مبتني بر حفظ استقلال و حقوق ايران و همچنين رفع نگراني كشورهاي ديگر باقي است، اما به نظر مي رسد كه بحث در مورد تدوين استراتژي هاي اقتضايي و بررسي راه هاي مواجهه با تحريم ها و تضييقات تحميلي بين المللي در برابر فشارهاي آمريكا ضروري باشد.

راهبردهای آمریکا علیه ایران، از پس از انقلاب اسلامی بصورت مدون و مشخص طراحی و اکنون اجرا می گردد. این راهبردها را می توان در چند بخش تقسیم نمود:

1- ايجاد اجماع جهاني عليه ايران : اين كار از طريق فعاليت هاي ديپلماتيك در شوراي حكام آژانس بين المللي انرژي هسته اي، شوراي امنيت ملل متحد و همچنين جريانهايي نظير اجلاس سران گروه 8، گروه20، اتحاديه اروپا و اجلاس كشورهاي اروپايي و آسيايي انجام مي شود.

2-افزايش تحريم هاي مالي و پولي: يكي از مهمترين راهبردهاي آمريكا در مبارزه عليه ايران، استفاده از نهادهاي مالي جهاني و بين المللي است. نفوذ آمريكا در بانك جهاني و صندوق بين المللي پول، ايران را از دريافت هاي وام هاي موثر بلندمدت محروم نموده است. آمريكا به دنبال متوقف ساختن کامل همكاري بانك هاي خصوصي و همچنين اعتبارهاي دولتي با دولت ايران و شركت هاي ايراني است.

3- ناامن كردن جهان براي مقامات ايراني: مجازات هاي هدفمند آمريكا عليه ايران داراي بخش قابل توجهي در مورد مقامات ايراني است. يكي از روش هاي مقابله با فعاليت هاي مقامات ايراني، ايجاد موانعي است تا به صورت حقوقي يا رواني از تحرك آنان در صحنه جهاني بكاهد.

4- حمله نظامي: آمريكا از لحاظ نظامي قويترين كشور جهان است و تصميم گيران واشنگتن هزينه ها و مزيت هاي برتري نيروي نظامي را براي آن تحمل مي نمايند تا از آن در موقع مقتضي استفاده نمايند. يكي از تئوري هاي آمريكا پس از فروپاشي اتحاد شوروي مداخله انسان دوستانه در نقاطي از جهان است كه به نظر غرب يك فاجعه انساني در حال اتفاق است و يا نهادهاي دموكراتيك به صورت بحراني در معرض فروپاشي است، هرچند كه اين مداخله با حقوق بين الملل و منشور ملل متحد در ظاهر ناهمخوان باشد. این بهانه تاکنون در افغانستان، لیبی، صربستان، و عراق مورد استفاده قرار گرفته است.

5- مذاكرات سياسي: پس از پيروزي انقلاب اسلامي، دولت هاي مختلف در واشنگتن مايل به مذاكره سياسي با جمهوري اسلامي ايران بوده اند و در اين راه سرمايه گذاري هاي فراواني نموده اند اما در مقابل دولت هاي ايران از اين كار سرباز مي زدند. حتي يك بار هيات مذاكره كننده آمريكايي مجبور شد كه هواپيماي خود را در تركيه به زمين بنشاند، زيرا امام خميني از قبول آنان براي مذاكره در مورد رهايي گروگان هاي آمريكايي استنكاف نمود. پس از افزايش اختلاف بين ايران و گروه كشورهاي غربي در خصوص مساله هسته اي، حمله آمريكا به افغانستان و متعاقبا به عراق، ايران برخي از اوقات براي مذاكرات چندجانبه در چارچوب آمريكا و اروپا و همچنين دوجانبه با آمريكا اظهار آمادگي نمود، اما آمريكا براي مذاكرات رودررو شروطي از جمله پايان دادن به فعاليت هاي غني سازي اورانيوم را مطرح كرد.

6-چه باید کرد؟

با تمام گزندگی و سختی تحریم های اعمال شده علیه ایران، مانند هر پدیده دیگری مبارزه با آن امکان پذیر است. یافتن راه ها و روش های تعامل با تحریم و یا دور زدن آنها یکی از وظایف ملی است. به نظر می رسد اقدامات علیه تحریم می تواند در چند حوزه انجام شود:

اقدامات سیاسی

اقدامات سیاسی در برابر تحریم می تواند در چند بخش انجام پذیرد:

1-مذاکرات برای پایان یافتن مسئله هسته ای: پرونده هسته ای ایران دارای نشیب و فراز بسیار بوده است. اکنون نمایندگان پنج کشور عضو دائم شورای امنیت بعلاوه آلمان در برابر ایران چند دوره از مذاکرات را در شهرهای مختلف جهان انجام داده اند. در سایه تغییرات در قوه مجریه ایران امید می رود که مذاکرات از حالت شکلی به محتوایی ارتقا یافته و بتواند پیش نیاز مصالحه ای در مورد مسئله هسته ایران شود.

2-فعالیت های منطقه ای ایران: منطقه گرایی به احتمال زیاد مهمترین راهبرد در سیاست خارجی ایران خواهد بود. گرچه تحریم در روابط ایران و منطقه تاثیر گذار است، اما تحریم نمی تواند کاملا این روابط را قطع کند. بهترین روابط ایران با عراق از زمان تشکیل کشوری به نام عراق در همین سالها که تحریم علیه ایران جاریست، رخ داده و واقعا اگر در بخش نفت و گاز، پیشرفت های بین دو کشور بین ایران وعراق چشمگیر نبوده، مقصر طرف ایران است. روابط ایران و روسیه هم همینطور است. حجم عظیمی از حمل ونقل کالا به ایران از طریق دریای خزر و بنادر روسی انجام می گیرد. با افغانستان هم روابط تجاری بالا رفته است. با ترکیه همچنان مانند سابق همکاری های اقتصادی و مالی انجام می شود. روابط ایران با کشورهای همسایه می تواند علیرغم فشار آمریکا گسترش یابد، چون این یک بازی برد-برد است.

اقدامات مدنی

مجموعه فعالیت های گروهی از طرف لایه ها و طبقات مختلف اجتماعی می تواند در برابر تحریم، روش تفکر جامعه ایران را نشان دهد. تنظیم کنندگان تحریم همواره ادعا می کنند که هدفگذاری تحریم ها به طرف دولت ایران نشانه رفته و از مردم ایران حمایت می کند. موارد متعددی نشان می دهد که اتفاقا تحریم ها برای مردم ایران بیشتر گزنده است تا دولت ایران و تصمیم گیران داخل نظام. در روزهای اخیر فعالیت های متعددی از طرف سازمان های غیردولتی ایرانی، گروه های اجتماعی، ایرانیان خارج از کشور، و نخبگان ایرانی شکل گرفته است.

اقدامات حقوقي

اقدامات حقوقي می تواند بخشي از فعاليت‌هاي دولت ايران باشد. علي‌رغم صحت اين مطلب كه قدرت‌هاي بزرگ نفوذ بيشتري در سازمان‌هاي بين‌المللي دارند، اما اين موضوع نمي‌تواند مانع از تاثير فعاليت‌هاي حقوقي و سياسي در سازمان‌هاي جهاني باشد. در اين رابطه چند مطلب اضافه مي‌گردد:

1- دولت ايران بايد مابين اقدامات آمريكا و شوراي امنيت ملل متحد تفاوت قائل شود. علي‌رغم آنكه پرونده شوراي امنيت نشان مي‌دهد كه اين شورا در جهت منافع قدرت‌هاي بزرگ تصميم مي‌گيرد، اما اين بدان معنا نيست كه تصميمات اين شورا فاقد مشروعيت است. تحريم‌هاي آمريكا عليه ايران غيرمنصفانه و غيرمشروع است و حتي اكثرا غيرحقوقي تنظيم گشته است. در عين حال بايد مواظب بود كه تحريم‌هاي سخت آمريكا را مي‌توان ناديده گرفت، اما تصميمات ساده شوراي امنيت را نمي‌توان ناديده گرفت. اگر ايران بخواهد از تحريم‌هاي آمريكا خود را در امان نگاه دارد، مستلزم آن است كه بتواند با همسايگان خود روابط عادي داشته باشد. بنابراين قطعنامه‌هاي شوراي امنيت بي‌اهميت نيست و موقعيت بهينه براي ايران آن است كه بتواند پرونده خود را از شوراي امنيت به آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌اي بازگرداند.

2- در عين حال ايران مي‌تواند از آمريكا براي دخالت در امور داخلي خود به ديوان دادگستري بين‌المللي شكايت برد. اين كشور در مذاكرات مربوط به حل و فصل اختلا‌فات مابين دو كشور و تفاهم موسوم به الجزيره تعهد نموده است كه در امور داخلي ايران دخالت ننمايد. مسوولا‌ن آمريكا به صراحت از اين دخالت سخن مي‌گويند. موضوع مهم این است که ایران در سال ۱۹۹۶، یعنی ۶ یا ۷ سال پیش از مطرح شدن پرونده اتمی، علیه تحریم‌های آن زمان آمریکا (تحریم‌های نفتی در سال ۱۹۹۵) پرونده‌ای را در دادگاه بین‌المللی لاهه که برای حل اختلاف بین ایران و آمریکا و بر اساس قرارداد الجزایر در سال ۱۹۷۹ ایجاد شده (و به دعاوی دو کشور رسیدگی می‌کند) گشوده است. بنظر می رسد که تحریم‌های آمریکا علیه ایران با تعهدی که آمریکا در قرارداد الجزایر مبنی بر عدم دخالت در امور داخلی ایران داده، مغایرت دارد. نظر ایران است که این تحریم‌ها موجب شده که در امور داخلی ایران، دخالت شود، چرا که سیستم بانکی و تجارتی از کار افتاده و زندگی مردم مختل شده است

تقويت بنيه نظامي

در نظام بين‌المللي مبتني بر هرج و مرج، حرف اول و آخر را قدرت كشورها مي‌زند. ديپلماسي بخشي از قدرت يك كشور است اما تجربه نشان داده است كه بدون قدرت نظامي، كشورها مصون از تعرض ديگران نيستند. تهيه سيستم‌هاي دفاعي براي مقابله با تجاوز دشمن داراي ارجحيت است. در اين ميان سرمايه‌گذاري در بخش‌هايي كه براي ايران داراي مزيت است مانند استفاده از نيروهاي داراي انگيزه، ارتقاي روحيه ملي، استفاده از دستگاه‌ها و سلا‌ح‌هايي كه در داخل توليد شده‌اند و توجه به نقاط استراتژيك توصيه مي‌شود. شواهد موجود نشان مي‌دهد كه فرماندهان نيروهاي مسلح ايران كاملا‌ متوجه اين اوضاع هستند. مانورهاي نظامي ‌در ايران توسط ارتش و سپاه پاسداران انقلا‌ب اسلا‌مي و نمايش هر روزه دستاوردهاي نظامي ايران كه تصويري مدرن و قدرتمند از نيروهاي دفاعي به نمايش مي‌گذارد بخشي از رفتارهايي است كه درك تهديدات واشنگتن را به نمايش مي‌گذارد. در اين ميان آنچه مهم است اين است كه دولتمردان ايران بايد با دركي دقيق از حساسيت شرايط منطقه و اهميت اصل موازنه قوا در خاورميانه متوجه باشند كه چنانچه نمايش قدرت ايران از حد مشخصي فراتر رود لزوما به نفع كشور نخواهد بود. تحريك حسادت همسايگان و القاي احساس ناامني به آنان منافع ملي ايران را تامين نخواهد كرد.

7-سرانجام تحریم

در مورد سرانجام و نتیجه تحریم نظرات متعددی وجود دارد. به عنوان نمونه وزیر امور خارجه سوئیس در سخنرانی خود در کنفرانس هسته ای کارنگی، گفت مطالعات آکادمیک بیشتر روی موارد موفق تحریم بوده اما تعداد این موارد کم است. به خصوص اینکه تجربه عراق به دلیل اثرات انسانی آن، اثربخشی تحریمها را مورد تشکیک قرار داده است.

از سوی دیگر فارغ از اینکه تحریمها چقدر می‌توانند در تغییر سیاست ایران مؤثر باشند، برخی مانند جف سیمونز معتقدند، تحریمها می‌تواند منجر به نوعی نسل‌کشی شود. یعنی در صورتی که به شکل غیرمعقولی ادامه پیدا کند می‌تواند آسیب‌هایی غیر قابل محاسبه‌ای به سلامتی و روح افراد عادی کشور تحریم شده وارد کند. وی در کتاب خود چنین اثری را بر مردم کوبا، کره شمالی، ویتنام، لیبی و ... بررسی و ادعای خود را ثابت می‌کند.

بنابراین آینده تحریمهای ایران اولاً بسته به نوع رفتار طرفین می‌تواند منجر به طیفی از اتفاقات شود. ثانیاً توجه به ابعاد بشری آن می‌تواند آسیبهایی را به مردم عادی برساند.

به نظر می رسد که مجموعه سازمان ملل می تواند تا اندازه ای نسبت به تحولات داخل ایران و انتخاب ریاست جمهوری جدید عکس العمل نشان دهد. اولین اقدام می تواند ادامه مذاکرات فنی ایران و آژانس بین المللی انرژی هسته ای باشد. ایران می تواند در مسائل اطمینان ساز انعطاف نشان دهد. همچنین افزایش نظارت و بازرسی مجموعه سایت های زیر نظر سازمان انرزی اتمی ایران در چارچوب ضوابط آژانس امکان پذیر است. بخش بعدی مذاکرات با 1+5 خواهد بود که در این بخش نیز رویکردهای جدید از طرف ایران مورد نیاز است. اروپا می تواند از قدم های کوچک مانند رفع محدودیت های مالی ایران شروع کند.

از سوی دیگر دولت آمریکا نیز به هزاران راه می تواند حسن نیت خودش را نشان دهد، اما اگر بخواهد. یکی از راه ها اعزام یک گروه کوچک از نمایندگان کنگره به تهران می تواند باشد. راه دیگر اعلام پایبندی دولت آمریکا به بیانیه الجزایر می تواند باشد. راه سوم، می تواند معاف کردن برخی از فناوریهای بخش نفت و گاز از تحریمها باشد. واقعا هزاران راه وجود دارد، اما مشکل آن است که کنگره آمریکا بصورت یکدست در این سالها ضد ایران شده و رخنه در این صف واحد بسیار مشکل شده است. برای وضع شدن این تحریم‌ها اعضای دائمی شورای امنیت سازمان ملل متحد توافق کردند. برای برداشتن این تحریم‌ها هم روش کار همین است، یعنی اینکه اعضای دائمی شورای امنیت باید برای آن توافق کنند، مسئله‌ای که به هرحال هم اکنون غیرمحتمل به نظر می‌رسد؛ با توجه به اینکه آمریکا نه تنها در آن سطح بلکه در سطح ملی هم قدرت اصلی است که پشت این تحریم‌هاست و به نظر نمی‌آید که اجازه دهد در شورای امنیت این تحریم‌ها رفع شود. نمونه‌های دیگری هم که شورای امنیت علیه کشوری تحریم ایجاد کرده و در نهایت این تحریم‌ها برداشته شده،‌ همان نشان‌دهنده این است که تصمیم به اعمال تحریم خیلی ساده‌تر از تصمیم برای بر طرف کردن آن در شورای امنیت است. در آمریکا، پاره‌ای از تحریم‌ها که تحریم‌های مهم و حساسی هستند،‌ با تصمیم رئیس‌جمهور و از طریق دولت، به طور مثال وزارت دارایی (خزانه‌داری) آمریکا و در چهارچوب کلی‌ای که کنگره تعیین کرده، ایجاد شده است. رفع این گونه تحریم‌ها ساده‌تر است؛ یعنی با تصمیم رئیس‌جمهور و با پیشنهاد وزارت دارایی قابل رفع است. اما پاره‌ای از تحریم‌ها، مثلاً عدم فروش اسلحه به ایران به‌طور کلی،‌ چیزی است که باید به تصویب کنگره و سنا و سپس رئیس‌جمهور برسد، تا بتوان آن را برطرف کرد، بنابراین از این منظر هم می‌توان انتظار داشت که تحریم‌ها طولانی‌تر بشوند

8-اقدامات ابتدایی برای فعالیتهای مدنی

همانطور که گفته شد یکی از روش های مقابله با تحریم اقدامات مدنی است. دراین بازه، نقش دانشگاهیان اعم از استادان و دانشجویان غیرقابل انکار است. تاکنون اقدامات متعددی در این حوزه انجام شده که بخشی از آنها از طرف دانشجویان داخل و خارج کشور و همچنین نخبگان ایرانی بوده است. به موارد زیر می توان به عنوان نمونه اشاره کرد.

•           بیانیه همبستگی بین المللی علیه تحریمهای غیر انسانی (isais.org)

•           کمپین دانشجویان ایران بر علیه تحریمها (scas.ir)

•           زندگی در تحریم یک ابتکار جدید است.

http://sanctionedlife.com/

•           اعتراض ساناز سهرابی

http://salamtoronto.ca/?p=14806

•           فعالیت کمپین علیه تحریم و دخالت نظامی علیه ایران

www.campaigniran.org