1392/5/13 ۱۵:۰۳
دکتر مسعود جلالی مقدم مدیر بخش «ادیان، اساطیر و عرفان» دانشنامه ی ایران در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است. دکتر جلالی مقدم با معرفی فعالیت های بخش «ادیان، اساطیر و عرفان» به معرفی آخرین اثر خود که مدت زیادی است مشغول کار روی آن است، می پردازد. اثری که می توان تدوین آن را خبر خوبی برای پژوهشگران و علاقه مندان به بحث ادیان دانست.
- آقای دکتر بین مدخل‌های دو بخش ادیان و عرفان در دبا و دانشنامه چه تفاوت هایی وجود دارد؟ اکثر عناوین بخش مزبور در دبا عرفانی است (عرفان اسلامی) و کمتر پیش می‌آید که بحثی اختصاصاً مربوط به ادیان در دبا مطرح شود. ولی بحث گسترده ی مربوط به ادیان در سطح جهان در یک دانشنامه ی عمومی می‌آید مثل دانشنامهی ایران. البته در این دانشنامه محدودیت‌هایی هم وجود دارد، مثلا تعداد عناوین یا حجم مقالات کم شده است. این محدودیت‌ها به کار ما لطمه زده و باعث شده آن گستره را که لازم است در یک دانشنامه ی عمومی وجود داشته باشد نتوانیم بپوشانیم. البته آنچه که در زمینه ی عرفان در دبا کار می‌شود و لازم است که در دانشنامه بیاید، ما نیز به آن می پردازیم ولی غالباً به‌‌همان طول و تفصیل نخواهد بود و خلاصه می‌شود. عناوین بخش کلام هم که در دبا درج می‌شود به عهده ی گروه ما است و ما آنها را نیز تخلیص و در صورت لزوم ویرایش می‌کنیم. از سوی دیگر، گرچه این دانشنامه با اسم دانشنامه ی ایران شناخته می‌شود، تمام مباحث یک دانشنامهی جهانی را در بر می‌گیرد. اما دائرةالمعارف بزرگ اسلامی محدود به اطلاعات تخصصی در حوزه ی اسلام است. شیوه ی کار دانشنامه ی ایران مثل دانشنامه های بریتانیکا، امریکانا و لاروس است که ابعاد گسترده¬ی جهانی را در بر می‌گیرند.
- اطلاعات موجود از ادیان بشر به چه دوره و برهه ی تاریخی باز می‌گردد. یعنی اطلاعات موجود درباره ادیان بشر که در دانشنامه شاهد آن خواهیم بود تا چه دوره‌ای از تاریخ زندگی بشر بر کره زمین را پوشش می‌دهد؟ سؤال دقیق و سنجیده‌ای بود. باید بگویم آنچه که ما به یقین درباره ی دین بشر، بنابر اسناد و شواهد موجود، می‌دانیم این است که انسان از دوره ی پارینه سنگی دین داشته است. یعنی شواهد نشان می‌دهد که انسان‌از دوره‌ای که به ساخت ابزار روی آورده دین داشته است، ابزارهایی که بسیار ابتدای، خام و خشن بوده‌اند، اما از همین ابزارها و موارد دیگر می‌توان شواهدی به دست آورد که نشان می‌دهد انسان در آن دوران دیندار بوده است. البته اینکه چگونه دینی داشته، دینش جه جزئیاتی را دارا بوده، نمی‌دانیم ولی لااقل می‌توان فهمید که دین داشته است. دور از ذهن نیست که قبل از آن هم دین داشته، اما شواهدی برای اثبات آن موجود نیست. در حقیقت به نظر نمی رسد که بتوان انسان را فاقد دین تصور کرد. مثلاً کسانی که ادعا می‌کنند دین ندارند، در عین بی‌دینی یک دیندار محسوب می‌شوند و گفته ی آنها بیشتر شبیه به یک ادعا برای خلاصی از قوالب و چهارچوب‌های اعتقادی است. بسختی می توان تصور کرد که فردی مطلقاً فاقد اعتقادات و انگیزه های دینی باشد. لکن از دوره ی پارینه سنگی شواهدی بر دینداری بشر وجود دارد تا دوره ی تمدنی، و تا امروز که دین‌های بزرگ بیشتر بین مردم مقبولیت دارند. البته ما بیشتر کارمان شامل بعضی دین‌های بزرگ جهان و برخی از اساطیر می‌شود. متأسفانه، با توجه به محدودیت‌هایی که در کار دانشنامه ایجاد شده، نمی‌توانیم به بسیاری از موارد که ممکن است ضروری هم باشند بپردازیم.
- چرا کار دانشنامه¬ی ایران به کندی پیش می‌رود و با گذشت سال‌ها تنها ۳ جلد از آن منتشر شده است؟ شرایط مختلفی مانع پیشروی در کار است. ما سال گذشته شرایط خیلی بدی را به لحاظ مالی در مرکز داشتیم. این شرایط در پیشبرد کار دانشنامه و کیفیت کار بسیار تأثیر گذار بود. سال گذشته فشار بسیاری وجود داشت و ما بعضی از مؤلفین را از دست دادیم و جلب اعتماد دوباره ی آنها کار سختی است. از سوی دیگر متاسفانه مرکز به دانشنامه بهای لازم را نمی‌دهد. در کل، این سیستم برای نوشتن دایرةالمعارف بزرگ اسلامی راه اندازی شد و بعد از آن دومین دائرةالمعارفی که به فکر افتادند تا به عنوان مکملی برای دبا بنویسند، دانشنامه ی ایران بود. اما با توجه به اینکه چند سالی است کار دانشنامه شروع شده، بازده آن خیلی کم بوده است. تا به حال سه جلد از آن چاپ شده است و هر جلد هم با مشکلات بسیاری همراه بوده است، مثل تغییراتی که در هر جلد جدید بر آن اعمال شده است.
- از اهمیت و نیاز به داشتن دانشنامه‌ای جامع و کامل بگویید و البته تفاوت‌هایش با یک دائرةالمعارف تخصصی در نحوه ی استفاده و کاربری. یک دائرةالمعارف عمومی مثل دانشنامه جایش در هر خانه‌ای خالی است چون مورد استفاده دائمی است. مثلا ما مدام درباره انجیل می‌شنویم، اما کمتر کسی به صورت دقیق می‌داند که انجیل چیست. وقتی یک کتاب معتبر و موثق وجود داشته باشد، به راحتی می‌توان به آن مراجعه کرد و فهمید که انجیل چیست، مربوط به چه کسی است و از کجا آمده است. در هر زمینه ی دیگری نیز می‌توان به آن رجوع کرد، مثلا در زمینه ی هنری اسمی مثل مونالیزا یا لبخند ژکوند را شنیده‌ایم باید کتاب و مرجعی وجود داشته باشد که این اسامی را به ما معرفی کند و چنین مراجعی جایشان در خانه‌های ما و فضای فرهنگی ما خالی است. تصور می کنم که در هر خانه لازم نیست یک نسخه از دبا وجود داشته باشد چون تخصصی است و فقط کسانی که اهل تخصصی هستند به آن مراجعه می‌کنند، اما دانشنامه کتابی است برای همه ی اقشار و عموم مردم. از این رو، باید به آن بیشتر بها داده شود ولی متأسفانه کمتر بها می‌دهند و ما هم مجبوریم با این شرایط کار کنیم و آرام جلو برویم.
- شما چند وقتی است که مشغول تالیف و نگارش یک فرهنگنامه در حوزه¬ی تخصصی کارتان یعنی ادیان و عرفان هستید. درباره ی این کار توضیح دهید و اینکه چه نیازی برای نوشتن چنین فرهنگنامه‌ای وجود داشت؟ چند سالی است که من بر یک فرهنگ اختصاصی ادیان کار می‌کنم البته دوستانی هم در این راه به من کمک می کنند و همکاری دارند. این کار با هزینه ی خودم در حال انجام است و قرار است به یک دائرةالمعارف جامع ادیان تبدیل شود. کارمفصلی است، ازاین رو، مشخص نیست چه زمانی برای چاپ آماده شود. با توجه به اینکه مدخل‌های موجود مرتبط با ادیان در دانشنامه خواسته ی اصلی برای تهیه¬ی فرهنگ جامع ادیان را برآورده نمی‌کند، به این فکر افتادم که خودم این کار را انجام بدهم. چند سالی است که مشغول این کار هستم و اگر مشکلی پیش نیاید و عمرم وفا کند، امیدوارم بتوانم کار را به سرانجام برسانم.
- پیش از این در حوزه ی ادیان جهان چنین کاری انجام نشده بود؟ کتابهائی که در این زمینه به فارسی چاپ شده، به تعداد انگشتهای یک دست هم نیستند. بعضی از آنها اصلاً قابل طرح نیستند و بعضی هم کاملاً قابل تأیید نیستند. اینها اولاً جامع نیستند، ثانیاً ترجمه هستند. این دو اثر ترجمه شده ضعف های بسیار دارند، ولی البته از بعضی جهات می‌توانند مفید هم باشند. اما جامعیت‌کاری که من انجام می‌دهم به گونه‌ای است که مشابه آن را حتی در دائرةالمعارف‌های خارجی ندیده‌ام. دائرةالمعارف‌ها و دانشنامه‌هایی که در حوزه ی ادیان موجودند دو نوعند. یا تفصیلی هستند که تعداد عناوینشان کم است، اما هر عنوان بحث مبسوط و مفصلی دارد. تعداد این نوع از دائرةالمعارف‌ها کم است ولی کاملاً تخصصی هستند. بعضی نیز مختصرند و عناوینشان معمولا در محدوده¬ی معینی جا می گیرند. کاری که من انجام می‌دهم توضیحات گسترده‌درباره ی هر موضوع ندارد- به غیر از بعضی موارد که بناچار بحث گسترده شود. (مثلاً دینی مثل دین مسیحی لازم است حداقل سه تا چهار صفحه ی کتاب به آن پرداخته شود البت هر دین بزرگ و مهم حواشی و جنبه های مکمل هم دارد که ممکن است مفصل شوند.) ولی قرار فرهنگنامه این نیست که به صورت مفصل به عناوین پرداخته شود، اما گستردگی قابل توجه دارد. از نظر تعداد و نوع عناوین حتی دایرةالمعارف‌های بزرگ دنیا هم مثل این و کاری که ما انجام می‌دهیم ابعاد فراگیر و گسترده ندارند.
- می توان ادعا کرد دراین دائرةالمعارف تمام ادیان موجود حضور خواهند داشت؟ بله، در واقع هر آنچه در ادیان مختلف که اهمیت خاص داشته باشد، از دور‌ترین ایام تا زمان حاضر. مثلا در دانشنامه ی ایران ما به ادیان افریقایی یا ادیان زلاند نو و ... نمی‌پردازیم، ولی من در فرهنگنامه ی ادیان آنها را در حد مکفی معرفی کرده‌ام. مثلا سرخ پوستان آمریکای شمالی یا جنوبی، ادیان تمدن‌های فراموش شده که ما هنوز آشنایی جدی با آنها نداریم و بسیاری دیگر از ادیان قدیمی در این دائرةالمعارف مطرح شده‌اند.
اما آنچه که در این دائرةالمعارف به آن خیلی توجه شده و در دیگر دائرةالمعارف‌های بزرگ دنیا هم نمی‌توانید ببینید آن چیزی است که مخصوص خود ما است و به ایران مربوط می‌شود. مثلا ما یک دوره ی تمدنی بسیار قدرتمند و با شکوهی داشتیم به نام ایلامی، تمدنی که قبل از ماد‌ها در جنوب غربی ایران وجود داشت. دوران ایلامی معرف دوره ی تمدنی بسیار قدرتمند و با شکوه از تاریخ ایران است، دورانی که ایران در برابر تمدن ماوراءالنهر قرار داشت و ایستادگی کرد. شما به تمام فرهنگ‌های ادیان موجود در جهان مراجعه کنید آنها معمولاً درباره دین ایلامی‌ها و خدایانشان مطلبی ندارند. ولی این امر چون به تاریخ ما مربوط می‌شود حتما باید مورد توجه قرار گیرد. علاوه برآن، بسیاری از مواردی که به نوعی به ایران مربوط می‌شوند نیز در این فرهنگنامه ی ادیان وجود دارد، مثلا در شبه قاره¬ی هند جنبش‌های دینی پیدا شده است که از تفکر و اندیشه ی ایرانی ریشه گرفته، بویژه از دین زردشتی، یا عناوین مربوط به دین های مانوی یا مزدکی و یا دین مندائی که در دائرةالمعارف های دیگر نشای از آنها یافت نمی شود. اینها همه مواردی هستند که در دائرةالنعارف های ادیان مطرح نمی شود. اما من آنها را می آورم. آن هم به شکلی اقناع کننده. البته به دیگر ادیان جهان هم به شکلی جامع پرداخته‌ام، از این رو است که به این دائرةالمعارف، فرهنگنامه ی جامع می‌گویم.
- فرهنگنامه¬ی جامع ادیان شامل ادیان جدیدی که در دوره معاصر شاهد آنها بودیم نیز می‌شود؟ بله، مقوله‌ای وجود دارد با نام «جنبش‌های دینی نوین» که با اسم اختصاری NRM شناخته می‌شود. انواع واقسام فرقه‌ها و گروه‌های دینی به خصوص در کشورهای غربی ظهور کرده اند، ولی در کشورهای شرقی مثل ژاپن یا چین هم نمونه هائی دارند. این جنبش های دینی معمولاً رهبران کاریزماتیک دارند. بسیاری از این فرقه‌ها زود از بین می‌روند یا متلاشی می‌شوند. مثلا چند وقت پیش یک نمونه ی آن در کشور چین با اسم فالن گونگ پیدا شد که در آنجا به سرعت سرکوب شد، ولی در جاهای دیگر به حیات خود ادامه داد. . در فرهنگنامه این جنبش‌های دینی هم جایگاه خودشان را دارند . چون تعداد ادیان و جنبش‌های دینی نوین بسیار زیاد است، من تلاش می کنم تا مهم‌ترین آنها را ذکر کنم. البته بعضی از این کیش ها یا فرقه ها از ادیان موجود منشعب شده‌اند، ولی هر کدام شعائر و مسائل تازه‌ای را مطرح می‌کنند. بعضی از این ادیان کاملا مستقل هستند، مثل شیطان پرستی، به این معنی که از دین خاص منشأ نگرفته اند.
- یعنی می‌توان با مراجعه به فرهنگنامه ی ادیان اطلاعات کامل و جامع درباره شیطان پرستی یافت؟ ما در حدی که اهمیت آن عنوان ایجاب کند موضوع را بسط می‌دهیم. گاهی موضوع بسیار مهم است و در مورد آن باید کار جدی شود، مثل دینی که صدها سال عمر دارد. ولی دین یا جریانی که بتازگی پدید آمده و عده ی کمی پیرو آن هستند بحث مفصل را طلب نمی کند. ولی در موارد مهم اطلاعات اولیه و اجمالی را دراختیار خواننده خواهیم گذاشت.
- فرهنگنامه ادیان حاصل چند سال تلاش شما خواهد بود و چه زمانی منتشر خواهد شد؟ بیش از ۸ سال است که مشغول کار هستم و اینکه تا چه زمانی طول بکشد واقعاً نمی‌دانم. ناچار باید تمام جلد‌های این فرهنگنامه آماده و یک جا منتشر شود، چون مشغول کار همزمان در تمام عناوین از تمام حروف هستم و در انتها به ترتیب حروف الفبایی در خواهد آمد. هم اکنون، تمام کار‌هایم (مثل کتاب‌های نیمه تمام یا نزدیک به اتمام) را کنار گذاشته‌ام و الویت را فرهنگنامه قرار داده ام که اگر عمری بود امید دارم بتوانم آنرا به سرانجام برسانم چون حدس می زنم که اگر من این کار را نکنم، شاید تا سال‌ها بعد کسی حوصله و همت نخواهد کرد تا این حد وقت صرف کند یا هزینه بگذارد و چنین فرهنگنامه‌ئی را فراهم آورد.
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید