حبیبی به دبا گفت: قانون ابن سینا را تصحیح کردم

1392/5/15 ۱۴:۱۰

تصحیح کتابی که پیش از 1000 سال در معتبرترین دانشگاه های دنیا تدریس می شده است و حتی در دوره ای مردم بخش هایی از این جهان آن را مقدس می شماردند، گرچه بسیار خبر مهم و مسرت بخشی برای جامعه علمی، ادبی و تاریخ پژوه ایرانی است اما کار به قدری بزرگ و گسترده است که این امر را به نوعی غیر ممکن می نمایاند.

تصحیح کتابی که پیش از 1000 سال در معتبرترین دانشگاه های دنیا تدریس می شده است و حتی در دوره ای مردم بخش هایی از این جهان آن را مقدس می شماردند، گرچه بسیار خبر مهم و مسرت بخشی برای جامعه علمی، ادبی و تاریخ پژوه ایرانی است اما کار به قدری بزرگ و گسترده است که این امر را به نوعی غیر ممکن می نمایاند. دکتر نجفقلی حبیبی گرچه با تردید قدم در مسیر ترجمه و تصحیح کتاب بزرگ قانون گذاشته است اما هدف خود را برای آغاز این کار خجالت زدگی از نبود یک کتاب کامل و جامع از این اثر ارزشمند ایرانی به زبان فارسی می داند.   
***
-    خبر مهمی که در حوزه نشر پیش از این منتشر شده بود از ترجمه و تصحیح کتاب قانون ابن سینا توسط شما خبر می داد. چه شده است که بعد از این همه سال بالاخره فردی به یاد ترجمه و تصحیح این کتاب ارزشمند افتاده است؟
آنچه که بیشتر مایه تاسف بود این بود که در ایران که زادگاه کتاب قانون ابن سینا است هنوز چاپ سنگی دوران ناصردین شاه این کتاب مورد استفاده قرار می گرفت. واقعاً خجالت آور است که هنوز هیچ کار تحقیقی روی این کتاب مهم انجام نشده است در هر حال من با درخواست بنیاد بوعلی سینای همدان قرار شد این کتاب را تصحیح کنم. با توجه به اینکه رشته من رشته طب سنتی نیست و فلسفه خوانده ام کار برایم کمی سخت بود. اما من از اینکه هنوز چنین کتابی تصحیح انتقادی نشده است خجالت می کشیدم از این رو از خداوند یاری خواستم که به من کمک کند تا بتوانم این کار را انجام دهم.

-    برای تصحیح این کتاب از چه منابع و اطلاعاتی استفاده می کنید؟
بعد از ابن سینا پزشکان بزرگی پا به عرصه گذاشتند و هر یک کتاب های بزرگ و مهمی نوشتند که هر کدام را می توان اقتباسی از کتاب قانون ابن سینا دانست.  یعنی مهم ترین کتاب های طب ایرانی – اسلامی طبق گفته کتاب خارزمشاهی درواقع ترجمه هایی از قانون هستند، البته با سبک و سیاق ها و زبان های متفاوت. اما اینکه کسی دست به نقد این کتاب زده باشد یا جملات آن را تصحیح کرده باشد بسیار کم هستند. یکی از این منتقدها ابن جمیع یهودی مصری است که صد سال بعد از ابن سینا زندگی می کرده است و من در مقدمه کتاب نقدهای او را هم آورده ام.
هنوز ترجمه کاملی به زبان فارسی از کتاب قانون انجام نشده است که وقعاً جزو عجایب است. فقط چند سال پیش مرحوم شرفکندی ترجمه ای ارائه داد که آن هم مشکلات خودش را دارد گرچه کار بزرگی است اما مقایسه آن نشان می دهد خطاهایی در این کار وجود دارد. البته کار بزرگ کردن خطاهای بزرگ را هم به همراه دارد.
در حال حاضر هم طب سنتی بر اساس کتاب قانون و به صورت حرفه ای تنها در پاکستان و هندوستان تدریس می شود که متاسفانه نتوانستم به این کشورها سفر کنم و اطلاعات بیشتری از آنها کسب کنم.

-    به نظر می آید کار سختی را در پیش داشته باشید؟
در هر حال با این شرایط کار را شروع کردم. کار تصحیح قانون با توجه به اهمیت این کتاب دشوار است اما تمام تلاشم را برای این کار گذاشته ام. برای تصحیح دقیق باید به تمام نسخه های موجود مراجعه کنم و با قیاس جزء به جزء بتوانم اشکالات آن را دریابم. تا به حال که نزدیک به دو سال می شود کار کتاب اول را تمام کرده ام  که برای چاپ آماده می¬شود و بزودی منتشر خواهد شد. درواقع قانون بوعلی 5 کتاب است. این تقسیم بندی را ملاصدرا برای قانون برگزیده است. کتاب اول شامل مباحث کلیات است که تصحیح انتقادی آن تمام شده است. یعنی با نسخه های خطی معتبر دنیا که در دسترس هستند تطبیق داده ام.

-    تفاوت کار شما با دیگر شرح ها و آثاری که از کتاب قانون به زبان های مختلف در دنیا وجود دارد در چیست و شامل چه ظرائف و ویژگی هایی می شود؟
تصحیحی که من انجام داده ام به نوعی تصحیح انتقادی است. من متون موجود را با تمام کتب نسخی معتبر موجود در ایران و دیگر کشورها، خط به خط مقایسه کرده ام؛ همینطور با استناد و بررسی شرح هایی که حکمای قدیم ما بر این کتاب نوشته اند تلاش کردم تا کار با دقت انجام شود.  
من در تصحیح انتقادی قانون سعی کرده ام آن چیزی را که واقعاً خود ابن سینا نوشته است، بیاورم چراکه در طول تاریخ و با گذشت زمان در این کتاب بسیار دست برده شده است. مثلا در جمله بندی ها دست برده شده یا کلمات را با سلیقه خود تغییر داده اند. متاسفانه اصلا هیچ نسخه ای از دست خط خود ابن سینا از قانون موجود نیست. در واقع از نسخه هایی که از روی این کتاب یا درباره این کتاب نوشته شده باید متن قانون را استخراج کرد. مثلا نسخه های خوبی در اوایل قرن ششم در بغداد از قانون نوشته شده است که بسیار کم یاب هستند و من با سختی بسیار توانستم یک نسخه از آن را پیدا کنم.   
همچنین من با مقابله متون موجود با یکدیگر مرجع و بیان درست اصطلاحات و کلمات را بررسی می کنم. مثلا در کتاب های طب اصطلاحی با نام «قرابادین» وجود دارد که پیش از این گفته شده بود کلمه و اصطلاحی یونانی است. این اصطلاح به داروهای ترکیبی اشاره می کند. اما وقتی به بررسی آن پرداختم متوجه شدم که این لغت معرب کلمه فارسی «کرابادین» است به این معنی که، دارو برای چه کسی یا چه بیماری خوب است. برای این ادعای خود نیز شاهد آورده ام مثلاً در بعضی از کتب قدمی مربوط به طب این لغت آمده است. از سوی دیگر با مطالعه آثار «جرج سارتون» محققی که به زبان یونانی بسیار مسلط بوده است مطمئن شدم که این لغت اصلا در زبان یونانی وجود نداشته است. البته من این تحقیقات را به صورت پاورقی در کتاب آورده ام.

-    با توجه به اهمیت کتاب آیا تصحیح و ترجمه شما مورد نقد و بررسی هم قرار می گیرد؟
پیشنهاد من این بوده که کتاب قبل از اینکه چاپ بشود مورد نقد قرار گیرد تا اگر اشتباهی وجود دارد بیرون بیاید. اما تا کنون کسی درخواستی برای خواندن و نقد و تصحیح این کتاب پیشنهاد نداده است.

-    اهمیت و ارزش کتاب قانون در حوزه بین المللی چه بوده است که این کتاب را در زمره افتخارات ایران قرار داده است؟
این کتاب نه تنها برای ایرانی ها بلکه برای تمام مسلمانان، مهم و ارزشمند است. چون ابن سینا تمام اطلاعات علمی، پزشکی، طب اسلامی و حتی فرهنگ جامعه ایرانی و اسلامی را از طریق این کتاب به دنیا منتقل کرده است. توسعه ای که در فرهنگ اسلامی توسط این کتاب در این حوزه اتفاق افتاده است یکی از خدمات برجسته ابن سینا به جهان اسلام و فرهنگ ایران است.  بسیاری از ارزش های تاریخ ما از طریق قانون وارد فرهنگ جهان شده است.

-    با توجه به سابقه شما در فلسفه آیا از ویژگی ها و طبع فلسفی ابن سینا می توان در این کتاب هم نشانه هایی یافت؟
کتاب اول قانون که کار ترجمه و تصحیح آن پایان یافته است «کلیات» نام داشت. که ابن سینا به مباحث کلی علم طب در آن پرداخته بود و از غلظت فلسفی بیشتری برخوردار بود. وقتی درباره این کتاب تحقیق می کردم متوجه شدم که تا اواخر دوره قاجار، تمام اساتید فلسفه این بخش از کتاب قانون را حتما می خوانده اند. اما گویی در دهه های اخیر اساتید فلسفه به کتاب قانون بی توجه شده اند.