اعتدال حلقه واسط انديشه اسلام و جهان جديد/ حسین سلیمی

1392/6/6 ۱۰:۰۱

نگاه كوتاه به تاريخ تفكر بشري نشان مي‌دهد از آغازي كه مفهومي شبيه و هم‌خانواده مفهوم اعتدال در يونان باستان متولد شد، همراه و همگام بود با مفهوم عقلانيت. وقتي نگاهي به انديشه‌هاي يونان باستان مي‌كنيم، مفهومي تحت عنوان فضيلت حد وسط مطرح شد و با عقلانيت و عقلايي‌گري همراه بود. اين انديشه پيش از پيدايش اديان توحيدي در فلسفه يوناني متولد شد. عقل وقتي سكان شهوت و غضب را به دست بگيرد، به فضيلت حد وسط مي‌رسيم كه ريشه و مبناي شكل‌گيري مفهوم اعتدال امروزي است. مي خواهم به اين مساله اشاره كنم كه اين مفهوم، يك كانال و حلقه وصلي بين پيوند انديشه‌هاي اسلامي و علوم يوناني شد.

نگاه كوتاه به تاريخ تفكر بشري نشان مي‌دهد از آغازي كه مفهومي شبيه و هم‌خانواده مفهوم اعتدال در يونان باستان متولد شد، همراه و همگام بود با مفهوم عقلانيت. وقتي نگاهي به انديشه‌هاي يونان باستان مي‌كنيم، مفهومي تحت عنوان فضيلت حد وسط مطرح شد و با عقلانيت و عقلايي‌گري همراه بود. اين انديشه پيش از پيدايش اديان توحيدي در فلسفه يوناني متولد شد. عقل وقتي سكان شهوت و غضب را به دست بگيرد، به فضيلت حد وسط مي‌رسيم كه ريشه و مبناي شكل‌گيري مفهوم اعتدال امروزي است. مي خواهم به اين مساله اشاره كنم كه اين مفهوم، يك كانال و حلقه وصلي بين پيوند انديشه‌هاي اسلامي و علوم يوناني شد.
جهان اسلامي در دوران خيز تمدني خود در مقابل انديشه‌هاي يوناني و در برابر تفكرات و علوم جديدي كه از يونان آمد، قرار گرفت. دو گرايش افراطي و تفريطي در مقابل علم و انديشه يوناني به وجود آمد. افراطي اين بود كه انديشه‌هاي يوناني را كاملا نفي مي‌كرد و كفر و الحاد و زندقه مي‌دانست و چوب تكفير برمي‌داشت.
در مقابل، تفريطي وجود دارد كه گروهي از مسلمانان در قرون دو و سوم در معرض اين انديشه‌ها قرار گرفتند، به طور كامل خود را در معرض آن قرار دادند و تفكر چيزي جز شرح و بسط انديشه‌هاي يوناني نبود. از زماني كه مفهوم حد وسط، وارد تفكر اسلامي شد، انديشمندان اسلامي با علوم و تمدن يونان، احساس هم‌خانوادگي و جلوگيري از افراط و تفريط بدل شد. در نزد بسياري از بزرگان ديني، مفهومي مشابه با فضيلت حد وسط وجود داشت و لذا مفهوم عقل گرايي و همزاد آن، اعتدال، نقطه وصل شد بين تمدن و فرهنگ اسلامي و يوناني. اتفاقا جهت و خيز تمدن اسلامي نيز از آن زمان آغاز شد.
 زماني كه افراط يعني نفي هر آنچه در فرهنگ ديگري است و تفريط يعني تسليم محض در برابر آن، جاي خود را به فضيلت حد وسط داد و نوعي همگرايي بين تمدن اسلامي و تمدن‌هاي ديگر برقرار شد. به نظر مي‌رسد ما در شرايط كنوني و موقعيت مشابهي قرار داريم. زماني كه انديشه‌ها، علوم، مفاهيم و مباحث تازه‌يي پيشاپيش انديشمندان مسلمان، دولت و جمهوري اسلامي قرار گرفته و باز هم شاهد تكرار همان موضع‌گيري‌ها يعني افراطي و طرد همه آن چيزي كه خارج از دنياي اسلام است و گرايش تفريطي كه چيزي به جز تكرار و تقليد نيست.
شايد در شرايط فعلي، باز هم فضيلت حد وسط كه امروز در قالب مفهوم اعتدال و عقل گرايي منبعث از مفهوم اعتدال خود را نشان مي‌دهد، باعث پيوند بين انديشه‌هاي اسلامي و جامعه امروز، شود. در عرصه‌هاي سياسي و اقتصادي و همين‌طور در حوزه‌هاي مربوط به مباحث اجتماعي نيز شاهد اين هستيم كه عقل گرايي منبعث از انديشه اعتدالي و فضيلت حد وسط، حلقه وصل تمدن اسلامي، جمهوري اسلامي و شرايط جهاني كنوني شود.
در اين مقطع تاريخي قرار داريم و معمولا در تحولات سياسي خود را بازتاب مي‌دهد. بر خلاف پيش‌بيني‌هايي كه انجام مي‌شد، جامعه ايراني و طبقه متوسط با رويكرد و اقبال درباره مفهوم انديشه اعتدالي، حساسيت تاريخي را دريافته و لذا به سوي يك پيوند جديد و خلاق و احياي هويت خود در همسازي با جهان جديد در حال حركت است. در اين شرايط بود كه مفهوم اعتدال كه در طول اين همايش صحبت مي‌شود و استادان مباحث خود را ارائه مي‌كند كه آيا توانسته به يك گفتمان بدل شود، يا يك سياست، پارادايم، روش، و اين است خواهيم پرداخت. تبديل به يك رويكرد غالب در جامعه ايران شد. كلمه‌يي كه تا قبل از انتخاب رياست‌جمهوري اخير وقتي جست‌وجو مي‌كرديم، تعداد كمي معادل مي‌داد، اكنون ميليون‌ها معادل مي‌دهد و نشان مي‌دهد اين مفهوم و دال به سرعت در حال گسترش است.
جناب دكتر روحاني اين را در مباحث انتخاباتي مورد توجه قرار داد و بلافاصله اين مطالعه از بالاترين سطوح نظام تا سطح اجتماعي به وجود آمد. اين پرسش كه اعتدال چيست و چه مفهومي دارد و چگونه تفسير و تبيين مي‌شود، در جامعه سياسي ما در بالاترين سطح، در مطبوعات، در دانشگاه و بدنه اجتماعي به طور مرتب اين مطالبه مطرح مي‌شود. شكل‌گيري اين همايش گام اول براي پاسخ دادن به اين مطالبه اجتماعي است. اين فعاليت آخر است و فقط طرح مساله براي پاسخگويي به اين نياز گسترده است. تلاش شده است از مشرب‌هاي مختلف فكري با انديشمندان مختلف و سلايق متفاوت از كساني كه نظريه پرداز هستند با گرايش‌هاي مختلف، مخصوصا كساني كه كار مقدماتي انجام داده بودند، انديشه‌هاي خود را در اين همايش ارائه كنند.